“Does dim camgymeriadau wrth arddio – dim ond arbrofion.” Janet Kilburn Phillips

Yw Chwefror yn rhy gynnar i ddechrau plannu? Nawr mae hwn yn bwnc dadleuol yn y byd garddio… Ond fe wnaethon ni roi cynnig ar blannu cynnar.

Ddiwedd Ionawr a dechrau Chwefror dyma ni’n plannu winwns a phannas (hadau) yn uniongyrchol, plannu ffa a hau tomatos, planhigion wy, tsili, puprunnau a phys pêr cynnar. Dyma ni hefyd yn plannu llawrwydden mewn pot wrth y gegin a dau goesyn mwyar duon yng ngwely'r goedwig. Mae dechrau'n gynnar yn golygu proses egino arafach ond cnwd cynharach. 

Byddwn ni’n hau mathau gwahanol yn ddiweddarach i sicrhau rhagor o gnwd yn ddiweddarach yn y flwyddyn. [Cyngor Craff] Dim ond os oes gennych chi ffrâm dyfu wedi'i chynhesu neu silff uwchben rheiddiadur y dylech chi ddechrau'n gynnar. 

Dyma ni’n arwain gweithdy ar greu cymysgedd potio. Eleni rydyn ni’n defnyddio dwy ran o’n compost ein hunain, dwy ran coir (rhisgl cnau coco), ac un rhan perlit. Mae hyn yn rhoi cyfle da i bob hedyn newydd. Yr unig anfantais o ddefnyddio eich compost eich hun yw'r chwyn ... rydyn ni wedi darganfod bod egino gyda'ch compost eich hun yn annog chwyn. Oes gennych chi gymysgedd potio arall rydych chi'n taeru sy'n ddelfrydol? Rhowch wybod i ni! 

Yn ddiweddarach yn y mis aeth Ian ati i atgyweirio'r gwelyau pren, gan ddysgu'r broses i ddau o wirfoddolwyr GRAFT. Dyma ni hefyd yn adeiladu chwe gwely uchel arall o haearn rhychiog, fydd yn dilyn ymyl wydr yr Amgueddfa. Gan fod hon yn rhan fwy cysgodol o'r ardd, rhaid i ni gynllunio'n ofalus beth i'w blannu. Dewch i gael golwg pan fyddwch chi’n ymweld nesaf, maen nhw'n edrych yn wych! I lenwi'r gwelyau dyma ni’n pacio’r gwaelod gyda chardfwrdd a llawer o doriadau a changhennau, cyn ychwanegu uwchbridd. Pan fydd y deunydd organig hwn yn dadelfennu bydd yn rhoi maetholion i'r pridd.

Ddiwedd Chwefror dyma ni’n plannu sbigoglys, ac amrywiaeth o berlysiau (teim, oregano, penrhudd, basil) yn y twnelau polythen. Dyma ni hefyd yn blaen-blannu ein tatws mewn bocsys wyau gyda'r 'llygaid' wyneb i fyny (chitting yn Saesneg). Pan fyddan nhw’n egino byddan nhw'n barod i’w plannu yn y ddaear. Does dim rhaid blaen-blannu wrth gwrs, gallwch chi eu rhoi nhw’n syth yn y gwely tyfu. [Cyngor Craff] Tyfu tatws gartref! Sawl gwaith ydych chi wedi dechrau ar y tatws stwns a chanfod taten yn egino? Gallwch chi dorri’r rhain yn hanner a'u gosod mewn pridd i gael cnwd mawr o datws cartref. Rhowch gynnig arni a rhoi gwybod sut hwyl gewch chi! 

Pwmpen wedi'i rhostio gyda thahini wedi'i chwipio

Digon i 4 person

Cynhwysion

1.2 k pwmpen o'ch dewis, wedi tynnu’r hadu a'i dorri'n dalpiau

3 llwy fwrdd o olew

1 winwnsyn coch, wedi'i dorri'n fân

Ychydig o finegr gwin coch

200g tahini

Ychydig o sudd lemwn

Llond llaw o ddail mintys

Halen a phupur

Dull

Cynheswch y ffwrn i 180 gradd

Rhostiwch y bwmpen (gydag ychydig o olew a halen) am 40 munud, gan ei droi hanner ffordd

Rhowch winwnsyn mewn powlen gyda finegr a phinsiad o halen a’i gymysgu’n dda

Mewn powlen arall, ychwanegwch 125ml o ddŵr oer at y tahini a’i chwisgio’n dda

Ychwanegwch sudd lemwn a halen at eich dant

I’w weini, rhowch y tahini ar y plât, a’r bwmpen, winwns picls, dail mintys wedi’u rhwygo a halen a phupur ar ei ben

Bob mis neu ddau bydda i’n rhannu’r newyddion diweddaraf am ein gwaith yn yr ardd. Byddwn ni’n rhannu unrhyw beth rydyn ni’n ei ddysgu, beth sydd wedi gweithio’n dda (a ddim cystal) ac unrhyw awgrymiadau i arddwyr (hen a newydd) eu defnyddio yn eich mannau gwyrdd eich hun. Bydda i hefyd yn cynnwys rysáit tymhorol o The Shared Plate gan ddefnyddio cynhwysion GRAFT.

Ar raddfa eang, mae newid yn yr hinsawdd wedi ein gwneud ni i gyd yn ymwybodol o ba mor anrhagweladwy y gall y tywydd fod o flwyddyn i flwyddyn. Ond sut mae hyn wedi effeithio ar ŵyna yn Sain Ffagan a ffermio yng Nghymru yn gyffredinol? Wrth siarad ag Emma o dîm ffermio Sain Ffagan, dysgais sut mae newid yn yr hinsawdd wedi effeithio ar Sgrinwyna 2024.

Y newyddion da ydy bod eleni wedi bod yn haws o’i gymharu â 2023! Mae hyn o ganlyniad i fwy o law dros haf 2023 o’i gymharu â 2022, ac felly roedd digon o laswellt ar gael i fwydo’r defaid. Roedd y flwyddyn flaenorol i’r gwrthwyneb; yn ôl data’r Swyddfa Dywydd dim ond 13.0mm o law gafwyd yng Nghaerdydd ym mis Gorffennaf 2022, tra gwelodd 2023 gynnydd syfrdanol i 185.6mm o law yn yr un mis. Mae haf sych a diffyg glaswellt naturiol yn golygu bod yn rhaid i’r fferm ddibynnu mwy ar wair a bwyd wrth gefn, gan arwain at gyflwr corfforol gwael a chyfraddau geni is wedi hynny. Mae angen monitro’r defaid yn gyson yn y cyfnod cyn ac yn ystod beichiogrwydd. Mae cael lefelau mwynau a fitaminau uchel i’r defaid yn hanfodol er mwyn sicrhau bod ganddynt gyfraddau ffrwythlondeb a beichiogi uchel wrth gael eu hanfon at yr hyrddod. Gall diwallu eu hanghenion maethol hefyd sicrhau nad ydynt yn defnyddio eu stôr o egni wrth gefn yn anterth eu beichiogrwydd. Yn 2023 fe welsom 342 o ŵyn yn cael eu geni yn Sain Ffagan, ac eleni mae 444 o ŵyn wedi eu geni hyd yma (hyd at 19 Mawrth). Mae hyn yn cynnwys nifer sylweddol uwch o dripledi na’r cyfartaledd, yn ogystal ag un set o cwads!

Felly, a yw mwy o law bob amser yn beth da? Ydy a nac ydy, mae amodau gwlyb a sych yn dod â’u heriau unigryw eu hunain. Mae gormod o law yn arwain at gaeau sydd dan ddŵr a’r glaswellt yn llai tebygol o dyfu’n dda. Mae’r fferm yn Sain Ffagan yn arbennig ar dir isel ac felly’n sychu’n arafach. Gall draed y defaid bydru mewn amodau gwael o dan draed, sy’n gallu effeithio ar eu chwant bwyd, bydd eu coesau yn gwanhau gan nad ydyn nhw’n bwyta, ac o ganlyniad mae’n bosibl na allant feichiogi yn ystod y tymor paru.

Fel y gallwch weld, mae llawer o waith cynnal a chadw gydag ŵyna! Gall hyd yn oed y newid lleiaf effeithio ar ŵyna bob blwyddyn, felly mae ffermwyr eisoes yn barod ar gyfer y newidiadau mawr. Yng ngeiriau Emma: “mae’n rhaid i ni fod”. Mae ffermwyr ar hyd yr oesoedd wedi gorfod dod i adnabod eu tir a deall sut mae’r tir yn newid, ac mae tywydd eithafol, tra’n dod yn fwy cyffredin, wedi bod yn digwydd erioed. Yn gryno, mae bod yn barod ar gyfer pob digwyddiad posibl yn rhan annatod o’r swydd. Er bod y ffactorau yn newid yn barhaus, mae gan y tîm yn Sain Ffagan yr agwedd ffermwr cynhenid i ddal ati.

Ar y llaw arall, mae da byw yn gallu bod yn fwy anwadal. Arweiniodd sychder 2022 at anffrwythlondeb i rai o’r hyrddod; roedd hyn yn gallu cael ei synhwyro gan y mamogiaid ac o ganlyniad fe welwyd y tymor wyna yn ymestyn. Mae’r ŵyn wrth gwrs yn agored i niwed hefyd, prinder bwyd yn ystod sychder sy’n effeithio ar eu cyfraddau twf a gallu’r fam i ofalu am ei hŵyn. Mewn rhai achosion bydd yn rhaidd iddi flaenoriaethu ei llaeth a gadael un o’i hŵyn allan. Gall hwyliau cyffredinol defaid gael ei effeithio hefyd, maen nhw’n diflasu cymaint â ni mewn glaw parhaus! Llynedd, yn ystod cyfnodau o law cyson, byddai’r defaid yn gwrthod gadael y sied hyd yn oed pan oedd y drysau lled pen ar agor.

I gloi, rydyn ni’n gwybod bod y byd yn newid o hyd, ond felly hefyd ŵyna. Mae ffermwyr wedi arfer ag addasu a gwneud y mwyaf o’r hyn sydd ganddyn nhw. Diolch yn fawr iawn i Emma am gymryd yr amser i siarad â mi, a gobeithio eich bod chi wedi mwynhau gwylio Sgrinwyna 2024!

Gan Lowri Couzens, Cynhyrchydd Amgueddfa Cymru

Ydych chi’n mee-ddwl y byd o Sgrinwyna? Cyfrannwch heddiw!

Mae Amgueddfa Cymru wedi dechrau partneriaeth gyda Hosbis Plant Tŷ Hafan i roi cyfle i blant a phobl ifanc sydd â salwch sy’n cyfyngu ar eu bywyd, a’u teuluoedd, i ymgysylltu â’n hamgueddfeydd a’u casgliadau. 

Fel rhan o’n rhaglen addysg i deuluoedd, rydyn ni’n cynnal Dydd Sadwrn i Deuluoedd yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd a Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. Fel rhan o’r Diwrnodau i Deuluoedd, gall teuluoedd Tŷ Hafan gymryd rhan yn y chwarae, gweithgareddau a phrofiadau synhwyraidd, llwybrau a chrefftau. Mae llawer yn meddwl fod amgueddfeydd yn llefydd anhygyrch ac anodd i ymweld â nhw, ond nod Dydd Sadwrn i Deuluoedd yw ennyn diddordeb teuluoedd a dangos iddyn nhw beth sydd gan yr amgueddfa i’w gynnig.

Mae Dydd Sadwrn i Deuluoedd yn cael ei gynnal bob deufis a gyda thema sy’n seiliedig ar gasgliadau’r amgueddfa, o waith celf Argraffiadol sydd yn ein horielau a sbesimenau pryfeteg yng Nghanolfan Darganfod Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, i helfa drychfilod, cân yr adar a thai crwn Oes yr Haearn yn Sain Ffagan. Mae rhai enghreifftiau o ddiwrnodau gweithgareddau diweddar yn cynnwys ‘Dan y Môr’, ‘Antur yr Hydref’ a ‘Diwrnod Darganfod Deinosoriaid’! 

Mae elfennau synhwyraidd wrth wraidd pob un o’n diwrnodau i deuluoedd, er mwyn sicrhau fod y teulu cyfan yn mwynhau eu hymweliad, yn creu atgofion gyda’i gilydd a gyda lle diogel i sgwrsio, cwrdd â theuluoedd eraill a chrwydro’r amgueddfa. 

Diolch i bob un o deuluoedd a staff Tŷ Hafan a’u hysbryd anhygoel a phositif.

Rydym yn falch iawn i lansio Her Ŵyna i Ysgolion newydd sy’n cael ei gynnal gan Amgueddfa Cymru. Bydd yr ysgol buddugol yn gallu archebu hyd at 2 weithdy naill ai mewn person ar un o’n safleoedd neu'n rhithiol, o'r rhestr a hysbysebir ar wefan yr Amgueddfa. 

Credwn fod sesiynau Sgrinwyna yn hwyl ac yn addysgiadol i ddisgyblion, ond hefyd yn gyfle i feithrin eu chwilfrydedd am y byd o'u cwmpas.

Hoffen ni wybod sut rydych chi’n defnyddio Sgrinwyna yn eich ysgolion - rhannwch eich hoff brofiadau o ddefnyddio sesiynau Sgrinwyna yn y dosbarth gyda’ch disgyblion.

Manylion yr Her

• Oedrannau: 5-14 mlwydd oed
• Dyddiad: 4^ydd - 22^ain Mawrth 2024
• Sut i gymryd rhan: Rhannwch luniau, fideos neu weithiau celf ar X (Twitter gynt) a pheidiwch ag anghofio ein tagio nig an ddefnyddio @Amgueddfa_Learn a #Sgrinwyna #Lambcam. Os byddwch yn cyflwyno nifer o geisiadau o’r un ysgol, cofiwch gynnwys new eich dosbarth yn y neges hefyd.
• Gwobr: Bydd yr ysgol buddugol yn gallu archebu hyd at 2 weithdy naill ai mewn person neu yn rhithiol, gan ddewis o’r rhestr a hysbysebir ar wefan yr Amgueddfa.