Y Llythyr yn y Lamp: Gorymdaith Newyn Glowyr y De

Ceri Thompson

Ar ddechrau 2016, rhoddwyd lamp ddiogelwch math Cambrian a llythyr wedi’i fframio i Big Pit.

Y Llythyr

Daeth y rhoddwr o hyd i’r llythyr, dyddiedig 10 Ionawr 1928, wedi’i guddio yng nghap y lamp. Roedd wedi’i gyfeirio at Mr J. Hawes – perthynas i’r rhoddwr – a’i lofnodi gan D. Lloyd Davies o’r Maerdy, Cwm Rhondda. Yn y llythyr Saesneg, mae Mr Lloyd Davies yn ymddiheuro am oedi cyn anfon lamp glöwr at Mr Hawes oherwydd ei fod yn chwilio am lamp ‘of equal historical distinction for our friend the coroner’.

Mae’r llythyr yn nodi mai’r lamp, a oedd yn barod i’w hanfon at Mr Hawes, oedd un o’r ychydig i gael eu canfod wedi ffrwydrad echrydus Cilfynydd ym mis Mehefin 1894. Nodir hefyd yn y llythyr: ‘things continue very black in this Rhondda area and will confess that the last was the blackest Christmas I’ve ever spent.’

Roedd gan James Hawes, derbynnydd y llythyr, fusnesau angladdau mewn o leiaf pedwar lle yn Llundain. Gwyddwn fod gŵr o'r enw David ‘Dai’ Lloyd Davies yn swyddog yng Nghyfrinfa Glofa’r Maerdy oedd yn rhan o Ffederasiwn Glowyr De Cymru, tua’r adeg honno. Er nad yw’n sôn am hynny yn y llythyr, ymddengys mai Gorymdaith Newyn 1927 yw’r cysylltiad rhwng y ddau ddyn, pan gerddodd 270 o lowyr di-waith yr holl ffordd o dde Cymru i Lundain. Roedd David ‘Dai’ Lloyd Davies yn flaenllaw yn yr orymdaith.

Y llythyr, dyddiedig 10 Ionawr 1928. Roedd wedi’i gyfeirio at Mr J. Hawes a’i lofnodi gan D. Lloyd Davies o’r Maerdy, Cwm Rhondda.

Y llythyr, dyddiedig 10 Ionawr 1928. Roedd wedi’i gyfeirio at Mr J. Hawes a’i lofnodi gan D. Lloyd Davies o’r Maerdy, Cwm Rhondda.

Gorymdaith Newyn 1927

Un o amcanion Gorymdaith Newyn 1927 o gymoedd y De oedd tynnu sylw at drallod y di-waith yn ardal y meysydd glo, a phyllau’n cael eu cau’n gyson, a oedd yn gwaethygu’r tlodi o’r diweithdra ymhellach.

Penderfynodd llawer o lowyr di-waith orymdeithio o’u gwirfodd, ond roedd y rhai a recriwtiwyd i orymdeithio yn ddynion y gwrthodwyd budd-daliadau’r ganolfan waith a chymorth cyfraith y tlodion iddynt. Er mwyn sicrhau digon o ddillad a sgidiau cadarn i bob dyn, cafodd arian a dillad eu casglu yn y pentrefi glofaol. Roedd pob gorymdeithiwr yn mynd i gario lamp glöwr wedi’i goleuo.

Dechreuodd yr orymdaith yn y Maerdy, ym mhen ucha’r Rhondda Fach, ar 8 Mawrth 1927, a chyrraedd Llundain lai na phythefnos wedyn, ar 20 Mawrth. Aethon nhw drwy sawl tref a phentref, gan gynnwys Bryste, Caerfaddon a Swindon, a chawsant eu cyfarch gan dorfeydd o gefnogwyr ar hyd y ffordd. Ar ôl cyrraedd Llundain, daeth miloedd at ei gilydd mewn glaw trwm, wrth i brotest enfawr gael ei chynnal yn Sgwâr Trafalgar fel arwydd o undod gyda’r glowyr di-waith.

Yn anffodus, bu farw dau löwr yn ystod yr orymdaith. Cafodd Mr Arthur Howe o Drealaw ei ladd mewn damwain ffordd a bu farw Mr John Supple o Donyrefail o niwmonia ar ôl cael ei wlychu at ei groen yn y rali yn Sgwâr Trafalgar.

Trefnwr angladdau oedd Mr Hawes, cyn-berchennog y lamp, ac mae’r llythyr yn cyfeirio at grwner: mae’n debyg eu bod nhw wedi cynorthwyo’r gorymdeithwyr yn ystod y digwyddiadau trist hynny.

Disgrifiodd Wal Hannington, un o arweinwyr y National Unemployed Workers Movement ar y pryd, y cyrff yn cael eu dychwelyd adref i’r De yn ei hunangofiant Unemployed Struggles, 1919-1936, EP Publishing, 1973.

opening quotemark

‘In the funeral procession which marched through London the coffins were covered with the red flag of the workers and on each stood an unlighted miner’s lamp.  The silent march to Paddington Station was most impressive; thousands on that great station stood hushed in silence as the marchers bore the bodies of their dead comrades to the van of the train.’

Cafodd Mr Hawes ei lamp yn ôl maes o law, ac mae’r rhoddwr yn ei gofio’n trysori’r lamp am weddill ei oes.

Y Lamp

Lamp ddiogelwch math Cambrian

Lamp ddiogelwch math Cambrian

Digwyddodd ffrwydrad glofa’r Albion, Cilfynydd, ar 23 Mehefin 1894. Yn ôl yr amcangyfrifon, cafodd mwy na 290 o ddynion a bechgyn eu lladd (ni chadwyd cofnodion o’r rhai oedd yn gweithio danddaear), ychydig iawn a ddihangodd, ac o’r rheiny a lwyddodd i ffoi, bu farw’r rhan fwyaf ohonynt o’u hanafiadau.

Roedd nifer fawr o’r rhai a laddwyd yn hanu o’r Gogledd a’r Gorllewin, ac yn lletya yn y pentref er mwyn codi digon o arian i symud eu teuluoedd i lawr i Gilfynydd. Roedd cyfran fawr arall wedi dod o Aberpennar ac wedi dilyn rheolwr yr Albion, Mr Philip Jones, brodor o’r ardal honno. Ffrwydrad yr Albion oedd y trychineb glofaol mwyaf ond un yng Nghymru. Y mwyaf oedd ffrwydrad glofa’r Universal, Senghennydd, a laddodd 439 o fechgyn a dynion.

Lamp ddiogelwch math Cambrian yw hi, yr un math â’r rhai oedd mewn defnydd yng nglofa’r Albion, Cilfynydd, adeg y trychineb. Mae’n ymddangos bod glowyr yr Albion yn prynu eu lampau eu hunain bryd hynny, yn hytrach nag yn eu cael gan y cwmni, ac mae’n debyg bod llawer wedi anwybyddu’r rheol oedd yn gwahardd y dynion rhag mynd â’r lampau gartref.

Yr unig farc adnabod ar y lamp yw ‘A 10C3’ wedi’i stampio ar dop y llestr olew, a’r un rhif ar y plât i’r dde o’r clo plwg plwm. Er gwaethaf hyn, go brin y cawn ni fyth wybod pwy oedd perchennog y lamp hon. Mae cap y lamp wedi’i ddifrodi, gan achosi i’r wyneb rydu, ac mae crac mawr yn y gwydr. Does dim modd dweud a gafodd hyn ei achosi gan y trychineb neu a ddigwyddodd yn ddiweddarach. Fel arall, mae’r lamp yn gyflawn ac mewn cyflwr da.

Y cwestiwn mawr yw, o ble gafodd Mr Davies y lamp? Mae’n debyg bod lampau’r rhai a laddwyd wedi’u cymryd o’r gweithfeydd, ac wedi’u cario i’r wyneb wedi’r trychineb. Ar y llaw arall, gan mai eiddo’r glowyr eu hunain oedd y lampau hyn, mae’n bosibl y cafodd y lamp ei dychwelyd i ddwylo’r teulu. Mae hanes y lamp hon rhwng 1894 a 1928, a sut y daeth i ddwylo Mr Lloyd Davies, yn parhau’n ddirgelwch.

sylw (6)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Sara Staff Amgueddfa Cymru
3 Mai 2018, 11:16

Hi Gareth

Just to follow up - we don't hold a list of the marchers in our collections, unfortunately. Our Curator of Coal recommends you contact the South Wales Miners' Library in Swansea University as they may be able to advise.

Sincerely,

Sara
Digital Team

Sara Staff Amgueddfa Cymru
1 Mai 2018, 10:55

Hi there Gareth,

Thank you for sharing the story of your Grandfather - it sounds like he had a hard life. I will send your enquiry on to our Curator of Coal, and post his response here.

Best wishes

Sara
Digital Team

Gareth James
29 Ebrill 2018, 17:55
Hi I was wondering if you could help me or point me in the right direction, I wanted to find out about my Grandfather who was one of the miners who marched to London, I know very little about him except that his surname was Parfitt and he lived in Ynyshir Road. I have also been told that he was blinded in a mining accident and eventually took his own life. Sorry there's so little to go on. I though maybe there was a list of those who marched or record of employees for each mine, anything would be much appreciated.
Many thanks Gareth
Sara
12 Mawrth 2018, 09:55
Hi there Ken

Thank you for your patience - my apologies for the delay in posting this response. I hope this isn't too late for your grand-daughter's assignment.

via our Curator of Coal:

"There were a number of 'Hunger Marches' organised from Wales to Bristol or London in the 1920s and 1930s, some of which had female contingents.

We have miniature miners' lamp badges dating from this period in our collections but no proof that they were worn by marchers (although some marchers carried full size miners' lamps of course).

The miniature lamps may have been sold to raise funds during strikes or other political actions so it's not unlikely that a participant could have worn one.

Where was your grandmother from and do you have any other details which may help?"

You, or your grand-daughter would be welcome to talk to the curator in person or by phone - call 0300 111 2 333 (standard rate) and ask for Ceri Thompson in Big Pit.

Many thanks again for your patience,

Sara
Digital Team

Sara Huws
27 Chwefror 2018, 09:52
Hi there Ken

Thanks for your enquiry - what a great assignment, and a great family story, too.

We would be happy to help with your enquiry - I can put you in touch with our Curator of Coal, who will be able to answer your grand-daughter's questions about the lamp. I'll drop them an email and put you in touch.

Best wishes

Sara
Digital Team
Ken Jeavons
26 Chwefror 2018, 16:33
Can you help me please: my Grandmother Harriet Jeavons nee Williams, 1878 - 1957 left to me a small miners lamp, about 1 inch long with a pin attached. I always understood that she had worn this on some march in support of miners in the 1920s but I have been unable to substantiate this. I have been asked by my 10 year old grand-daughter to give her some information about her radical great,great grandmother for a school project associated with the 100 year anniversary of some women getting the vote. They must not just use the internet but as many other sources as well. Although not directly Suffragette linked my grandmother, a working class women, was someone special to me and a forward thinker. Any help would be greatly appreciated.