: Hanes Naturiol

Paddy’r Pangolin: Gwaith Cadwraeth ar Sbesimen Tacsidermi yn yr Amgueddfa

Jennifer Gallichan, 3 Awst 2023

Ysgrifennwyd gan Madalyne Epperson, myfyriwr MA Arferion Cadwraeth, Prifysgol Durham – ar leoliad yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd.

Mae casgliadau hanes natur yn aml yn ganolog i’n dealltwriaeth o esblygiad, geneteg poblogaeth, bioamrywiaeth, ac effeithiau amgylcheddol y defnydd o blaladdwyr a newid yn yr hinsawdd, ymysg pethau eraill. Dyma pam mae gofalu am y casgliadau hyn mor bwysig. Daeth pangolin coed tacsidermi – wedi’i enwi’n Paddy gan y tîm cadwraeth – i Amgueddfa Cymru angen triniaeth yn 2017. 

Casglwyd Paddy ar 4 Awst 1957 gan ymchwilwyr yn ystod Taith Prifysgol Caergrawnt i Orllewin Affrica Ffrengig. Yn ôl dyddiadur y daith, roedd Amgueddfa Cymru wedi gofyn i’r ymchwilwyr ddod â pangolin yn ôl i wneud sbesimen i’r Amgueddfa, oedd yn arfer cyffredin ar y pryd. Yn anffodus, aeth pabell sychu’r daith ar dân ar 25 Awst 1957 a chafodd Paddy ei ddeifio’n ddrwg gan y tân, er tristwch mawr i dîm y daith. Efallai taw dyma’r rheswm na chyrhaeddodd Paddy’r Amgueddfa ar ddiwedd y daith. Dim ond yn 2016/2017 y canfuwyd Paddy yn Swydd Stafford, yng nghartref un o aelodau’r daith ac fe’i anfonwyd at yr Amgueddfa.

Cyflwr Paddy cyn y gwaith cadwraeth

Cynhaliwyd dadansoddiad i ddysgu mwy am waith paratoi Paddy, a chafodd ei gyflwr ei asesu cyn gwneud triniaethau cadwraeth ymyrrol. Datgelodd x-radiograffeg weiren haearn yn ymestyn hyd y sbesimen, tra bod sganio microsgopeg electron gyda dadansoddiad elfennol (SEM-EDX) wedi cadarnhau nad oedd unrhyw arsenig, mercwri, neu blaladdwyr eraill yn bresennol. 

Ar ôl cael ei adael ar ben wardrob am 60 mlynedd, roedd Paddy wedi’i orchuddio â llwch, gwe pryf cop, a halogyddion eraill. Roedd hefyd â haen o waddodion mwg o’r tân a doddodd y cennau ceratin ar ei wyneb, ei frest a’i gynffon. Roedd casynau larfa a ganfuwyd ar y sbesimen a thu mewn iddo yn awgrymu bod pla chwilod carpedi yno ar un adeg, er nad oedd unrhyw arwydd o broblem pla presennol i’w gweld. Efallai mai’r pryder mwyaf oedd y rhaniad ym mrest Paddy, oedd yn debygol o dyfu os na fyddai’n cael ei drin yn iawn. 

Triniaeth gadwraethol

Defnyddiwyd sugnwr llwch cadwraethol a brwsh meddal i gael gwared ar weddillion rhydd, gan gynnwys casynau pryfed a llwch, o arwyneb Paddy. Rhoddwyd cynnig ar sbyngau cosmetig i gael gwared ar faw oedd yn nwfn yng nghennau’r sbesimen ond doedden nhw mor effeithiol â’r disgwyl gan fod y cennau mor fras. Roedd toddiant gwan o lanhäwr di-ïonig Synperonic N mewn 50:50 dŵr ac ethanol ar swabiau cotwm wedi’u gwlychu yn llwyddiannus iawn yn cael gwared ar yr halogyddion styfnig. Unwaith yr oedd Paddy wedi’i lanhau, defnyddiwyd ethanol ar swabiau cotwm i godi unrhyw waddodion arwynebydd oedd ar ôl.

Yna, rhoddwyd sylw i’r rhaniad ym mrest Paddy. Cafodd pontydd eu gwneud o bapur sidan Japaneaidd a’u rhoi’n sownd gan ddefnyddio Evacon R, emwlsiwn copolymer ethylen-finyl asetad (EVA) heb ei blastigio sydd â pH niwtral. Defnyddiwyd plyciwr ac offer deintyddol i roi’r stribedi o bapur sidan Japaneaidd llawn glud yn y rhaniad nes bod y bwlch wedi’i lenwi’n ddigonol. Unwaith i’r glud sychu, defnyddiwyd paent acrylig Winsor a Newton i liwio’r papur sidan Japaneaidd. ⁠Dilynwyd y rheol “chwe throedfedd, chwe modfedd” yn ystod y broses o liwio. Bydd hyn yn ei gwneud yn bosibl dod o hyd i’r bwlch wrth chwilio’n drylwyr, ond yn sicrhau nad ydyw’n tynnu’ch sylw wrth edrych ar y sbesimen mewn arddangosfa.

Penderfynwyd tynnu darn o weiren haearn oedd yn dod allan o drwyn Paddy. Er bod y weiren yn rhan o hanes paratoi’r sbesimen, roedd pryderon y byddai’r weiren yn dal ar rywbeth ac yn achosi difrod yn y dyfodol. Defnyddiwyd haclif fach a thorrwr weiars i dynnu’r weiren yn gyflym. Cymerwyd gofal i dorri cymaint o’r weiren â phosibl heb gael effaith ar y deunydd organig o’i chwmpas. Roedd y weiren a dorrwyd yn llachar iawn, felly cafodd y pen ei guddio gan ddefnyddio paent acrylig Winsor a Newton.

⁠Mae Paddy bellach yn barod i gwrdd â’r cyhoedd! Mae’r pangolin yn un o’r anifeiliaid sy’n cael eu masnachu fwyaf yn y byd. Mae eu hadwaith amddiffynnol (h.y. mynd yn belen) yn eu gwneud yn hawdd i botsiars eu casglu a’u cludo. Maen nhw’n cael eu dwyn yn bennaf am eu cennau, sy’n werthfawr iawn ym myd meddyginiaeth draddodiadol Tsieina. Gan fod Paddy bellach yn edrych yn daclus unwaith eto, fe all helpu i addysgu a chodi ymwybyddiaeth o’r creaduriaid rhyfeddol hyn sydd mewn perygl. 

Cyfeiriadau:

Pan Golin. 2018. GabonExpeditionPart1. [fideo ar-lein] Ar gael ar Youtube (Cyrchwyd 30 May 2023)

Dilynwch y ddolen i ddysgu rhagor am gasgliad fertebratau’r Amgueddfa. Os hoffech ddysgu rhagor am y straeon tu ôl i rai o gasgliadau’r Gwyddorau Naturiol a’r gwaith rydyn ni’n ei wneud, ewch i gael golwg ar ein herthyglau.

Beginning my journey into science, starting 450 million years ago!

Manus Leidi (PTY Student), 27 Gorffennaf 2023

Everyone has that favorite Christmas from their childhood, I bet you can picture yours now. Mine was when I was about eight years old. I woke up to find a small rectangular present underneath my pillow, not then realizing the butterfly effect this present would have on my life. Most kids that age would be wishing for Lego or superhero figures, and I did love Lego at that age, yet this present was none other than BBC’s Walking with Dinosaurs series. I was hooked like a bee is to pollen, getting more and more lost in the land before time, the animals of today paling in comparison to the monsters that used to stalk our planet, wondering if one day I’d be able to discover and name my own.

Unfortunately, this dream was put on hold as I dealt with my terrible teenage years.  Impressing my peers became the centre of my life and being the dinosaur/science kid was not going to cut it. Once I had left school for college and grown up, considerably, I went back to my original passion, studying Biology at A level and then moving to a biology undergraduate degree at Cardiff University. 

Though I have studied biology for many years, I still had no actual experience in doing real scientific work. So, when the opportunity to partake in a professional training year (PTY) arose, I reached out with both arms. I applied for a placement at Amgueddfa Cymru-Museum Wales in Cardiff, and after a few weeks I embarked on a project with the Natural Sciences staff in the museum. This is where my journey into the scientific world begins, working on animals that perished over 450 million years ago.

The day I started my project in the museum felt a bit like a first swimming lesson, nervous but excited at the same time. Luckily for me I was put under the tutelage of the wonderful Lucy McCobb, a paleontology curator who had a vast knowledge and understanding of the time and fossils I would be working on. My first few weeks of the project were spent organizing nearly a thousand fossils by species, so that they could be transferred into drawers for easier access. The collection of fossils I had been assigned to work on was called the Sholeshook Limestone collection. These fossils were collected in South-west Wales by an amateur collector called Patrick McDermott, who graciously donated them to the museum so they could be further studied. 

My project over the year would be to curate the collection, organizing and documenting it, as well as to help identify a possible new species. The animals I would be focusing on from this collection are a group of archaic, marine arthropods known as trilobites. These creatures are some of the earliest known fossils, first appearing around 520 million years ago in the Cambrian period and lasting almost 300 million years, before going extinct with 90% of all other life in the end Permian mass extinction. 

But why trilobites? Most people overlook the arthropods of today in favour of more impressive animals. Trilobites, however, have proved vitally important to scientists in the study of evolution. Firstly, trilobite fossils are one of, if not the most, abundant fossils of their age. This is due to trilobites being amazingly successful as a class, having a hardened exoskeleton which they moulted off regularly and many species living in shallow coastal environments, both features that increase chances of fossilization massively. In fact, they have been so useful that entire evolutionary studies have been conducted on them, such as Peter Sheldon's important study of over 15000 trilobites from mid Wales in the 1980s, which resulted in an eye-opening paper shedding light on evolutionary trends based on trilobites. Excited by my prior reading, and especially the prospect of helping discover a novel species, I was eager to begin my project. 

Once all the fossils were sorted, my first task was to select the best specimens from each species to photograph. Photographing the specimens is very important as this will eventually allow them to be uploaded online and in turn, become accessible to many more people, including scientists and the public alike. 

Once this was all completed, it was time for my favourite part of my project so far, helping discover a new species! This has always been a lifelong dream of mine, although when younger I did hope I’d discover the biggest dinosaur ever, and I couldn’t wait to get started. I gathered all the fossils of the suspected new species; each specimen, over 250 in total, needed to be worked on in a number of ways. First, they had to be sorted according to which part of the body it represented.  Luckily trilobite exoskeletons tend to break into consistent parts (head, thoracic segments, tail) so this part was not too difficult. Second came the most time-consuming part, examining their features in detail under the microscope, making observations and taking multiple measurements of each specimen - like the initial sorting, this process took a few weeks but was vital, as these measurements are used to distinguish our species from others in the genus.

Once all the raw data were collected, along with Lucy, we compared our species with every other known species in the genus. This was not as easy as it first seemed.  The well-known species were rather quick to distinguish based on their different features, however, some species are not even given full species names, as only one poorly preserved fossil has been found. Comparing these fragmentary fossils to our species was taxing, especially when the papers some of these species were figured in are from the 1800’s or written in Russian! 

I am hopeful that this paper will be finished and submitted to a scientific journal before I begin my third year of my university degree. I believe this will be a huge help to make me more desirable to future employers. As well as curating and writing this paper, the museum has also given me other opportunities to help develop my scientific skills. This September, in fact, I will be presenting a poster on the project at the Paleontological Association annual conference, which I am beyond excited to do. 

Another area the museum has helped me develop is science communication. I was given the opportunity to produce trilobite spotter sheets to help the Welsh public in their fossil hunting. This involved me finding local and well-preserved fossils in the museum’s collections to photograph, laying these images out on the sheets, and working with Lucy to draft text about them. I was then able to present these sheets at a public outreach event, After Dark: Science on Show, where Lucy and I ran a stand, promoting the museum’s spotter sheets and inviting people to play a board game, which showed them how difficult it is for fossils to form. 

Having the opportunity to work in the museum has further solidified my passion for natural science, as well as giving me the tools to progress in the field post degree. I feel I have finally taken my first steps into the scientific world, rather than simply learning about other peoples’ discoveries. Being able to say that I have published scientific work before even graduating from university and knowing I can work with fellow peers in my workplace who have said they have appreciated me being here (they could be lying), has given me great self-confidence. I cannot stress how important doing a year in industry has been for me and would recommend it to any other student. The insight and experience it will give you will in my opinion completely influence your future decision making. I implore any student with the opportunity to take a training year to ask yourself, do you actually know what it will be like or have any experience working in your field? If the answer is no, then a training year should be a MUST!

Finally, I would like to thank Lucy, Caroline and Jana, as well as all the staff in Natural Sciences that have helped me this year. I feel prepared to take my next steps into science and that’s all because of the help everyone has given me. 

A new home for some Skomer seaweeds

Katherine Slade, 9 Mai 2023

Off the  coast of Pembrokeshire in west Wales is Ynys Sgomer, Skomer Island, a very special place for wildlife. It is a National Nature Reserve, a Site of Special Scientific Interest and the surrounding waters were the first designated Marine Conservation Zone in Wales in 2014. This prestigious list gives a high level of conservation protection to the rich marine habitats and species found here.

A collection of over 100 pressed seaweeds from Skomer Marine Conservation Zone have been donated to the Museum by Kate Lock, Marine Conservation Officer at Natural Resources Wales. Scientists have studied the marine life of the island for many years, and these specimens were collected as part of surveys to record the life within this highly protected region covering 27 kilometers of mostly rocky shores including cliffs, rock pools, caves and tunnels.

The collection preserves evidence of over 70 different seaweed species collected from places with wonderfully descriptive names such as Garland Stone, Martin’s Haven, The Wick, Wendy’s Gully, North Wall and Mew Stone. Of the 119 specimens, 107 are red seaweeds, 12 are brown seaweeds, and 2 are green seaweeds. Almost all were collected from below the tidal zone.

A couple of non-native seaweeds make an appearance, Antithamnionella ternifolia, which was first recorded from Wales in 1956 north of Skokholm and south of Skomer. Also Siphoned Japan Weed (Dasysiphonia japonica) which is native to the Pacific Ocean and invasive in the UK. It was first recorded from Wales in 1999 at Milford Haven. Our specimen is from the Wick on Skomer Island and was collected in 2005. This same survey recorded the rare red seaweed, Crested Spermwell (Euthora cristata) which grows on Forest Kelp (Laminaria hyperborea) has a mainly northern distribution in the UK and most records are from Scotland, with a few in Pembrokeshire.

The exclusively subtidal rare red seaweed Lobed Jelly Weed (Schmitzia hiscockiana) was described as new to science in 1985 from Ynys Enlli in north Wales (Maggs & Guiry 1985). It is found on the western shores of Britain and Ireland and our specimen was collected in 1999 from Skomer.

Collections of plants and algae from highly protected areas like Skomer are rare and highly regulated. These collections were made during surveys conducted by the Countryside Council for Wales, which is now part of Natural Resources Wales, the organisation that manages the island for wildlife. The specimens provide invaluable evidence for the species found there and how they change over time and cannot be duplicated. They will now join the other 8000 algae specimens in the herbarium at Amgueddfa Cymru. They have improved the Museum’s coverage of this area, which previously consisted of only small numbers of seaweeds from Skomer.

Please contact Katherine Slade for enquiries relating to the algae collection at Amgueddfa Cymru.

If you’re visiting Pembrokeshire, its nearly your last chance to the visit the On Your Doorstep exhibition at Oriel y Parc in St. David’s, which runs until the end of May 2023. It brings together stories of nature and archaeological discovery in Pembrokeshire and features the Museum’s collections.

 

Further Reading

Bunker et al (2017) Seaweeds of Britain and Ireland. Seasearch

M.D. Guiry in Guiry, M.D. & Guiry, G.M. 07 February 2017. AlgaeBase. World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway. https://www.algaebase.org; searched on 30 January 2023

Maggs, C.A. & Guiry, M.D. (1985). Life history and reproduction of Schmitzia hiscockiana sp. nov. (Rhodophyta, Gigartinales) from the British Isles. Phycologia 24: 297-310.

Sjøtun et al. (2008) Present distribution and possible vectors of introductions of the alga Heterosiphonia japonica (Ceramiales, Rhodophyta) in Europe. Aquatic Invasions. 3(4): 377-394

Trysorfa Gymreig newydd o ffosilau arbennig iawn

Lucy McCobb, 1 Mai 2023

Mae palaeontolegwyr Amgueddfa Cymru wedi darganfod nifer fawr o ffosilau newydd rhyfeddol, gan gynnwys llawer o greaduriaid cyrff meddal, ar safle newydd yn y canolbarth. Mae’r Cymrodyr Ymchwil Anrhydeddus, Dr Joe Botting a Dr Lucy Muir, yn gweithio gyda’r Uwch Guradur Palaeontoleg Dr Lucy McCobb a chydweithwyr o Gaergrawnt (Dr Stephen Pates), Sweden (Elise Wallet a Sebastian Willman) a Tsieina (Junye Ma a Yuandong Zhang) i astudio’r ffosilau, a’r gwaith i’w weld mewn papur sydd newydd ei gyhoeddi yn Nature Ecology and Evolution. Darganfu’r ymchwilwyr annibynnol Joe a Lucy y safle ffosilau newydd, Craig y Castell, ger eu cartref yn Llandrindod yn ystod cyfnod clo Covid-19. Heb fynediad at offer yr Amgueddfa, dyma nhw’n defnyddio cyllido torfol ar-lein i brynu microsgopau arbennig er mwyn astudio’u canfyddiadau’n fanylach. Mae gwaith parhaus ar y ffosilau yn datgelu darlun llawer mwy manwl o fywyd ym moroedd y Gymru hynafol.

O ble ddaeth y ffosilau?

Canfuwyd y ffosilau mewn chwarel ar dir preifat yn ardal Llandrindod (mae’r union leoliad yn cael ei gadw’n gyfrinach i amddiffyn y safle). Cafodd y creigiau lle canfuwyd y ffosilau eu ffurfio dan y môr yn ystod y cyfnod Ordoficaidd, dros 460 miliwn o flynyddoedd yn ôl, pan oedd y tir sydd bellach yn ganolbarth Cymru wedi’i orchuddio gan gefnfor, gydag ambell ynys folcanig yma ac acw.

Pa fath o anifeiliaid gafodd eu canfod yng Nghraig y Castell?

Canfuwyd ffosilau llawer o wahanol fathau o anifeiliaid yng Nghraig y Castell – dros 170 o rywogaethau hyd yn hyn. Roedd y rhan fwyaf o’r anifeiliaid yn fach (1-5mm) gyda chyrff cwbl feddal, neu groen gwydn neu sgerbwd allanol. Mae ffosilau cyrff meddal fel hyn yn hynod brin. Maen nhw’n rhoi cipolwg pwysig i ni ar amrywiaeth llawn bywyd yn y gorffennol, nid dim ond yr anifeiliaid â chregyn ac esgyrn caled fyddwn ni fel arfer yn eu canfod. 

Mae’r ffosilau meddal yn cynnwys llu o wahanol fwydod, rhai’n byw mewn tiwbiau. Hefyd mae dau fath o gragen long, dwy seren fôr wahanol a ‘marchgranc’ cyntefig. Mae ein cangen ni o’r goeden achau’n bresennol hefyd, ar ffurf ‘pysgod’ di-ên cyntefig o’r enw conodontau.

Ymhlith ffosilau Craig y Castell mae'r esiamplau ieuengaf erioed o rai grwpiau anifeiliaid anarferol gan gynnwys; 'opabiniidau' gyda'u proboscis hir fel sugnydd llwch [ffosilau anarferol newydd mewn creigiau hynafol yng Nghymru | Amgueddfa Cymru]. Yno hefyd mae ‘wiwaxiid’, molwsg hirgrwn rhyfedd gyda bol meddal a chefn wedi'i orchuddio â rhesi o gen fel dail a phigau hir, ac anifail arall tebyg i Yohoia, arthropod gyda phâr o freichiau blaen mawr, a phigau hir ar ei ben i ddal bwyd. Cyn darganfyddiad Craig y Castell dim ond mewn creigiau llawer hŷn o’r cyfnod Cambriaidd, dros 40 miliwn o flynyddoedd ynghynt, mae tystiolaeth o anifeiliaid fel hyn.

Ar y llaw arall, ymhlith rhai o ffosilau Craig y Castell mae’r esiamlpau cynharaf o’u o’u bath. Os taw berdysyn pedol yw un o’r ffosilau, dyma’r ffosil cyntaf o grŵp o gramenogion oedd ddim ond wedi’u gweld fel enghreifftiau byw. Ac mae ffosil arall yn edrych yn hynod o debyg i drychfil ac efallai ei fod yn perthyn o bell i’r creaduriaid cyfarwydd hyn wnaeth ddim ymddangos (ar dir sych) tan 50 miliwn o flynyddoedd yn ddiweddarach.

Mae’r rhan fwyaf o ffosilau Craig y Castell i’w gweld ar ffurf siapiau tywyll ar wyneb y graig, math o gadwraeth a elwir yn anifeiliaid ‘Siâl-Burgess’ lle mae meinweoedd meddal wedi ffosileiddio’n haenau o garbon. Mae bron i bob esiampl flaenorol yn dod o'r Cyfnod Cambriaidd (pan mae anifeiliaid gyda sgerbydau yn ymddangos yn y cofnod ffosilau), ond mae canfyddiadau Craig y Castell yn dyddio o'r Cyfnod Ordoficaidd Canol, tua 5o miliwn o flynyddoedd yn ddiweddarach. Dyma gipolwg pwysig newydd ar sut oedd bywyd yn esblygu yn y cyfnod hwn. 

Mae manylion mân i'w weld ar nifer o'r ffosilau dan ficrosgop, gan gynnwys llygaid, ac ymennydd cynnar o bosib ym mhen arthropod anhysbys, olion coluddyn mewn trilobitau ac anifeiliaid eraill, a theimlyddion a genau mwydod. Dim ond un lleoliad Ordoficaidd arall (Fezouata Biota yn Mexico) sydd wedi cadw'r anifeiliaid yn y fath gyflwr. 

Dyma ymchwilwyr yn Sweden hefyd yn toddi peth o'r graig mewn asid hydrofflworig, ac echdynnu darnau mân o weddillion organig sy'n dangos olion celloedd. O dan y microsgop, mae’r rhain yn dangos manylion ar lefel gellog ac yn cynnig cliwiau am fwy fyth o amrywiaeth bywyd nag y gellir ei weld gyda’r llygad noeth.

Nod ymchwil yn y dyfodol ar y ffosilau diddorol hyn fydd datgelu mwy o’u cyfrinachau a chanfod yr union berthynas rhyngddyn nhw a gweddill coeden bywyd.

Sut beth oedd bywyd yng Nghraig y Castell 460 miliwn o flynyddoedd yn ôl?

Dim ond dan y dŵr oedd anifeiliaid yn byw bryd hynny. Roedd llawer o anifeiliaid Craig y Castell yn bwyta drwy hidlo gronynnau bach o fwyd allan o’r dŵr, can gynnwys amrywiaeth enfawr o sbyngau, matiau môr (bryosoaid), pysgod cregyn o’r enw braciopodau a chytrefi graptolitau. Gallai’r rhain fod wedi byw yn sownd wrth greigiau tanddwr gan gynnig lloches i anifeiliaid eraill oedd yn symud o gwmpas. 

Roedd y rhan fwyaf o’r anifeiliaid oedd yn byw yng Nghraig y Castell yn fach (1-5 mm). Maen nhw’n cynnwys llawer o drilobitau Ogyginus cyffredin ifanc (ond dim oedolion), sy’n awgrymu mai dyma oedd eu meithrinfa, a bod trilobitau yn eu llawn dwf yn byw yn rhywle arall. Mae’n debyg mai oedolion rhywogaethau bychain yw llawer o’r anifeiliaid eraill. Efallai bod Craig y Castell yn lle cymharol ddiogel, cysgodol, lle gallai creaduriaid llai fyw mewn cilfachau ac agennau ymhell o’r cefnfor agored mwy peryglus.

Mae Joe a Lucy yn dal i gasglu ffosilau yng Nghraig y Castell mor aml â phosib. Mae llawer mwy o rywogaethau newydd yn debygol o gael eu darganfod yn y blynyddoedd a ddaw, wrth i’r creigiau ildio’u cyfrinachau’n raddol. Rydyn ni’n edrych ymlaen at ddysgu mwy fyth am fywyd yn y Gymru hynafol.

Beth i wneud os fydda i’n canfod ffosil anarferol?

Fel mae’r ffosilau hyn yn dangos, mae llawer o bethau newydd cyffrous i’w darganfod yng Nghymru o hyd. Os fyddwch chi’n canfod rywbeth sy’n edrych yn ddiddorol a ddim yn siŵr beth yw e, bydd gwyddonwyr Amgueddfa Cymru yn hapus i geisio’i adnabod ichi, boed yn ffosil, carreg, mwyn, anifail neu blanhigyn. Anfonwch lun aton ni (gan gynnwys darn arian neu bren mesur yn y llun er mwyn dangos graddfa) gyda manylion ble wnaethoch chi ei ganfod. Gallwch chi gysylltu â ni drwy ein gwefan (https://amgueddfa.cymru/ymholiadau/) neu ar Twitter @CardiffCurator. Mae gennym hefyd nifer o daflenni sylwi ar ein gwefan, i’ch helpu i adnabod llawer o’r pethau mwy cyffredin rydych chi’n debygol o ddod ar eu traws (https://amgueddfa.cymru/casgliadau/ar-eich-stepen-drws/adnabod-natur/taflen-sylwi/).

 

Rhestr termau:

Arthropod = anifail heb asgwrn cefn, gyda chragen allanol galed (‘sgerbwd allanol’) ac aelodau cymalog niferus. Yn cynnwys trychfilod (pryfed), corynnod, crancod a sgorpionau.

Molwsg = anifail heb asgwrn cefn gyda chorff meddal, yn aml wedi’i orchuddio’n rhannol gan gragen galed. Yn cynnwys gwlithod, malwod, cregyn bylchog ac octopysau.

Cramennog = arthropod gyda chragen allanol galed, llawer o goesau a dau deimlydd. Yn cynnwys crancod, cimychiaid, berdys a gwrachod lludw.

Bryosoaid = anifeiliaid mân heb asgwrn cefn sy’n byw gyda’i gilydd mewn trefedigaethau canghennog, crwn neu fflat yn y môr ac sy’n hidlo gronynnau bwyd allan o’r dŵr. Enw arall yw matiau môr neu anifeiliaid mwsogl.

Braciopod = cragenbysgodyn gyda dwy gragen a dolen fwydo arbennig wedi’i gorchuddio â thentaclau a blew mân ar gyfer hidlo gronynnau bwyd allan o’r dŵr. Enw arall yw cregyn lamp.

Graptolitau = anifeiliaid diflanedig bach heb asgwrn cefn oedd yn byw gyda’i gilydd mewn cytrefi tebyg i diwb canghennog gyda chwpanau i gartrefu unigolion, oedd yn hidlo gronynnau bwyd allan o’r dŵr. Byw ar wely’r môr neu’n nofio yn y dŵr.

Hawliau a Defodau; project newydd i ddigideiddio ac i archwilio sbesimenau botanegol o Dde Asia

Nathan Kitto a Heather Pardoe, 21 Chwefror 2023

Mae gwaith wedi dechrau ar broject a ariennir gan Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a'r Dyniaethau y DU (AHRC) sef Hawliau a Defodau, sydd, ynghyd â grwpiau cymunedol yn archwilio planhigion a chynhyrchion planhigion sy'n tarddu o Dde Asia, yn bennaf India, Pacistan a Sri Lanka. 

Mae casgliadau bioddiwylliannol Amgueddfa Cymru (sy'n cynnwys tua 5,500 o sbesimenau), yn cynnwys amrywiaeth eang o blanhigion meddyginiaethol, yn enwedig planhigion sy'n bwysig mewn systemau meddyginiaethol Ayurveda a Siddha traddodiadol, cynhyrchion bwyd a deunyddiau crai. Rhoddwyd y sbesimenau yn y casgliad yn wreiddiol gan unigolion a sefydliadau, megis Gardd Fotaneg Frenhinol Kew a'r Imperial Institute. Mae'r sbesimenau bioddiwylliannol, ynghyd â sbesimenau llysieufa cysylltiedig a darluniau botanegol yn cael eu harchwilio mewn gweithdai sy'n cynnwys curaduron a grwpiau cymunedol lleol sydd â chysylltiadau â gwledydd tarddiad y sbesimenau hyn. 

Nod y project cydweithredol hwn yw cyfuno gwybodaeth wyddonol y staff curadurol ac ymchwil gydag arbenigedd aelodau lleol o'r diaspora Asiaidd, er mwyn rhoi cyd-destun diwylliannol i sbesimenau yng nghasgliadau'r Amgueddfa. Ein nod yw cydweithio i gynyddu gwybodaeth am rywogaethau planhigion a ddefnyddir mewn meddygaeth, seigiau, seremonïau a diwylliant traddodiadol. Yn sgil y project, rydym yn cyd-guradu dehongliadau newydd ar gyfer sbesimenau De Asiaidd, gan fanteisio ar brofiad byw a dealltwriaeth ddiwylliannol pobl o wlad tarddiad y sbesimenau. Mae’r cofnodion diwygiedig yng nghronfeydd data ein casgliadau yn dangos y wybodaeth fotaneg wyddonol wedi’i hategu gan wybodaeth gyd-destunol am briodweddaumeddyginiaethol a choginio.

Mae hyn yn ymestyn yr hyn a wyddom am y casgliadau, gan gyfuno manylion gwyddonol â gwybodaeth am y defnydd traddodiadol a wneir o gynhyrchion y planhigion. Mae mynediad i’r sbesimenau yn y casgliad yn cael ei wella drwy ddigideiddio sbesimenau De Asia yn y casgliad a hefyd drwy gynhyrchu sganiau 3D o'r detholiad o sbesimenau. Yn ogystal, rydym yn ymchwilio i darddiad y sbesimenau botanegol dan sylw ac yn creu cofnodion parhaol newydd gyda’r cynnwys newydd a gyd-grëwyd. Rydym yn bwriadu gwneud y casgliad botaneg economaidd yn fwy hygyrch i gymunedau lleol, sefydliadau eraill a gwyddonwyr ledled y byd.

Mae'r project yn defnyddio offer sganio newydd, wedi'i brynu gan ddefnyddio grant AHRC, i sganio sbesimenau. Bydd y sganiau'n gweithredu fel catalydd i ysgogi deialog a chyfnewid gwybodaeth am fflora o India rhwng curaduron a'r gymuned ac yn y gymuned diaspora leol.