Caerllion - Dinas y Lleng Rufeinig

Cynllun caer Rufeinig Caerllion.

Cynllun caer Rufeinig Caerllion.

Arysgrif ar farmor o borth de-orllewinol Caerllion, yn ôl pob tebyg.

Arysgrif ar farmor o borth de-orllewinol Caerllion, yn ôl pob tebyg.

Adluniad o borth de-orllewinol Caerllion.

Adluniad o borth de-orllewinol Caerllion.

Adluniad o faddonau'r gaer Rufeinig (Caerllion), tua OC80.

Adluniad o faddonau'r gaer Rufeinig (Caerllion), tua OC80.

Mae darganfyddiadau'r cloddiadau yng Nghaerllion i'w gweld yn Amgueddfa'r Lleng Rufeinig, Caerllion.

Mae darganfyddiadau'r cloddiadau yng Nghaerllion i'w gweld yn Amgueddfa'r Lleng Rufeinig, Caerllion.

Yn gartref i Ail Leng Awgwstaidd Rhufain am dros ddwy ganrif, Caerllion yw’r gaer Rufeinig orau, o ran ei chyflwr, yng Nghymru.

Caerllion (Casnewydd) yw’r unig leng-gaer barhaol o fewn ffiniau’r Gymru fodern. Fe’i sefydlwyd yn OC 74 neu 75 a garsiynwyd y gaer gan yr Ail Leng Awgwstaidd, a fu’n gwasanaethu mewn gwahanol rannau o dde Prydain ers y goresgyniad Rhufeinig yn OC 43. Yr enw y rhoddodd y Rhufeiniad ar y gaer oedd Isca, ar ôl enw’r afon Wysg gerllaw.

Mae cloddiadau yng Nghaerllion ers y 1920au wedi ein galluogi ni i greu portread lled gyflawn o’r gaer.

Y safle

Clostir hirsgwar 490m wrth 418m (535 × 457 llath) yw’r gaer ac iddi arwynebedd o 20.5ha (50 acer). I’r de-orllewin ceir maes parêd ac amffitheatr, ac y tu hwnt iddynt cafwyd hyd i wahanol adeiladau anheddiad sifil.

I ddechrau, codwyd amddiffynfeydd o bridd a choed ond cafodd rhai cerrig eu rhoi yn eu lle tua OC 100. Yng nghanol y gaer, o dan yr eglwys blwyf bresennol, safai’r pencadlys (principia) ac y drws nesaf iddo dŷ’r prif swyddog. Yn ogystal, darganfuwyd weddillion baddonau’r gaer, ysbyty, tai swyddogion a gwahanol weithdai. Ond byddai dros hanner yr arwynebedd wedi cynnwys blociau barics i gartrefu’r milwyr cyffredin – dros 5,000 ohonynt. Codwyd y rhan fwyaf o’r adeiladau hyn o bren yn y lle cyntaf; ond yn raddol, o’r ail ganrif ymlaen, fe’u hailadeiladwyd o gerrig.

Caerllion oedd pencadlys yr Ail Leng Awgwstaidd am dros ddau gan mlynedd, er y byddai unedau o’r lleng wedi cael eu lleoli mewn mannau eraill yn aml yn ystod y cyfnod hwn.

Mae’n debyg yr oedd y gaer ar ei prysuraf ym mlynyddoedd olaf y ganrif gyntaf ac yn gynnar yn yr ail. Wedi’r cyfnod hwn, gwyddys y bu’r lleng wrthi'n codi Mur Hadrian ar draws gogledd Lloegr, rhwng Merin Rheged ac afon Tyne. Eto i gyd, dim ond ym mlynyddoedd cynnar teyrnasiad Antoninus Pius (OC 138–161) y bu gostyngiad sylweddol ym mhoblogaeth Caerllion, newid a ddynodai ymrwymiad cadarnach o lawer i’r achos yng ngogledd Lloegr.

Ddiwedd yr ail ganrif, dechreuwyd datgymalu’r gaer er y cafodd y gwaith ei wrthdroi mewn dim o dro. Mae’n bosibl fod a wnelo’r gwaith datgymalu â chynllun yr ymerawdwr Septimius Severus (OC 193–211) i ail-leoli'r lleng yng ngogledd Prydain, ac yna aeth y gwaith o’i hailadeiladu rhagddo yn sgil penderfyniad ei fab, Caracalla, i ymadael â'r Alban.

Tua OC 300 ymadawodd y lleng â Chaerllion am y tro olaf a chafodd llawer o brif adeiladau’r gaer eu dymchwel. Yn ôl pob tebyg, roedd hyn yn gysylltiedig â gweithredoedd y ddau gamfeddiannwr Carausius ac Allectus (OC 287–96), oherwydd wedi iddynt gipio’r awenau ym Mhrydain bu rhaid iddynt amddiffyn de Lloegr rhag ymosodiad disgwyliedig dan arweiniad y ddau ymerawdwr swyddogol, Diocletian a Constantius.

Heb os nac oni bai, câi rhai adeiladau yng Nghaerllion eu defnyddio hyd ganol y bedwaredd ganrif a rhoddwyd wyneb newydd ar rai o’r strydoedd wedi OC 346–8; ond prin yw'r darnau arian ôl-350, sy'n awgrymu nad oedd fawr ddim gweithgarwch ar y safle ar ôl y dyddiad hwn.

Erbyn OC 1188, pan ymwelodd Gerallt Gymro â'r safle, roedd y gaer yn adfail urddasol.

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.