Beibl Tanddaearol

Ceri Thompson

Tua thair milltir i'r gogledd-orllewin o Abertawe safai Glofa Mynydd Newydd. Dechreuwyd cloddio yno ym 1843, gyda'r gwaith yn wreiddiol yn nwylo'r Swansea Coal Company. Ym 1844 bu ffrwydrad anferth a laddodd bum gweithiwr ac anafu nifer.

Wedi'r ffrwydrad daeth y gweithwyr ynghyd i drafod sut i ochel rhag rhagor o farwolaethau. Dyma benderfynu cynnal cwrdd gweddi danddaear cyn dechrau ar eu gwaith. Roedd y rheolwyr yn frwd dros y syniad, a cafodd y glowyr ganiatâd i adeiladu capel tanddaearol.

Wedi adeiladu'r capel yn yr Haen Bum Troedfedd, dyma nhw'n prynu eu Beibl cyntaf a'i ddefnyddio yn y cwrdd cyntaf am hanner awr wedi chwech ar fore 18 Awst 1845. Cynhaliwyd cyfarfod bob bore Llun o hynny ymlaen.

Erbyn 1859 roedd y Beibl gwreiddiol yn cwympo'n ddarnau oherwydd lleithder y pwll. Prynwyd Beibl newydd, a'i gadw mewn blwch yn ystafell yr injan ger y capel i'w gadw mewn gwell cyflwr. Ond un tro, gyda'r 'pregethwr' yn mynd i hwyl, tarodd ei ddwrn ar glawr y Beibl nes torri'r beindin a gwasgaru'r tudalennau dros lawr y capel. Ym 1899 cyflwynwyd Beibl newydd gan Dr McRichie, oedd ar ymweliad o'r Alban. Yr un flwyddyn, disgrifiwyd y capel tanddaearol gan newyddiadurwr o gylchgrawn Sunday:

"Cloddiwyd y glo o'r wythïen ar ochr chwith y ffordd gan greu siambr oddeutu 16 troedfedd o hyd a 6 throedfedd o led. Ffurfiwyd y waliau yn rhannol o foncyffion pinwydd bychan, garw gyda'r wythïen lo drwchus, gyfoethog yn ymwthio i'r golwg rhyngddynt yma ac acw. Mae'r to'n fygythiol o isel uwch ein pennau, ond o garreg galed, lefn wedi'i gwyngalchu nes edrych fel nenfwd artiffisial. Wrth gamu i'r Capel rydych yn sylwi bod cynhalbyst y pwll ar y naill ochr, ac estyll pren garw yn gyson rhyngddynt fel seddi."

Roedd lle i gynulleidfa o gant gyda desg bren uchel yn bulpud, a gan nad oedd nwy yn y lofa cai'r capel ei oleuo gan ganhwyllau.

Yn 2019, rhoddwyd y Beibl olaf i gael ei ddefnyddio yn y capel tanddaearol i Big Pit. Prynwyd y Beibl hwnnw ym 1904 ac ynddo mae'r geiriau:

‘At wasanaeth cyfarfod Gweddi gynhelir yn y 5 troedfedd (Haen) yn Nglofa y Mynydd Newydd ar bob boreu Llun pan fydd y gwaith yn gweithioo. Dechraeuodd y waith hon Tachwedd 28 fed yn y flwyddyn 1904. Dyddiedig Awst 9 fed 1915.’

Ym 1924, wedi i'r lofa newid dwylo a chau am gyfnod byr, cynhaliwyd Cymanfa. Argraffwyd rhaglen ar gyfer y diwrnod gyda'r teitl:

‘Rhestr yr Emynau at Wasanaeth Gymanfa Bregetan Glofa Mynydd Newydd Awst 4ydd 1924 Er Dathlu Fedwar ugain Mlwyddiant y ‘Cwrdd Gweddi’ tanddaerol’

Byddai'n ddiddorol gwybod os yw'r rhaglenni yma yn dal ar glawr.

Ym 1929 cyhoeddwyd erthygl yn y Radio Times ar y capel tanddaearol, a darlledwyd gwasanaeth oddi yno gan y BBC ar ddydd Sul 13 Hydref.

Caeodd Glofa Mynydd Newydd dros dro ym 1932, cyn ailagor fel y Mynydd Newydd Colliery Company ym 1935 gan gyflogi 76 o ddynion. Caewyd drysau'r lofa am y tro olaf gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol ym 1955.

Roedd tad-cu'r rhoddwr yn gweithio yn y lofa yn y dyddiau olaf, ac fe aeth i'r capel i chwilio am y Beibl. Roedd yna lyfr emynau hefyd, ond dim ond y Beibl oedd yn dal yno i'w achub o'r pwll. Ei fab, John Moelwyn Thomas, oedd yn gweithio yng Nglofa Garn Goch, etifeddodd y Beibl a byddai'n mynd ag ef i sawl Gala Glowyr a digwyddiadau eraill.

Rhoddwyd y cofnod pwysig hwn o hanes cymdeithasol a diwydiannol Cymru i Big Pit gan y teulu Thomas yn 2019. Beibl 1904 yw hwn, yr olaf i gael ei ddefnyddio yng Nglofa Mynydd Newydd. Yn rhyfedd iawn, llun o Feibl gwahanol oedd yng nghyhoeddiad Amgueddfa Cymru 'Welsh Coal Mines' (bellach allan o brint) wedi'i ddisgrifio fel y Beibl tanddaearol. Nid hwnnw yw'r Beibl sydd yn awr ym meddiant yr Amgueddfa, ac efallai taw un o'r Beiblau cynharach oedd hwnnw. Os felly, mae'n rhaid bod un arall o Feiblau Mynydd Newydd mewn dwylo preifat.

sylw (5)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
21 Tachwedd 2020, 12:54
Fascinating Ceri ,our heritage should never be forgotten Diolch x
Wayne Wright Evans
2 Gorffennaf 2020, 10:33
What a fascinating article - Its so heart warming to know that Gods word was taken underground and fellowship shared by the miners - Its objects like this that need saving as their value is priceless
Chris Franks
7 Ebrill 2020, 10:52
Great article. Such history must not be forgotten. Diolch.
Ceri Thompson Staff Amgueddfa Cymru
5 Rhagfyr 2019, 16:03

Dear Andrew

Thanks for getting in touch. It would be interesting to see when he preached as we have a few newspaper articles etc.which mention ministers visiting the underground chapel (the normal Monday services were usually led by the miners in turn rather than getting a minister in.)

Best wishes

Ceri

Andrew D Bird
3 Rhagfyr 2019, 17:58
Dear Ceri,

Came across this quiet by chance, as I search for work. My Bampi Bert Hawkins was a baptist minister at the chapel in Robert Street Ynysbwl opposite their shop/home in Robert Street. My mother Belinda (nee Hawkins) was born in 1931 and used to walk/cycle/bus with her tad to various chapels the breath of the valleys and beyond prior to them moving to London in 1945. One of the stories told when I was a child in the 1960s and repeated in my teenage years was of Bampi preaching under ground near Swansea, once with my mother waiting on the surface.

I've his 1966 Bible however, my cousin has his Ynysbwl Bible; on the inside cover, back cover and fly leafs in pencil are place names of whereabouts he preached. I'll get her to have a look.

Thank you for your time and consideration,

Kind regards

Andrew D. Bird
andrewdbird.com

Herbrandston
SA73 3TP