Tân yn y Felin

Mark Lucas

Ym 1900 roedd 52 o felinau yn ardal Dre-fach Felindre. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd diwydiant gwlân Cymru yn gyfrifol am gynhyrchu blancedi a gwisgoedd ar gyfer y lluoedd arfog. Cafodd gwisgoedd o frethyn cartref o’r enw Brethyn Llwyd eu comisiynu gan y swyddfa ryfel i roi teimlad gwladgarol i recriwtiaid newydd Corfflu Cymreig y Fyddin a ffurfiwyd yn ystod y rhyfel.

 

Wedi’r rhyfel, cafodd 12 miliwn llath o wlanen dros ben ei werthu ar y farchnad agored am brisiau gwirion o isel, gan orfodi cynhyrchwyr gwlân i ostwng eu prisiau hefyd. Er enghraifft, câi crysau gwlanen eu gwerthu am 52s 6d y dwsin ym 1916 – erbyn 1923 roedd y pris wedi gostwng i 38 swllt. Methodd cynhyrchwyr gwlân gorllewin Cymru ag ymdopi â’r amodau newydd ar ôl y rhyfel, gyda rhai yn dal i gynhyrchu gwlân Angola israddol fel oeddent yn ei wneud yn ystod y rhyfel. Roedd y rhan fwyaf o’r cynhyrchwyr yn dal i ganolbwyntio ar greu gwlanen ar gyfer crysau, festiau a dillad isaf, ond bu lleihad yn y galw am ddillad isaf gwlanen wrth i ddillad isaf wedi’i wau yn nwyrain a gogledd Lloegr a’r Alban ddod yn fwy poblogaidd..

Ar 11 Gorffennaf 1919 aeth Melin Cambrian ar dân, a dinistriwyd yr adeilad tri llawr deheuol.

Roedd rheolwr y felin, John Davies, ar ei wyliau gyda’i deulu yn Llanwrtyd ar y pryd, ac roedd ei ferch, Nesta Morgan yn cofio’i thad yn derbyn telegram yn y gwesty ond ei fod yn methu’i ddarllen am ei fod yn Saesneg. Pan ddeallodd y neges fod rhan o’r felin wedi’i dinistrio gan dân, roedd ei thad yn poeni’n arw. Cysylltodd â David Lewis a gofyn os y dylai ddod adref yn syth, ond dywedodd David Lewis wrtho y dylai gadw at ei drefniadau ac aros tan y diwrnod canlynol.

David Lewis ar y chwith gyda mwstash a het yng nghanol olion Melin Cambrian

David Lewis ar y chwith gyda mwstash a het yng nghanol olion Melin Cambrian

Defnyddiodd David Lewis yr arian yswiriant i ailgodi’r felin – dim ond dau lawr oedd i’r felin newydd ond roedd hi’n llawer hirach.

Melin newydd Cambrian

Melin newydd Cambrian

Melin newydd Cambrian

Melin newydd Cambrian

Gwydr wedi cracio yn y felin ogleddol o wres y tân yn y felin ddeheuol. Mae’r ffenestri hyn yn dal i’w gweld yn Amgueddfa Wlân Cymru.

Gwydr wedi cracio yn y felin ogleddol o wres y tân yn y felin ddeheuol. Mae’r ffenestri hyn yn dal i’w gweld yn Amgueddfa Wlân Cymru

Y tân ym Melin Cambrian oedd y cyntaf o 7 tân amheus ym melinau Dre-fach a’r ardal, gan gynnwys melinau Frondeg a Meiros oedd yn berchen i ddau frawd David Lewis, Daniel a John. Chafodd pob melin ddim ei hailgodi ar ôl mynd ar dân, ond roedd cwmnïau yswiriant yn dechrau amau nad damweiniau oedd y tanau hyn, a dechreuont fynnu eu bod yn cael eu hailgodi. Adeiladwyd melin newydd ym Meiros o frics coch, gydag arian yr yswiriant yn cael ei dalu fesul dipyn wrth i’r gwaith fynd rhagddo.

Melin newydd Meiros

Melin newydd Meiros

Caeodd 21 o ffatrïoedd yn Dre-fach Felindre a’r cylch yn y cyfnod ar ôl y rhyfel.

‘[Wnaeth perchnogion melinau, oedd wedi gwneud elw mawr o gontractau’r rhyfel] ddim ymdrech i osod sylfaen ariannol gadarn i’w melinau, gan fodloni ar fancio’r arian neu brynu bythynnod glan môr’

Geraint Jenkins 1967, The Welsh Woollen Industry t. 278

Melin Dyffryn 29/6/1923

Melin Dyffryn 29/6/1923

Melin Frondeg 7/2/1924

Melin Frondeg 7/2/1924

Melin Aberbanc 1926

Melin Aberbanc 1926

Melin Ogof 1927

Melin Ogof 1927

Melinau eraill wedi’u dinistrio gan dân:

  • Meiros yn y 1920au
  • Melin Llwynhelyg 1927
  • Melin Llainffald 1920au

Melinau a gaewyd yn Dre-fach Felindre a’r cylch:

  • Babel 1925
  • Cilwendeg 1928
  • Cwm-ty-mawr 1920
  • Melin Glyn 1930
  • Llwynbedw 1920
  • Pant-glas 1922
  • Spring Gardens 1925
  • Bach-y-gwyddil 1923
  • Cwm-gilfach 1923
  • Drefach 1923
  • Green Meadow 1928
  • Nant-y-bargoed 1925
  • Penwalk 1928
  • Ty Main 1923
  • Cawdor 1924
  • Cwm-pen-graig 1922
  • Felin-fach 1924
  • Henfryn 1920
  • Pandy 1920
  • Siop Pensarn 1921
  • Tower Hill 1925
 

sylw (4)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Christine Maloney
19 Chwefror 2021, 12:17
Hi, I am an Open University student and i'm looking for information on the Cambrian woollen mills in the 19th and 20th century as I have chosen to write a dissertation on this subject.
Any references to websites concerning this topic would be fantastic.
regards
Christine
michelle carr
25 Awst 2020, 21:35
hello
i am looking for information on The Cambrian Wollen Mill, LLanwrtyd Wells, Powys during the period of 1880 - 1916, apparently it was owned by my ancestors Enoch, Rebecca and Hartley Roberts, i cant seem to find anything online and wondered if you had any information.
kind regards
michelle
Nia Evans Staff Amgueddfa Cymru
23 Gorffennaf 2020, 10:08

Hi Steve,

Thanks for getting in touch with us. I have responded directly to the email address provided. Just so that you're aware, a number of our staff members are currently on furlough, so I'm afraid it's taking a little longer than usual for us to respond with the requested information or advice.

Kind regards,

Nia
(Digital team)

Stephen Roberts
24 Mehefin 2020, 18:42
Hi, I'm trying to find any information or pictures of Blaiddbwll mill, llanfyrnach sa350da that has been in our family for nearly 60years, and in ruins all that time and more,
Many thanks
Steve.