Yr Ebbw Vale Steel, Iron and Coal Company

Ffwrneisi Tân Agored Glynebwy, 1960au.

Ffwrneisi Tân Agored Glynebwy, 1960au.

ffwrnais flast yng Ngwaith Haearn Clydach, 1813.

Roedd diwydiant haearn De Cymru yn fach ac yn wiedig ar y dechrau: ffwrnais flast yng Ngwaith Haearn Clydach, 1813.

Thrawsnewidydd Bessemer -  un o'r ddau le cyntaf ym Mhrydain i wneud hynny.

Talodd Syr George Bessemer £30,000 i Gwmni Glynebwy am ei patentau gwneud dur (cafodd George Parry, £10,000) ac ym 1866-68 cododd y cwmni chwe Thrawsnewidydd Bessemer i wneud dur, un o'r ddau le cyntaf ym Mhrydain i wneud hynny.

Trawsnewidydd Bessemer

Mae trawsnewidydd Bessemer "wrthi'n chwythu" yn olygfa ddramatig. Pan dynnwyd y llun hwn yng Nglynebwy yn y 1950au nidoedd y broses wedi newid.

Yr Ebbw Vale Steel, Iron and Coal Company

Sefydlwyd yr Ebbw Vale Steel, Iron and Coal Company yn y De ym 1790, ac roedd y cwmni yn cynhyrchu mwy o dunplat nag unrhyw le arall yn y wlad nes iddo gau yn 2002.

Roedd yn cyflogi 34,000 o ddynion yn y cyfnod Edwardaidd, ac erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd ar flaen y gad ym maes datblygiadau technolegol, yn enwedig yn y newid o haearn i ddur. Goroesodd holl weithfeydd haearn a dur eraill Blaenau'r Cymoedd a thorrodd dir newydd ym Mhrydain sawl gwaith o ran technoleg ar ôl iddo gael ei ailadeiladu'n llwyr ym 1936-38.

Dechrau'r Daith

Roedd Gwaith Haearn Glynebwy yn un o gyfres o weithfeydd a sefydlwyd ar hyd ymyl ogleddol maes glo'r De lle roedd modd cloddio'r holl ddeunyddiau crai ar gyfer gwneud haearn - mwyn haearn, glo a charreg galch.

Fe'i sefydlwyd ym 1790 gan bartneriaeth dan arweiniad Jeremiah Homfray, perchennog Gwaith Haearn Penydarren ym Merthyr Tudful. Ym 1796 gwerthodd y gwaith i deulu Harford, a nhw fu wrth y llyw am yr hanner can mlynedd nesaf. Adeiladwyd tair ffwrnais chwyth arall, ffwrneisi pwdlo i gynhyrchu haearn gyr a melinau rholio i wneud rheiliau yn y cyfnod hwn. Er mwyn cael rhagor o haearn gyr ar gyfer y ffwrneisi a'r melinau prynodd y teulu dair ffwrnais chwyth yn Sirhywi ym 1818.

Ehangu

Aeth teulu Harford yn fethdalwyr ym 1842 pan fethodd eu buddsoddiadau tramor. Ymddiriedolwyr aeth ati i gynnal y gweithfeydd ac ym 1844 sefydlwyd Cwmni Glynebwy gan Abraham Darby IV, meistr haearn o Coalbrookdale a oedd wedi hanner ymddeol. Ehangodd y cwmni'n gyflym gan brynu Gwaith Haearn Victoria gerllaw ym 1848, Gwaith Haearn Abersychan ym 1852, Gwaith Haearn Pentwyn ym 1858 a Gwaith Haearn Pont-y-pŵl ym 1872. Roedd y mwynau haearn lleol wedi'u disbyddu felly prynodd y cwmni gloddfeydd haearn yng Ngwlad yr Haf, Swydd Gaerloyw a Sbaen yn ystod y 1850au. Rhwng 1854-55 bu George Parry, cemegydd y gwaith, yn arbrofi gyda gwneud dur and ni chynhyrchwyd dur yn rheolaidd nes i'r cwmni sefydlu gwaith Bessemer ym 1868.

Dirywio

Ailffurfiwyd y cwmni fel yr Ebbw Vale Steel, Iron&Coal Company Limited ym 1868. Roedd yr ehangu parhaus ar ddechrau'r 1870au wedi costio'n ddrud i'r cwmni pan ddaeth y dirwasgiad ar ddiwedd y degawd. Daeth dur i gymryd lle haearn a dirywiodd y fasnach haearn - yn ffodus roedd Cwmni Glynebwy wedi bod ar flaen y gad yn cynhyrchu dur.

O 1873, cyllidwyr o Fanceinion, nad oedd yn deall y farchnad haearn a dur i bob golwg, oedd wrth y llyw. Dirywiodd y gweithfeydd; caeodd Pentwyn ym 1868, Sirhywi ac Abersychan ym 1882-83, Pont-y-pŵl ym 1890, ac erbyn 1892 roedd y cwmni mewn dyfroedd dyfnion, gyda'r gwaith yn segur a'r peiriannau mewn cyflwr gwael.

Newid cyfeiriad – y galw di-ben-draw am lo o Gymru

O'r 1870au ymlaen, nid haearn a dur oedd i gyfrif am lewyrch y cwmni, ond glo. Erbyn 1873 ef oedd cynhyrchwr glo mwyaf y De, ond roedd y rhan fwyaf o'i lo yn cael ei ddefnyddio mewn ffwrneisi golosg a pheiriannau ager y gweithfeydd haearn. Yn y 1870au a'r 1880au arallgyfeiriodd y cwmni i fanteisio ar y galw cynyddol am lo rhydd Cymru i yrru llongau, trenau a pheiriannau ager y byd. Wrth i lofeydd hynaf ardal Glynebwy gau, suddwyd dau bwll newydd - Waunlwyd (1874-77) a Glofa Marine yng Nghwm (1889-91). Cyn bo hir roedd glo Glynebwy i'w weld ledled y byd.

Gan fod galw di-ben-draw am lo rhydd Cymru yn ystod ugain mlynedd gyntaf yr ugeinfed ganrif, roedd modd i'r cwmni ehangu'n gyflym a moderneiddio ei lofeydd. Caewyd rhai o'r hen lofeydd a dyblwyd y gwaith yn Waunlwyd a'r Marine.

Mewn ugain mlynedd dyblwyd cynnyrch y cwmni i 2 filiwn o dunelli. Golygai rhagor o lo ragor o lowyr a chododd nifer y glowyr yn y cwmni bron i 6,000. Codi'n ddramatig fu hanes yr elw hefyd.

Cloddio am lo yn Heol Llangynidr ym 1926 pan gafodd y glowyr eu cloi allan o'r gwaith.

Cloddio am lo yn Heol Llangynidr ym 1926 pan gafodd y glowyr eu cloi allan o'r gwaith.

Golygfa o'r gwaith o'r awyr yn Awst 1957.

Golygfa o'r gwaith o'r awyr yn Awst 1957.

Teras yr Orsaf, canolfan siopa fawr gyntaf Cwm, ym 1913

Wrth i lofa Marine ehangu fe dyfodd pentref Cwm, lle roedd y rhan fwyaf o'r glowyr a'u teuluoedd yn byw, hefyd. Teras yr Orsaf, canolfan siopa fawr gyntaf Cwm, ym 1913

derbynnydd metel poeth 750 tunnell yn y Gwaith Dur Bessemer

Pan osodwyd y derbynnydd metel poeth 750 tunnell yn y Gwaith Dur Bessemer ym 1905-06 of oedd y mwyaf yn y byd.

Ar 3 Hydref 1929 caewyd y gweithfeydd. Ym 1936 fe'u dymchwelwyd.

Ar 3 Hydref 1929 caewyd y gweithfeydd. Ym 1936 fe'u dymchwelwyd.

Y tirlun wrth gloddio am lo, Waunlwyd, 1950au

Y tirlun wrth gloddio am lo, Waunlwyd, 1950au

Moderneiddio

Ym 1892, haearn a dur oedd wrth wraidd gwaith y cwmni unwaith eto. Roedd mewn sefyllfa ariannol sefydlog ac ym 1897 dechreuwyd ehangu a moderneiddio'r cwmni. Ym 1910 daeth nifer o berchnogion glofeydd yn gyfarwyddwyr ar y cwmni, o dan arweiniad Is-Iarll Rhondda.

Oherwydd y credent y byddai canolbwyntio ar lo'n unig yn cynyddu'r elw, caewyd y gweithfeydd haearn a dur ym Mai 1911. Serch hynny, ni wireddwyd eu gobeithion ac ailagorodd y gweithfeydd yn Ebrill 1912.

Codi'r melinau llenfetel oedd y gwaith ehangu olaf a wnaed cyn y Rhyfel Mawr ym 1912.

Rhwng 1918 a 1920 cynyddodd cyfalaf y cwmni o £1.8 miliwn i £7.7 miliwn a dechreuodd ehangu eto. Adeiladwyd dwy ffwrnais chwyth fodern yn Victoria ym 1920-23 yn lle'r pedair hen ffwrnais chwyth yng Nglynebwy. Sefydlwyd peiriannau i gynhyrchu trawstiau rheilffordd dur a thiwbiau a chyplau diweldiad. Fodd bynnag, bu tranc yn hanes y fasnach ryngwladol mewn haearn a dur ar ddechrau'r 1920au.

Cyfnodau cythryblus

O'r 1920au, daeth oes aur dechrau'r ganrif i ben. Wrth i longau droi at danwydd olew, dirywiodd y farchnad allforio glo. Ar ôl 1922 trodd elw mawr y cwmni yn golledion mawr.

Cau

Y blynyddoedd tywyll oedd y 1920au a'r 1930au wrth i gyflogau ostwng, pyllau gau ac wrth i ddiweithdra gynyddu. Bu cyfnodau o anghydfod diwydiannol hir a chwerw ym 1921 a 1926, a chafodd argyfwng ariannol 1929 effaith enbyd ar gwmni Glynebwy. Caeodd ei weithfeydd, gan adael bron i hanner trigolion y dref yn ddi-waith.

Ym 1935 daeth y cwmni i ben a gwerthwyd ei holl lofeydd i Partridge Jones a John Paton Cyf., y perchennog glofeydd mwyaf yng nghymoedd Gwent.

Ailadeiladu

Er mwyn gallu cystadlu'n rhyngwladol, roedd angen melin strip ddur fel rhai America ar ddiwydiant tunplat Prydain. Y bwriad oedd codi melin strip newydd yn Swydd Lincoln, ond yn dilyn ymyrraeth y Llywodraeth bu'n rhaid ei hadleoli i Lynebwy. Ym 1936-38 cliriwyd yr hen weithfeydd ac adeiladwyd gwaith haearn, dur a thunplat integredig.

Pan wladolwyd y diwydiant cyfan ym 1947, daeth glofeydd Cwmni Glynebwy yn eiddo i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Yn y flwyddyn honno roedd tri phwll yn dal i gynhyrchu glo, Waunlwyd, Cwmcarn a Marine. Fe'u caewyd ym 1964, 1968 a 1988.>

Hyd at heddiw

Adeiladwyd y llinell electrolytig gyntaf y tu allan i'r Unol Daleithiau yng Nglynebwy ym 1947-48. Ehangwyd y gweithfeydd Bessemer a'r gweithfeydd dur tân agored ac ym 1960 cyflwynwyd trawsnewidydd LD cyntaf Prydain yn y gweithfeydd. Cyn bo hir disodlodd y rhain holl weithfeydd Bessemer a thân agored y Deyrnas Unedig. Gosodwyd dwy linell dunio electrolytig arall ym 1961 a 1969, ac ychwanegwyd llinellau galfanu ym 1957 a 1969.

Yn sgil y gwladoli ym 1967 cynhyrchwyd llai o ddur yng Nglynebwy ac fe gaeodd y gwaith dur ym 1978.

Tan iddo gau yn 2002, roedd y gwaith yn canolbwyntio ar dunplat a galfanu, a dyma oedd y cynhyrchydd tunplat mwyaf Prydain.

sylw (2)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Richard Prettyjohns
12 Awst 2021, 20:39
I worked there from 1968 until 1977. Such a great time in my life with very good workmates. Shame it has all gone now.
Jeremy Wharton
18 Ebrill 2019, 12:59
Hello,
My Elderly father in-law inherited 100 fully paid “A” 8% participating preference shares of one pound each in The Ebbw Vale steel iron and coal company Ltd. I understand the company folded in 2002. Can you tell me what happened to dividends and are the shares worth anything?