Taith Baton y Frenhines ar gyfer Gemau Ymerodraeth Prydain a’r Gymanwlad 1958

Dr Emma Lile

Taith Baton y Frenhines ar gyfer Gemau Ymerodraeth Prydain a’r Gymanwlad 1958.

Neges y Frenhines, gyda’r llofnod ‘Elizabeth R’ a’r dyddiad 14 Gorffennaf 1958, a deithiodd o Balas Buckingham i Gaerdydd gyda’r Baton.

Llwybr taith neges y Frenhines ym 1958. (© Commonwealth Games Federation)

Digwyddiad rhyngwladol, llawn lliw a chyffro yw Taith Baton y Frenhines drwy wledydd y Gymanwlad, ond yng Nghymru fach y dechreuodd ar ei thaith.

Mae’n ddathliad gweledol o undod ac amrywiaeth gwledydd y Gymanwlad – arwydd o rym chwaraeon i uno pobl o bob lliw a llun sydd wedi dod yn ragarweiniad cyfarwydd a phoblogaidd i agoriad swyddogol y Gemau.

Ers cynnal Gemau’r Ymerodraeth am y tro cyntaf ym 1930, mae Gemau’r Gymanwlad yn ymfalchïo yn ei hymrwymiad i’r ddelfryd Olympaidd o gyfeillgarwch, undod a chwarae teg, ac yn hybu perthynas dda rhwng gwledydd y Gymanwlad.

Gemau Ymerodraeth Prydain a’r Gymanwlad oedd yr enw swyddogol ym 1958, gyda Chaerdydd yn llwyfannu’r digwyddiad rhwng 18 a 26 Gorffennaf, a dyma’r tro cyntaf i Daith Baton y Frenhines fel rhan o’r ymgorfforiad o heddwch a chytgord trwy gyfrwng chwaraeon.

I gofio llwyddiant gemau’r brifddinas bydd y baton gwreiddiol yn rhan o’r seremoni eleni, wrth i Daith Glasgow 2014 gyrraedd Caerdydd ar 24 Mai ar y cyntaf o saith diwrnod yng Nghymru.

Y baton

Er bod gwreiddyn y syniad yn aneglur o hyd, credir taw yn niwedd y 1950au y dechreuodd Pwyllgor Trefnu’r Gemau ystyried cynnal taith faton. Penodwyd cyn swyddog o’r Llynges frenhinol yn Drefnydd Anrhydeddus y digwyddiad – yr Is Gapten Bill Collins a gydlynodd Taith y Fflam Olympaidd yn Llundain ym 1948. Dewiswyd tîm o drefnwyr lleol glew gan gymdeithas athletau pob gwlad fyddai’n croesawu’r baton i gynorthwyo Collins yn ei waith.  

Dyluniwyd baton gilt arian ac enamel 1958 gan y cyn filwr a’r gemydd o Gaerdydd, y Cyrnol Roy Crouch, Cadeirydd Pwyllgor Medalau’r Gemau. Yn addurn ar y baton 40cm o hyd a 4cm o ddiamedr roedd eiconau Cymreig; draig goch, cennin Pedr a chennin; yn ogystal â choron i ddynodi’r cyswllt brenhinol. Arysgrifiwyd y geiriau ‘VI British Empire and Commonwealth Games, Wales 1958’ ar y tiwb cau, a gynhyrchwyd gan y gofaint arian Turner and Simpson, Birmingham.

Taith Baton y Frenhines ar gyfer Gemau Ymerodraeth Prydain a’r Gymanwlad 1958.

Y daith gyntaf

Dr Roger Bannister, deiliad record y ras filltir yng Ngemau’r Gymanwlad ar y pryd, yn gadael Palas Buckingham gyda’r Baton i ddechrau’r daith. Gydag ef mae ei gyd bencampwyr o’r gemau hynny, Chris Chataway (chwith) a Peter Driver. (© Commonwealth Games Federation)

Ar 14 Gorffennaf 1958 gadawodd y baton sgwâr Palas Buckingham, cartref y Frenhines Elisabeth II a Phen y Gymanwlad, cyn teithio drwy nifer o siroedd Lloegr a phob un o dair sir ar ddeg Cymru ar ei ffordd i Gaerdydd. O ganlyniad i salwch, nid oedd y Frenhines yn bresennol i drosglwyddo’i neges i’r rhedwyr cyntaf – Dr Roger Bannister, y gŵr cyntaf i redeg milltir mewn llai na 4 munud, a phencampwyr eraill Gemau 1954 Chris Chataway a Peter Driver. Yr Is Gapten Collins a safodd yn y blwch a rhoi’r neges yn y baton. Fel nad oedd angen allwedd, roedd caead sbring ar un pen ond fel na fyddai’r baton yn cael niwed ar y daith symudwyd y neges i replica metel ar ôl yr ail gymal, oedd â chlo er diogelwch. Cafodd y replica ei gyfnewid am y baton arian seremonïol ar gyfer y cymal olaf er mwyn i’r rhedwr gario’r neges yn ddiogel i’r stadiwm.

Rhedodd 664 o athletwyr, gan gynnwys 32 o fechgyn ysgol, ar y daith o dros 600 milltir dros 4 diwrnod. Daw’r cyfieithiad isod o’r gyfrol The Story of the Sixth British Empire and Commonwealth Games gan Clive Williams (2008):

Cai un rhedwr o bob clwb, catrawd ac ysgol ym mhob sir ei ddewis i redeg cymal. Byddai’r athletwyr hŷn yn rhedeg dwy filltir a’r plant yn rhedeg milltir. Gyda’r rhedeg yn parhau drwy’r dydd a’r nos byddai rhedwyr hŷn yn cael eu defnyddio, lle bo modd, pan fo’r traffig yn drwm neu rhwng hanner nos a 6am. Pasiodd y neges drwy Langollen, Wrecsam, y Fflint, Llandudno a Chaernarfon cyn troi tua’r de drwy Ddolgellau, Aberystwyth, Aberteifi a Hwlffordd. Oherwydd bod y boblogaeth yn y de yn uwch, dyma’r Baton yn gwau ei ffordd drwy Gaerfyrddin, Llanelli, Abertawe a Phen-y-bont a thrwy drefi’r cymoedd yn Aberdâr, Brynmawr a’r Fenni, ac ymweld â Chasnewydd cyn troi am Gaerdydd.

Byddai car swyddogol yn dilyn pob rhedwr i’w warchod rhag cwmni ceir neu feiciau modur answyddogol, i oleuo’r ffordd yn y nos, ac i alluogi’r trefnwyr i gadw llygad ar yr amserlen. Cadwyd y cyflymdra rhwng 6.5 a 7.5 munud i bob milltir i sicrhau na fyddai’r rhedwyr yn rasio a galluogi’r torfeydd i weld y baton wrth iddo gael ei drosglwyddo.

Ken Jones, y cyn chwaraewr rygbi rhyngwladol a’r gwibiwr Olympaidd yn cyflwyno’r Baton i Ddug Caeredin yn y seremoni agoriadol ym Mharc yr Arfau. (© Commonwealth Games Federation)

Y seremoni agoriadol

'A Quick Laugh' gan Geoffrey Evans, Western Mail, 18 Gorffennaf 1958. Trwy garedigrwydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru

I ffanffer trwmped a saliwt chwe gwn, cyrhaeddodd y rhedwr olaf Barc yr Arfau am 6.33pm ar ddydd Gwener 18 Gorffennaf. Roedd enw’r athletwr yn gyfrinach fawr a dyma bonllefau cymeradwyaeth y dorf o 40,000 yn croesawu Ken Jones o Gasnewydd, y cyn chwaraewr rygbi 36 oed ac enillydd medal arian yn y ras gyfnewid gyflym yn y gemau Olympaidd. Mewn fest goch â bathodyn Cymru arni a siorts gwyn, rhedodd drwy fynedfa’r cystadleuwyr ac unwaith o amgylch y trac lludw yn dal y baton uwch ei ben. Arhosodd o flaen Dug Caeredin, Llywydd Ffederasiwn Gemau’r Gymanwlad, a phasio’r baton iddo. Yn ôl y sôn gwaeddodd un llais smala o’r dorf ar y cyn chwaraewr rygbi “Nice pass Ken”. Darllenodd y Dug neges y Frenhines i’r dorf eiddgar:

Estynnaf groeso cynnes a phob dymuniad da i’r holl athletwyr sydd wedi ymgynnull yng Nghaerdydd ar gyfer 6ed Gemau Ymerodraeth Prydain a’r Gymanwlad. Rwyf wrth fy modd bod cymaint o wledydd y Gymanwlad wedi anfon timau i Gymru i gystadlu yn y Gemau yma. Mae’r nifer yn uwch nag erioed a dros dair gwaith yn fwy na’r gystadleuaeth gyntaf yn Hamilton ym 1930. Croesawn y prawf hwn o’r gwerth cynyddol a roddir ar gryfder a sgìl yn natblygiad y dyn cyflawn, iach o gorff ac iach o feddwl.  Pleser personol hefyd yw gwybod bod cymaint o aelodau teulu’r Gymanwlad yn cyfarfod ar gyfer cystadlu ac ymryson cyfeillgar. Gobeithio y bydd cyfeillgarwch parhaol yn deillio o’r cyfarfod mawr hwn o athletwyr a gwylwyr, ac y byddwch chi i gyd yn dychwelyd wedi ennyn dealltwriaeth well o’n Cymanwlad. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at ymuno â chi ddiwedd yr wythnos nesaf.

Gyda hyn, agorwyd y Gemau o’r diwedd, gyda Chaerdydd yn croesawu 1,122 o athletwyr o 35 gwlad i gystadlu mewn athletau, bocsio, beicio, ffensio, bowls, rhwyfo, nofio a phlymio, codi pwysau a reslo. Yn ogystal â Pharc yr Arfau, lle cynhaliwyd y seremonïau agoriadol a chlo a’r cystadlaethau athletau, cynhaliwyd y nofio yn yr Empire Pool (a adeiladwyd yn arbennig ar gyfer y Gemau), y bocsio yng Ngerddi Soffia, y beicio yn Stadiwm Maendy a’r rhwyfo ar Lyn Padarn, Llanberis. Enillydd unig fedal aur Cymru oedd y bocsiwr pwysau bantam Howard Winstone, ond enillodd y tîm cartref dair medal arian a saith medal efydd.

Y seremoni glo

Bu’r Gemau yn llwyddiant mawr ac roedd y seremoni glo ar 26 Gorffennaf yn achlysur hanesyddol. Nid oedd y Frenhines eto yn bresennol o ganlyniad i salwch, a dyma hi’n recordio neges i’r dorf yn datgan ei bod am enwi ei mab, Charles, yn Dywysog Cymru ar y diwrnod.

Er taw hi yw’r wlad leiaf erioed i lwyfannu’r Gemau, trefnwyd gwledd o chwaraeon yn ddiffwdan oedd yn llwyfan haeddiannol ar gyfer y dathliad o gampau, grym a gwrhydri mabolgampwyr y byd.

Wedi cloi Gemau 1958 cynigiwyd y Baton yn rhodd i Amgueddfa Genedlaethol Cymru gan y Pwyllgor Trefnu, ar ran y Frenhines. Fe’i cadwyd byth er hynny yn yr Adran Gelf ynghyd â’r neges frenhinol, yn waddol weledol un o wyliau chwaraeon pwysicaf Cymru. 

Diolch i Chris Jenkins, Prif Weithredwr, Cyngor Gemau’r Gymanwlad dros Gymru, a Clare Ewing, Swyddog Digwyddiadau, Chwaraeon Cymru, am eu cymorth caredig.

sylw (8)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Don Barker
16 Ionawr 2022, 15:19
I was so pleased to find your recent article on the “games”. Is it really nearly 5 years since I last wrote my previous note of my experience carrying the baton.? I have often wondered how many runners are still left?
I read the article by Winston Rodrick, I have still got my Certificate and letter of thanks from the organise committee and if you could pass on my Email address I could let him have copies if it would help him in his book.
Thanks for providing the the reminder of those wonderful memories
Graham Davies Staff Amgueddfa Cymru
18 Tachwedd 2020, 10:37
Dear Wonston Roderick, thank you for your comment, may I suggest you contact the Commonwealth Games Council for Wales [http://teamwales.cymru/en/], they might have copies of the letter you require.
Graham Davies
Digital Team
Winston Roddick
12 Tachwedd 2020, 16:42
It has been a great pleasure reading this site. It has brought back great memories. I was one of the schoolboys which carried the baton on its journey from Buckingham Palace to Cardiff. I was a pupil at the Syr Hugh Owen Grammar School Caernarfon. My 'lap' was from the outskirts of Caernarfon to Llanrug. I received a letter from the Organising Committee acknowledging my contribution. I am 80. A book about my life and career is to be published early next year. The author and publishers are keen to cover the event and wish to show the letter. Unfortunately, although it has been in our home for many years, I cannot now find it. Do you have a copy of the letter you could share with me or, if not a copy of the letter, an official record of my contribution which the author and publishers can cite in the book?

Hope you can help.
Winston

Penny Glover
31 Gorffennaf 2020, 22:30
I've just come across this site. It has given me great pleasure to read the details and it has brought back many vivid memories. We were very close to the Games as my father was the Chief Press Officer for them and was responsible for the arrangements to ensure press had good access to all aspects of the Games.
Don Barker
24 Mawrth 2017, 10:39
I had the privilege of being one of the schoolboys to carry the baton along the North Wales coast between Conwy and Penmaenmawr. I remember it well. I was instructed to be at a certain bus stop in the middle of nowhere at a certain time and be ready to run. I had my top clothes in a bag. After waiting a short time a convoy of vehicles approached led by a runner flanked by two motor cycles and a large black car. The baton was handed over to me and off I set but was told to slow down by one of the police motorcyclist as we had to run to a time table. Part of my course was through the a large Road tunnel and coming out the other end I noticed a large bank of photographers. I then ran on and saw another runner at a bus stop i handed the baton over. My clothes bag had been taken from me at the start and as the large black car went passed the window was wound down and an arm poked out carrying my bag which I took. I then had to find another bus home. I have never seen any photos of that experience.
Geraint Morgan
13 Mawrth 2017, 14:47

I had the privilege to be one of f the Baton carriers between Briton Ferry roundabout and Bridgend. We met at Port Talbot Police Station , very early. In the morning and were transported along the route b y RAF buses, after completing our section, from Pentyla, Port Talbot, along A48, thro` town to the end of our section at Taibach park, our quartette comprised of Alan Heggart, Alan Tanner, John Moelwyn Jones and myslef( Geraint Morgan) we received the baton from John Collins, Welsh international rugby player. These are the only pictures that remain in my mind,. 60 years have past, therefore other memories seem to very faint. I am honoured to have been given the opportunity to have been part of the history of the British Empire and Commonwealth Games of 1958. I wonder , how many of us are still alive?????

Sylvester Akraka
9 Mai 2016, 10:59
Dear Sylvester Akraka,
Thank you for your comment. The Museum does not hold any video of this event. You may want to ask the Commonwealth Games Council for Wales if there were any photographs taken at that event.
Many thanks,
Graham Davies
Digital Team, Amgueddfa Cymru - National Museum Wales.
Sylvester Akraka
8 Mai 2016, 20:07
Dear Sir,

to whom it may concern.

My uncle with this Name (Smart Akraka) represented Nigeria at the Commonwealth games in Cardiff 1958.
He ran 4x110yrds and won silver medal for Nigeria. And with the 100yrds and 220yrds he reached the quater final. Please, let me know how i can get the full Video and what it will cost me to have it.


Kind Regards

Sylvester Akraka