Chwarelwyr Amgueddfa Lechi Cymru yn symud o’r chwarel i’r castell!  

Am y tro cyntaf erioed mae chwarelwyr llechi yn gweithio yng Nghastell Penrhyn – cartref un o berchnogion chwarel cyfoethocaf Cymru. 

Mae chwarelwyr o Amgueddfa Lechi Cymru, sydd fel arfer i’w gweld yn yr amgueddfa yn Llanberis, wedi symud dros-dro i arddangos eu sgil a’u crefft yn y Castell. 

Mae hyn yn digwydd wrth i Amgueddfa Lechi Cymru gau ei drysau am gyfnod ar gyfer ailddatblygiad mawr. Oherwydd y gwaith hwn mae’r amgueddfa, sy’n rhan o deulu Amgueddfa Cymru, wedi penderfynu rhannu ei stori mewn lleoliadau eraill o fewn safle treftadaeth byd Tirwedd Llechi Gogledd-orllewin Cymru. 

Sefydlwyd Chwarel y Penrhyn gan y teulu Pennant. Roedd yn un o brif chwareli llechi Cymru am bron i 150 o flynyddoedd, ac roedd yr amodau gweithio’n galed iawn yno. Ym 1900, aeth dros 2,000 o weithwyr ar streic am well cyflogau ac amodau gweithio – penllanw blynyddoedd lawer o wrthdaro ac anfodlonrwydd. 

Roedd Streic y Penrhyn yn un hir a chwerw. Fe barodd dros dair blynedd, un o’r streiciau diwydiannol hiraf yn hanes Prydain, ac achosodd galedi difrifol i’r chwarelwyr a’u teuluoedd. Rhwygwyd y gymuned yn ddwy; rhwng y ‘streicwyr’ a achosodd yn driw i’r streic neu adael i ddod o hyd i waith arall, a’r ‘bradwyr’ a ddychwelodd i’r chwarel. ⁠ 

I nifer o drigolion yr ardal, mae’r Castell yn dal i fod yn symbol o gyfoeth a gormes. Yn hanesyddol, fyddai’r chwarelwyr byth yn croesi trothwy’r Castell, ac mae llawer o’u teuluoedd wedi cadw draw ar hyd y blynyddoedd. 

Mae Castell Penrhyn a’r gerddi bellach dan ofal Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru, ac mae’r safle wedi bod yn cydweithio gyda thrigolion yr ardal ac artistiaid ers dros ddegawd i rannu mwy o’r hanes, ac ailgysylltu â’r gymuned leol, fel yr esboniodd Ceri Williams, Rheolwr Cyffredinol Castell Penrhyn: 

“Dros y degawd a mwy diwethaf, rydym wedi bod yn ail-edrych ar ein ffordd o rannu hanes a chysylltiadau diwydiannol a threfedigaethol Castell Penrhyn. Rydym wedi cyflawni cymaint ar hyd y cyfnod, ond mae croesawu’r chwarelwyr i’r castell yn garreg filltir arwyddocaol o ran ailgysylltu’r gymuned â’r safle hanesyddol hwn. 

⁠Yn barod, mae torfeydd wedi bod yn ymgasglu i wylio’r arddangosfa hollti llechi, sydd yn ddathliad o grefftwyr lleol, ond hefyd yn brofiad sy’n ychwanegu at hanes diwydiannol y castell. Edrychwn ymlaen at barhau i weithio gydag Amgueddfa Lechi Cymru dros y misoedd i ddod, a chynnig ymweliad unigryw a chofiadwy i Gastell Penrhyn.”

I Amgueddfa Lechi Cymru, mae’r cyfle i’w chwarelwyr arddangos eu gwaith yng Nghastell Penrhyn yn rhan allweddol o’r rhaglen ailddatblygu, ac yn benodol ymgyrch Amgueddfa ar y Lôn yn 2025, sy’n adleoli elfennau o’r amgueddfa tra bod y safle ar gau. 

Dywedodd Elen Roberts, Pennaeth Amgueddfa Lechi Cymru: 

“Rydym yn ddiolchgar iawn i’r tîm yng Nghastell Penrhyn ac i Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru am roi’r cyfle unigryw hwn i ni gydweithio fel rhan o raglen ailddatblygu Amgueddfa Lechi Cymru.  Rydym wedi gweithio’n agos gyda’r Ymddiriedolaeth dros y blynyddoedd i rannu hanes y diwydiant llechi, ac mae’r cyfle i rannu sgiliau a straeon ein chwarelwyr yn beth mawr i’r ddwy ochr. Bydd symud i Gastell Penrhyn – ac i safleoedd eraill yn yr ardal Treftadaeth Byd – yn ystod ailddatblygiad yr amgueddfa yn gyfle i ni gyrraedd cynulleidfaoedd newydd a sicrhau bod ein stori yn parhau tu hwnt i furiau’r amgueddfa. 

Bydd ein staff ar eu hennill o gael dal i weithio gyda’r cyhoedd, a gwella eu gwybodaeth o hanes y llechi, a gobeithio y bydd ymwelwyr ar eu hennill o gwrdd â staff yr amgueddfa mewn lleoliadau newydd a fydd – ynghyd â’r cynnig presennol i ymwelwyr â Chastell Penrhyn – yn cynnig persbectif newydd ar stori’r llechi.”

Mae’r Amgueddfa a’r Castell yn rhannau allweddol o safle Treftadaeth Byd Tirwedd Llechi Gogledd-orllewin Cymru. Croesawyd y datblygiad gan yr Arglwydd Dafydd Wigley, Cadeirydd Partneriaeth Llechi Cymru:

 “Mae Cyngor Gwynedd a’i bartneriaid wedi cydweithio ers blynyddoedd i ddatblygu partneriaeth gref er mwyn sicrhau statws treftadaeth byd i Dirwedd Llechi Gogledd-orllewin Cymru. Mae canlyniadau’r bartneriaeth gref hon nawr yn dwyn ffrwyth wrth i ni weld buddsoddiad sylweddol o dros £30m drwy raglen weithgareddau Llewyrch o’r Llechi – fel y rhai yn Amgueddfa Lechi Cymru a lleoliadau eraill ar draws yr ardal. Rydym hefyd yn gweld ffyrdd newydd ac arloesol o gydweithio i gyrraedd cynulleidfaoedd newydd, cynnig profiadau newydd, a rhannu stori fyd-eang llechi Cymru.” 

Mae’r chwarelwyr yng Nghastell Penrhyn bob dydd yn ystod 2025.                                         

Am fwy o hanes y Castell ewch i wefan Castell Penrhyn: www.nationaltrust.org.uk/cy/visit/wales/penrhyn-castle-and-garden

Bob blwyddyn ar 22 Ebrill, mae Diwrnod y Ddaear yn cael ei ddathlu ledled y byd.  Mae nod Diwrnod y Ddaear yn syml i: “arallgyfeirio, addysgu ac i ysgogi’r mudiad amgylcheddol ledled y byd”.  Mae 2025 yn nodi pen-blwydd 55 mlynedd Diwrnod y Ddaear a’r thema yw “Ein Grym, Ein Planed”. 

Cyhoeddodd Amgueddfa Cymru argyfwng hinsawdd ac argyfwng natur yn 2019.  Rydym wedi cymryd ein hymrwymiad i warchod yr amgylchedd o ddifrif ers tro, ond ers y garreg filltir bwysig hon, rydym wedi cynyddu ein hymdrechion ac wedi rhoi ysbrydoliaeth i eraill ei dilyn.  Mae Amgueddfa Cymru mewn sefyllfa unigryw i fod yn ganolfan dysg a darganfod ar gyfer y cyhoedd yng Nghymru ac ymwelwyr o bell.  Rydym wedi ymrwymo i warchod eitemau hanesyddol, cynnal adeiladau hardd, cadw sgiliau traddodiadol yn fyw a lleihau ein heffaith negyddol ar yr amgylchedd – hyn i gyd fel y gall cenedlaethau’r dyfodol fwynhau a chael eu hysbrydoli gan yr un pethau yr ydym ni wedi bod yn ddigon ffodus i’w profi.

Mae’r blog hwn yn archwilio rhai meysydd lle mae Amgueddfa Cymru wedi bod yn weithgar.  Boed gartref neu yn y gwaith, sut allech chi gyfrannu at athroniaeth Diwrnod y Ddaear?

Bioamrywiaeth a Natur

Mae gan Amgueddfa Cymru amrywiaeth o fannau awyr agored – o’r tirweddau dramatig o amgylch Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis, i rostir ysgubol Big Pit ym Mlaenafon, i ddôl corsiog tawel Amgueddfa Wlân Cymru yn Nre-fach Felindre.  Mae amrywiaeth eang o rywogaethau yn byw yn y cynefinoedd arbennig hyn.

Mae Amgueddfa Cymru yn ffodus i gael tîm o guraduron gwyddorau naturiol ymroddedig sy’n arbenigo mewn botaneg a sŵoleg.  Yn ogystal â gofalu am gasgliad sylweddol yr Amgueddfa (tua 5 miliwn o wrthrychau), mae’r curaduron yn cymryd rhan weithredol mewn gwaith maes ac ymchwil.  Mae’r curaduron yn cynnal arolygon ar ein wyth safle ac yn argymell camau gweithredu i gynnal a gwella’r cynefinoedd, er mwyn cynyddu’r cyfleoedd o gynyddu bioamrywiaeth.  Dros amser, bydd yn ddiddorol gweld sut mae newid yn yr hinsawdd yn effeithio ar y rhywogaethau sy’n byw ar y safleoedd.

Yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd a Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, mae’r tîm garddio a’r tîm gwirfoddoli yn gweithio i ddatblygu dolydd blodau gwyllt trwy hau cribell felen a chymryd rhan yn “Mai Di-dor” (a Mehefin, Gorffennaf ac ati).  Bydd gweithgareddau o’r fath yn annog pryfed peillio i’r ardal.  Beth am ymweld yn y gwanwyn neu’r haf i weld faint o rywogaethau y gallwch chi eu hadnabod?  Fel arall, ewch i Amgueddfa Wlân Cymru a dilynwch lwybr y ddôl sy’n addas i deuluoedd.

Digwyddiadau bioamrywiaeth a natur sydd ar ddod

• Yr Wythnos Werdd Fawr, 7 – 15 Mehefin 2025
• Wythnos Natur Cymru, 5 – 13 Gorffennaf 2025
• Dathlu byd natur yn Sain Ffagan, 12 Gorffennaf 2025
• Pen-blwydd 20 mlynedd Bylbiau’r Gwanwyn i Ysgolion, yn dechrau ym mis Medi 2025

Cynaliadwyedd, Ailddefnyddio a Hunangynhaliaeth

Mae nifer o safleoedd Amgueddfa Cymru yn arddangos dulliau cynaliadwy a ffyrdd cynaliadwy o fyw o’r gorffennol.  Gall y dulliau a’r deunyddiau a ddefnyddiwyd i godi’r adeiladau hanesyddol a ailgodwyd yn Sain Ffagan ddarparu pwyntiau dysgu i ni heddiw.  Mae hanes dyfeisgarwch meddyliau Cymreig yn cael ei fynegi yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe, ac mae Amgueddfa Wlân Cymru ac Amgueddfa Lechi Cymru yn dangos sut y bu i ddiwydiannau allweddol Cymru reoli pŵer dŵr a dangos lefel hynod o hunangynhaliaeth.

Mae symud o economi llinol (cymryd, gwneud, gwastraffu) a thuag at economi gylchol yn allweddol i ddiogelu adnoddau’r blaned ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.  Enghraifft ddiweddar o ddiwylliant ailddefnyddio Amgueddfa Cymru yw’r gwaith adnewyddu’r siop yn Big Pit.  Cafodd hen ddramiau glo eu hadfer, a’u hadnewyddu’n ofalus ac maent bellach yn cymryd lle amlwg fel nodwedd arddangos yn y siop.

• Agoriad mawreddog siop Big Pit, 28 Ebrill 2025

Datgarboneiddio

Mae Amgueddfa Cymru ar genhadaeth i ddatgarboneiddio ei hystâd adeiledig.  Mae gwaith wedi bod yn mynd rhagddo i leihau’r defnydd o danwydd ffosil ar safleoedd drwy uwchraddio cyfarpar i fersiynau mwy effeithlon a thrwy newid systemau gwresogi â systemau trydan amgen (e.e. pympiau gwres o’r aer).  Dros bum mlynedd (2019/2020 i 2023/2024), mae’r defnydd o nwy naturiol wedi gostwng 36%.  Mae Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru ac Amgueddfa Lechi Cymru eisoes yn cael eu gwresogi a’u pweru’n gyfan gwbl gan drydan o ffynonellau 100% adnewyddadwy.

Cynhaliwyd prosiect sylweddol rhwng Ionawr a Mawrth 2025 pan gafodd systemau gwresogi tanwydd ffosil (nwy naturiol, LPG ac olew) eu disodli mewn wyth adeilad ar bedwar safle gan bympiau gwres o’r aer.  Gwnaethpwyd y gwaith diolch i gyllid gan Wasanaeth Ynni Llywodraeth Cymru a bydd yn lleihau ein hallyriadau carbon ymhellach.

Helo, Nicole, dwed ychydig wrthon ni amdanat ti dy hun a dy rôl yn Amgueddfa Cymru.

Dr Nicole Deufel ydw i, a fi yw Pennaeth yr Amgueddfa yma yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe. Fy rôl i yw arwain y tîm, ac ar hyn o bryd rydyn ni’n edrych ar ailddatblygu’r amgueddfa dros y blynyddoedd nesaf.

Yr hyn sy’n arbennig iawn am yr amgueddfa hon, Amgueddfa’r Glannau o fewn Amgueddfa Cymru, yw ein bod ni mewn partneriaeth gyda Chyngor Abertawe. Rhan fawr o fy rôl i ar hyn o bryd yw canolbwyntio ar y bartneriaeth honno, ei siapio, ei chryfhau a’i sicrhau ar gyfer y dyfodol.

Rydyn ni’n llawn cyffro o glywed am y cynlluniau sydd ar y gweill ar gyfer Amgueddfa’r Glannau, beth alli di ei rannu gyda ni?

Maen nhw’n gynlluniau mawr ac yn dod fesul cam, ond rydyn ni’n awyddus iawn i ddechrau arni eleni. A dweud y gwir, rydyn ni wedi dechrau’n barod!

Un o’r pethau allweddol i ni yw ailsefydlu’r cysylltiad rhwng ein warws hanesyddol a’r ardal hanesyddol o’i amgylch. Rydyn ni’n defnyddio hynny fel man cychwyn i ddehongli hanes diwydiant, datblygu ac arloesi yng Nghymru, a’r cysylltiadau byd-eang drwy’r môr. Mae’n stori hynod o gyffrous.

Yn bersonol, rydw i mor falch bod y warws gyda ni fel ased hanesyddol i helpu adrodd y stori.

Mae hunaniaeth yn ffocws mawr arall ar hyn o bryd. Pan gerddwch chi i mewn i’r amgueddfa, dwi ddim yn meddwl ei bod hi’n amlwg ar unwaith pwy ydyn ni, yn enwedig o gymharu ag amgueddfeydd eraill Amgueddfa Cymru. Yn Big Pit, er enghraifft, mae ei hunaniaeth yn glir yr eiliad y cyrhaeddwch chi. Mae’r un peth yn wir am yr Amgueddfa Wlân; mi es i yno’n ddiweddar, ac mae ei holl bwrpas yn eich taro chi’n syth.

Dydi Amgueddfa’r Glannau ddim yno eto, felly mae hynny’n rhywbeth rydyn ni am fynd i’r afael ag e. Rydyn ni eisiau i ymwelwyr ddod i mewn, yn enwedig trwy’r fynedfa o ochr y ddinas, a gweld gwrthrychau ‘waw’, sydd nid yn unig yn creu argraff ond hefyd yn dal hanfod y straeon rydyn ni’n eu hadrodd. Rydyn ni eisiau i’n hunaniaeth ddisgleirio yr un mor llachar ag y mae yn ein hamgueddfeydd eraill. Fel bod pobl yn cerdded i mewn ac yn gwybod ar unwaith – rydw i yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau!

Fe soniaist ti am ddarnau ‘waw’. Pa rôl mae’r casgliad yn ei chwarae yn y weledigaeth newydd yma, a pha mor bwysig yw cadwraeth a gwarchod y casgliad?

Os edrychwn ni ar Neuadd Weston, mae’r casgliad yn help gwirioneddol i ni ddatblygu a darlunio’r straeon, sef straeon pobl. Nid dim ond grŵp o wrthrychau yw’r casgliad. Mae’n cynrychioli stori Cymru a phobl Cymru.

Dyna sut rydyn ni eisiau defnyddio’r casgliad. Nid dim ond dangos y gwrthrychau ond cloddio’n ddyfnach i’r straeon y tu ôl iddyn nhw a’u helpu nhw i ddisgleirio.

Fel rhan o’r broses ailddatblygu yma, byddwn ni hefyd yn cadw ac yn ailddehongli rhai o’r gwrthrychau trwy ddod ag eitemau allan sydd heb gael eu harddangos ers tro byd a’u defnyddio nhw i adrodd y stori yma.

Dyna beth sy’n fy nghyffroi i am y casgliad. Roeddwn i yn y storfa’n ddiweddar, a dangosodd y curadur y fan bocs i mi. Dyna un o’r gwrthrychau rydyn ni am ei adfer a’i ddefnyddio mewn gofod arddangos trochol. Wrth ei osod yn y gofod yma, mae’n helpu i esbonio’r golofnfa, y warws, a’r cysylltiadau trwy’r rheilffyrdd i weddill Cymru, a sut roedd nwyddau’n teithio allan i’r byd ac yn ôl eto. Mae’r casgliad yn ein galluogi ni i rannu hynny i gyd. Dyna pam ei fod mor bwysig.

Beth sy’n dy ysbrydoli di fwyaf wrth iti gamu i mewn i Amgueddfa’r Glannau, fel y mae heddiw?

Mae mor gyffrous inni i gyd fod yma. Rwy’n teimlo mor ffodus o ddod i weithio bob dydd gyda thîm proffesiynol, creadigol, anhygoel.

Gyda’n gilydd rydyn ni’n edrych ar beth sy’n gweithio yn yr amgueddfa, beth allwn ni ei wella, a sut y gallwn ni osod pobl, eu straeon a’u profiadau wrth galon popeth wnawn ni. Rydyn ni eisiau cysylltu pobl trwy eu hymweliad yma a dyna sy’n fy nghyffroi i.

Rwy’n cael gwneud hyn gyda thîm anhygoel, mewn lleoliad hyfryd. Dwi wir wrth fy modd â’r warws, a chymaint o’r gwrthrychau yn ein casgliad. Mae’r cyfan mor gyffrous. Bob dydd, rydyn ni’n gwirioneddol fwynhau’r hyn rydyn ni’n ei wneud.

Mae’ch gardd GRAFT yn dathlu ei seithfed penblwydd eleni, ac mae’n ffynnu, mewn dinas brysur. Sut allwn ni fel Amgueddfa Cymru, neu fel ymwelwyr, wneud ein rhan yn yr ardd?

Mae croeso i bawb ymweld â’r ardd a gweithio ynddi.

Ar hyn o bryd, os mai ymwelydd cyffredinol ydych chi, efallai nad yw’n glir sut mae’r ardd yn cysylltu â gwaith yr amgueddfa. Ond mae cymaint o syniadau a themâu arloesol yn cael eu harchwilio yn yr ardd, a phobl o bob cefndir yn cyfrannu eu profiadau.

Rydyn ni’n edrych nawr ar sut y gallwn ni wneud hynny’n fwy gweladwy. Rydyn ni eisiau helpu pobl i weld y cysylltiad hwnnw, fel bod yr ardd yn dod yn rhywbeth maen nhw’n ymgysylltu’n weithredol â hi ac nid dim ond rhywbeth maen nhw’n pasio heibio iddi.

Mae’n cysylltu mor dda â’r themâu rydyn ni’n eu harchwilio yn ein gofodau arddangos mwy traddodiadol, ac roedd sefydlu’r ardd yn syniad mor wych. Mae’n fan lle gall pawb brofi rhywbeth ystyrlon, boed nhw’n gwirfoddoli neu ddim ond yn picio allan i gael golwg.

Mae’n gyferbyniad hyfryd, y peiriannau diwydiannol trwm hyn ochr yn ochr â gardd fioamrywiol, gynaliadwy. Mae’n dangos o ble mae Cymru wedi dod a ble mae’n mynd. Mae cynaliadwyedd yn amlwg yn ganolog i hynny.

Yn hollol. Os ydyn ni’n sôn am ddad-ddiwydiannu, sef un o’r themâu allweddol rydyn ni am eu harchwilio yma, mae’r ardd yn enghraifft wych.

Roedd llygredd yn y tir, felly fe ddefnyddion ni welyau uchel. Mae popeth wedi tyfu o’r fan yna. Dyna beth sydd mor gyffrous amdano fe.

Rydyn ni’n clywed dy fod ti wedi bod yn treulio amser yn crwydro dy gartref newydd, Cymru. Wyt ti wedi cael cyfle i ymweld â phob un o’n hamgueddfeydd eto?

Ddim cweit. Dw i ddim wedi cyrraedd Llanberis eto, mae hynny ar frig fy rhestr. Rwy’n mynd i Gaerllion yr wythnos nesaf, a Big Pit ddydd Gwener. Dw i wedi bod i Big Pit o’r blaen, ond y tro yma rwy’n edrych ymlaen yn fawr at fynd y tu ôl i’r llenni.

Dw i wrth fy modd. Ac o safbwynt ein gwaith datblygu ni’n hunain yma, mae mor bwysig i ni ddeall ein lle yn y stori ehangach. Mae hynny’n golygu dod i adnabod y safleoedd eraill go iawn, y tu hwnt i brofiad ymwelydd.

Mae straeon mor gyfoethog, adnabyddus gan ein Hamgueddfa Lechi Genedlaethol, yr Amgueddfa Wlân Genedlaethol, Amgueddfa’r Lleng Rufeinig a’r Big Pit. Sut mae rhoi’r enwogrwydd byd-eang yna i’n diwydiant a’n trafnidiaeth? Mae’n rhan mor bwysig o stori Cymru, ond heb gael ei gysylltu â’r genedl yn yr un modd â glo neu lechi.

Yn union. Cymru oedd y wlad ddiwydiannol gyntaf, ac mae daearyddiaeth yn chwarae rhan fawr yn hynny. Mae hynny’n rhywbeth y mae gyda ni ddiddordeb mawr ynddo.

Mae’r warws yn adlewyrchu’r cyfan, mae gennych chi’r rheilffyrdd yn dod drwodd o’r meysydd glo, y mwynau, y dociau, y bobl fu’n gweithio yma, a’r cysylltiadau â’r môr.

Ond nid dim ond stori am ddiwydiant trwm yw hyn. Mae’n stori am ddaearyddiaeth, symud, arloesi. Un o fy hoff ddarnau yw’r Robin Goch. Mae’n wrthrych mor greadigol, y math yna o ysbryd dyfeisgar a wnaeth ddatblygiad diwydiannol yn bosibl, ac mae hefyd yn ganolog i stori dad-ddiwydiannu a chynaliadwyedd heddiw.

Roedden ni’n siarad yn ddiweddar am gynlluniau ynni cymunedol sy’n digwydd nawr yng Nghymru. Mae’r rhain yn straeon y mae angen i ni eu hadrodd yn gryfach, a’u rhannu gyda’r byd.

Fe soniaist ti am y Robin Goch. Oes gen ti hoff wrthrych o gasgliad Amgueddfa Cymru?

Does gen i ddim un yn arbennig, ond rwy’n dwlu ar y Robin Goch. Mae mor ddyfeisgar, defnyddio deunyddiau bob dydd i wneud peiriant sy’n hedfan. Mae’n ffantastig.

Rwy’n dwlu ar locomotif Penydarren hefyd. Mae’n debyg ei fod yn annwyl i mi am fy mod i wedi gweithio yng Nghymru o’r blaen, a stori Trevithick oedd un o’r cyntaf i mi ddod ar eu traws.

Mae’n grêt dod yma a gweld y replica. Dyw e ddim yma ar hyn o bryd, mae e yn Darlington, ond pan welais i e’n cael ei symud a’r holl rannau’n dod yn fyw, roedd yn emosiynol iawn. Felly ie, mae’n debyg mai’r ddau yna yw fy ffefrynnau.

Yn ystod y gwanwyn a’r haf, mae gerddi a dolydd Sain Ffagan yn llenwi â lliw wrth i flodau gwyllt flodeuo ar draws y dirwedd. Mae’r blodau hyn nid yn unig yn hardd, ond maent wedi chwarae rhan bwysig ym mywyd gwledig Cymru ers canrifoedd. O’r dolydd gwyllt yn yr amgueddfa i’r perlysiau a dyfwyd mewn gerddi bwthyn, mae’r planhigion hyn yn ein cysylltu â’r tir a hanes Cymru. 

Mae Sain Ffagan yn gartref i sawl dôl flodau gwyllt, pob un yn cael ei edrych ar ôl yn ofalus i gefnogi bioamrywiaeth. Ar flaen yr amgueddfa, mae dôl yn croesawu ymwelwyr gyda chymysgedd o flodau brodorol, yn llawn pryfed peillio yn ystod yr haf. Dôl arbennig arall yw’r Dôl Coroni, sydd wedi’i lleoli yn y berllan afalau ger y castell, rhan o fenter ar draws y DU i adfer dolydd traddodiadol. Rhai o’r blodau gwyllt sy’n tyfu yma yw cribell felen (yellow rattle), planhigyn a elwir yn "wneuthurwr dôl" am ei allu i wanhau glaswellt a helpu blodau eraill flodeuo, a dant y llew (dandelion), gyda'u dail wedi eu siapio fel dannedd llew. Llygad y dydd (daisy), mae’r blodau yn agor gyda’r haul ac yn cau gyda’r nos. O dan y coed, mae clychau’r gog (Blue bell) yn gorchuddio’r llawr mewn carped glas, gyda’u henw’n gysylltiedig ag galwad y gog yn y gwanwyn. 

Mae blodau gwyllt wedi bod yn rhan o erddi Cymru ers cenedlaethau hefyd. Mae sawl tŷ hanesyddol yn Sain Ffagan, gan gynnwys Nantwallter, Abernodwydd a Hendre’r-ywydd Uchaf yn cynnwys gerddi perlysiau, lle byddai teuluoedd yn tyfu planhigion ar gyfer coginio a meddyginiaeth. Mae’r gerddi hyn wedi’u hail-greu gan ddefnyddio dulliau traddodiadol a phlanhigion addas i ddangos ffordd o fyw trigolion gwreiddiol y tai. 

Mae gardd Nantwallter wedi’i dylunio i adlewyrchu gardd gwas fferm yn Sir Gaerfyrddin ar ddiwedd y 18fed ganrif, pan oedd teuluoedd yn dibynnu ar eu gerddi ar gyfer bwyd, meddyginiaeth ac anghenion dyddiol. Buasai'r teulu gan mwyaf yn hunangynhaliol gan dyfu llysiau a pherlysiau. Yn ogystal â thyfu llysiau, byddent wedi casglu planhigion gwyllt ar gyfer eu defnydd ymarferol a meddyginiaethol. Roedd planhigyn Craith Unnos (Self heal) yn cael ei ddefnyddio’n gyffredin i drin clwyfau. Byddai Tanclys (Tansy), sydd ag arogl aromatig, yn cael ei ddefnyddio i gadw pryfed mas o’r tŷ, a Chribau San Ffraid (Betony) a ddefnyddiwyd yn draddodiadol ar gyfer cur pen a phryder. 

Defnyddiwyd llawer o’r planhigion meddyginiaethol hyn gan Feddygon Myddfai, grŵp o feddygon chwedlonol o Sir Gaerfyrddin y cofnodwyd eu gwybodaeth am berlysiau mewn llawysgrifau canoloesol. Mae’r ardd perlysiau yn Nantwallter yn cynnwys planhigion traddodiadol sy’n gysylltiedig â Meddygon Myddfai, gan gynnwys Fenigl (Fennel), Wermwd Lwyd (wormwood) a Briallu Mair (Cowslip). Roedd y perlysiau hyn yn trin llawer o bethau gwahanol, ac mae eu defnydd wedi cael ei drosglwyddo drwy’r cenedlaethau. 

Nid yw blodau gwyllt yn unig yn gyswllt a’r gorffennol, maent hefyd yn bwysig i gefnogi bywyd gwyllt. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae mentrau fel Mai Di Dor wedi annog pobl i beidio â thorri’r lawnt am fis gan roi lloches a bwyd i bryfed fel gwenyn, pili-palod ac anifeiliaid bach. 

Yn ystod yr haf, gallwch weld blodau gwyllt yn blodeuo yn Sain Ffagan. Roeddent yn rhan bwysig o fywyd pob dydd yn y gorffennol, yn cael eu gwerthfawrogi am eu defnyddiau ymarferol. Heddiw, maent yr un mor bwysig gan gynnal bywyd gwyllt ac yn atgoffa ni o’r cysylltiad rhwng pobl a natur drwy’r oesoedd.
 

Rydym yn gyffrous i rannu REACH Cymru (Trigolion yn Ymgysylltu â'r Celfyddydau, Diwylliant a Threftadaeth): cydweithrediad creadigol newydd rhwng Amgueddfa Cymru a’r Brifysgol Agored. Mae’r prosiect hwn yn ymwneud â dathlu treftadaeth, creadigrwydd, a straeon cudd cymunedau ledled Cymru.

Mae REACH Cymru yn gweithio gyda phum cymuned:

• Butetown, Caerdydd
• Dyffryn Nantlle, Gwynedd
• Traethmelyn, Port Talbot
• Pobl ag anableddau dysgu yn Rhondda Cynon Taf a Bro Morgannwg
• Cymunedau gwledig yn Sir Benfro

Ym mhob cymuned, byddwn yn cydweithio i ddatgelu straeon cudd, tynnu sylw at dalent leol ac archwilio casgliadau Amgueddfa Cymru. Bydd yn arwain at amrywiaeth o arddangosfeydd ar-lein ac arddangosfa ar safle.

Gweithgareddau

Yn ganolog i REACH Cymru mae gweithdai treftadaeth a chreadigol, wedi’u cynllunio nid yn unig i archwilio’r gorffennol, ond i ddod â phobl at ei gilydd, dysgu sgiliau newydd, a datblygu perthnasoedd parhaol.

Mae REACH yn cynnal llawer o ddigwyddiadau a gweithdai am ddim yn ein pum cymuned sy’n cymryd rhan. Mae’r rhain yn gyfleoedd i aelodau’r gymuned i fod yn rhan o bob math o hwyl artistig a chreadigol wedi’i ysbrydoli gan hanes a threftadaeth leol. Nid oes angen profiad blaenorol, ac mae croeso i bawb.

Cymerwch Ran!

Ydych chi'n byw yn un o'r cymunedau hyn? Byddem wrth ein bodd yn clywed gennych! Gyrrwch neges atom ar Wales.REACH@open.ac.uk i ddarganfod sut y gallwch gymryd rhan.

Eisiau gwybod mwy? Ewch i wefan REACH Cymru i gael y wybodaeth ddiweddaraf am ddigwyddiadau a gweithgareddau sydd ar y gweill, straeon lleol a llawer mwy.

Mae REACH Cymru yn bosibl diolch i gymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol.

Mae REACH Cymru yn bartneriaeth rhwng tri ar ddeg o sefydliadau ac yn cael ei arwain gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Cymru. Mae’n cael ei ariannu gyda grant gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Dechreuodd y cyfnod presennol yn hydref 2024 ac mae disgwyl iddo barhau tan hydref 2026.