Bando - Gêm y ffon gam

Gêm y ffon gam

Pren Bando Thomas Thomas, aelod o'r Margam Bando Boys". Tua 1845 " />

Pren Bando Thomas Thomas, aelod o'r "Margam Bando Boys". Tua 1845

Hyd ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg bu bando yn gêm tîm boblogaidd trwy Gymru, ac yn arbennig felly yn Sir Forgannwg.

Yn wir ym 1797 fe nododd un teithiwr rhwng y Bont-faen a’r Pîl mor brin oedd coed ynn a choed llwyfen yno, a hynny oherwydd eu bod yn cael eu defnyddio i wneud ffyn bando. Roedd John Elias (1774-1841), un o bregethwyr enwog y Methodistiaid Calfinaidd o Bwllheli, Sir Gaernarfon, a’r gwleidydd David Lloyd George (1863-1945), a fagwyd yn Llanystumdwy, Sir Gaernarfon, ill dau yn chwaraewyr brwd yn wŷr ifainc.

Roedd bando yn debyg i ryw ffurf gynnar ar hoci, gan mai nod y gêm oedd taro pêl gyda ffon grom o’r enw ‘bando’ ar draws maes y chwarae cyn ceisio ei gyrru i gôl y gwrthwynebwyr. Daw’r term ‘bando’ o’r gair Ffrangeg bande, sy’n golygu ‘ffon gam’. Gwnaed y ffyn yma o wahanol fathau o bren caled lleol, a byddai’r bêl, a oedd yn debyg o ran ei maint i bêl hoci heddiw, yn aml yn cael ei naddu o bren celyn neu focs.

Medd-dod, trais a thranc y gêm

Pren Bando Thomas Thomas, aelod o'r Margam Bando Boys". Tua 1845 " />

Pren Bando Thomas Thomas, aelod o'r "Margam Bando Boys". Tua 1845

Yn draddodiadol byddai’r gornestau hyn yn cael eu cynnal rhwng gwahanol blwyfi. Byddai’r chwaraewyr yn cymryd y rhain gymaint o ddifrif nes eu bod, weithiau, hyd yn oed yn hyfforddi o flaen llaw. Er mai dynion a fyddai’n chwarae bando fel arfer, byddai merched yn gwylio’r gêm yn frwd. Yn wir, ceir tystiolaeth am un ornest fando a chwaraewyd ym Mro Morgannwg lle cuddiodd gwraig un o’r chwaraewyr y bêl o dan ei phais nes i’w gŵr ddod heibio i’w nôl. Bydda’r gemau’n amrywio yn ôl yr ardal, oherwydd nid oedd unrhyw reolau safonol, dim cyfnod penodol i’r chwarae na chyfyngiadau ar y nifer oedd i gymryd rhan. Roedd trais yn gyffredin, a hyd yn oed os oedd dyfarnwr yn bresennol nid oedd y chwaraewyr yn brin o daro eu gwrthwynebwyr gyda’u ffyn. Yn aml byddai’r gwylwyr yn gosod betiau ar y sgôr derfynol, a byddai’r tafarnwyr lleol yn sicrhau’n ddi-os bod digon o ddiod feddwol ar gael. Y cyfuniad peryglus hwn o gamblo, y ddiod ac ymddygiad aflywodraethus ar y cae ac oddi arno fu’n gyfrifol yn y pen draw am dranc y gêm.

Bois Bando Margam

Bathodyn Milwrol Gwirfoddolwyr Morgannwg

Ffurfiwyd The First Glamorgan Rifle Volunteers ym Margam, Port Talbot yn 1859. Mabwysiadwyd y bathodyn hwn, sy'n dangos dwy ffon bando, ganddynt yn 1875.

Yn ôl Edward Matthews (1813-92) o Ewenni, Pen-y-bont ar Ogwr, roedd y gêm mor boblogaidd ym Margam, gorllewin Morgannwg fel na fyddai neb dros ei flwydd oed yn fodlon cael ei weld heb ffon fando, ac ar adegau byddai cymaint â 3,000 o wylwyr yn mynychu’r gemau. Yn wir, erbyn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd bando’n bennaf gysylltiedig â Sir Forgannwg ac yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg ysbrydolodd amlygrwydd y gêm ym Margam faled o’r enw ‘The Margam Bando Boys’ a ddathlai fedrusrwydd y tîm hyglod hwn. Yn ôl y faled, roedd gemau tîm eraill yn ddim o’u cymharu â bando:

Due praises I'll bestow
And all the world shall know
That Margam valour shall keep its colour
When Kenfig's waters flow

Our master, straight and tall
Is foremost with the ball;
He is, we know it, and must allow it,
The fastest man of all

Let cricket players blame,
And seek to slight our fame,
Their bat and wicket can never lick it,
This ancient manly game

Our fame shall always stand
Throughout Britannia's land;
What men can beat us? Who dare meet us?
Upon old Kenfig's sand?

Should Frenchmen raise a voice
To crush our peaceful joys,
They'll get by storming a precious warming
From Margam bando boys

Like lions we'll advance
To charge the sons of France;
The Straits of Dover we'll ferry over
And make the traitors dance

Napoleon shall repent,
If war is his intent;
He'll sadly rue it if he'll pursue it;
Proud Paris shall lament

Bold Britons rule the main,
And every hill and plain,
From every nation throughout creation
Our rights we will maintain

Chwaraewyd bando yn ardal Aberafan hyd chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ym 1876 bu farw Theodore Talbot, capten y Margam Bando Boys a’r etifedd i ystâd Margam, tua’r un adeg ag y sefydlwyd gweithiau tun Mansel, Avon Vale, a Thai-bach. Disodlwyd bando mewn byr o dro, wrth i’r gweithwyr tun droi at y gêm newydd honno, rygbi. Datblygodd y syniad o faes chwarae penodol yn ystod y 1870au, ac wrth i glybiau pwrpasol gael eu sefydlu crewyd caeau chwarae ar gyfer y timau a’u cefnogwyr. Roedd sefydlu cyrff i reoli gwahanol chwaraeon, megis Cymdeithas Bêl-droed Cymru (Football Association of Wales) ym 1876 ac Undeb Rygbi Cymru (Welsh Rugby Union) ym 1881, yn arwydd o oes newydd lle'r oedd chwaraeon o dan reolaeth ganolog, ac felly fe gollwyd unrhyw amrywiadau rhanbarthol.

sylw (7)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Matt Mossop Staff Amgueddfa Cymru
12 Awst 2021, 22:50

Hi there,
I've been trying to get in contact with anyone that still plays Bando. We have revived shinty in Cornwall and the SW and would love to play a compromise rules match next year to celebrate our 10th anniversary, if anyone has any leads. Our early sticks known as chessies are almost identical. Any info massively appreciated. I am up visiting Cardiff on Sunday for a few days, with a week more in Wales so would love to make contact. Thanks

Ronald McConville
2 Hydref 2020, 05:46
Hi once pandemic minimized or very hopefully conquered.

Would love to see a exhibition game by some possibly retired rugby/football/cricket/ players on Aberavon Beach on say Boxing Day. A great tourism attraction for our fantastic beach.
Before soccer and rugby - BANDO WAS THE MAJOR SPORT IN THE MARGAM / ABERAVON LOCALITY. Will someone bring us back a look a this ancient game?
Ron McConville
19 Hydref 2017, 13:47
why not

ONE GAME ON NEW YEAR'S DAY EVERY YEAR ON ABERAVON BEACH = PERFECT LONG GRANDSTAND

TOURIST ATTRACTION FOR OUR BEAUTIFUL BEACH
Sara Huws Staff Amgueddfa Cymru
4 Mai 2017, 16:21
Hiya Hugh

Glad you liked the page! You're welcome back any time ;)

In case it's of interest, here's what we have on:
Sara
Digital Team
Hugh James
4 Mai 2017, 15:47
wow ive been living here at Aberavon only a stones throw from Margam, and only now ive heard & read about the " Margam Bando Boys !!"...........ive just been surfin the web for history info on port talbot (aberavon, margam, kenfig, velindre, baglan etc )...........Found some great stuff, very interesting reading, especialy on the Bando Boys of margam, alot of the info i just came across was from Canada & U.S.A they love the historical join of our countries , they are hockey aka Bando mad out there lol........well thanks for posting this, very enjoyable, if you have any other info would be great, thanks again !!.................................P.S. im off to scout more now lol
Sara Huws Staff Amgueddfa Cymru
15 Ebrill 2016, 15:51

Hi there Kevin,

Thanks for your enquiry - I'll pass it on to our curators and post their response when I receive it.

Hwyl,

Sara
Digital Team

Kevin McCarthy
15 Ebrill 2016, 13:31
Who still plays Bando are there any teams left and if it is stilled played at Easter what communities still play thanks