: Cyffredinol

Wythnos Addysg Oedolion a’i gwaddol yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru a ledled Amgueddfa Cymru

Loveday Williams , 24 Ionawr 2024

Fis Medi diwethaf, wnaethon ni ddathlu Wythnos Addysg Oedolion, ochr yn ochr â darparwyr dysgu eraill ledled Cymru. 
Roedden ni’n llawn cyffro i gynnal gweithgareddau ym mhob un o’r saith amgueddfa yn nheulu Amgueddfa Cymru, gan adeiladu ar ein cynigion cyfredol a threialu sesiynau a gweithgareddau newydd.
Yn Sain Ffagan, datblygon ni raglen lawn o weithgareddau ar gyfer yr wythnos, gan gynnwys sesiynau blasu a gweithdai crefft, teithiau natur meddylgar, a chyfleoedd i ddysgwyr Cymraeg a Saesneg.
Cafodd rhaglen Amgueddfa Cymru ei hyrwyddo trwy’r adran newydd Dysgu Oedolion a Chymunedau ar ein gwefan, gyda gweithgareddau hefyd yn cael eu hysbysebu ar dudalen Digwyddiadau pob safle. Cawson ni gyfle i hyrwyddo ein rhaglen trwy lwyfan Wythnos Addysg Oedoliona gefnogir gan y Sefydliad Dysgu a Gwaith, a chynhalion ni ymgyrch gynhwysfawr ar y cyfryngau cymdeithasol cyn ac yn ystod yr wythnos, ar X (Twitter), Instagram a Facebook. 
Yn rhan o’r gwaith hwn, aethon ni ati hefyd i hyrwyddo ein cyfres o diwtorialau a sesiynau blasu crefft rhithwir a’r adnoddau dysgwyr hunandywys rydyn ni’n eu cynnig. 
Buon ni’n gweithio’n agos gyda phartneriaid gan gynnwys Dysgu Cymraeg Caerdydd, Menter Caerdydd, Addysg Oedolion Cymru a Creative Lives, i gyfoethogi’r rhaglen a sicrhau ei bod wedi’i theilwra i anghenion y dysgwyr roedden ni’n gobeithio eu denu.
Yn ystod yr wythnos, gwelson ni 160 o bobl yn cymryd rhan mewn gweithgareddau dysgu yn Sain Ffagan, a chyfanswm o 331 o bobl ar draws safleoedd Amgueddfa Cymru. Rydyn ni’n falch iawn o ddweud mai dyma oedd yr Wythnos Addysg Oedolion fwyaf erioed i ni yn Amgueddfa Cymru. Gallwch weld rhai o’r uchafbwyntiau yma: https://youtu.be/lgKtmLHr1_Q 
Roedden ni’n awyddus i gasglu adborth gan y dysgwyr i’n helpu ni i ddatblygu a gwella ein darpariaeth addysg i oedolion ledled y sefydliad. 

Dyma sampl o’r adborth a gawson ni:

“Amgylchedd gwych, cadarnhaol, creadigol.” 
“Mae dysgu sgìl newydd yn hwyl ac yn rhoi boddhad.”  
“Profiad cymdeithasol a therapiwtig dros ben.”  
“Roeddwn i wir wedi mwynhau’r gweithdy. Profiad hwyliog a chadarnhaol iawn. Roedd yr hwyluswyr yn wirioneddol gyfeillgar, ac roedd y gweithdy yn therapiwtig a chymdeithasol.”  
“Wedi mwynhau’n fawr – cyfle gwych i ddysgu sgìl newydd. Athro gwych. Rwy’n teimlo wedi ymlacio’n llwyr ‘nawr.” 
“Taith gerdded ddifyr a diddorol iawn – gwelais i bethau nad oeddwn i wedi sylwi arnynt o’r blaen.” 
“Yn agor drws i fyd hudol.”  
“Roeddwn i wir wedi mwynhau’r daith natur feddylgar yn Sain Ffagan. Dysgais i lawer, a byddwn i’n ei hargymell! Roedd yn wych cael rhywun mor wybodus yn arwain y sesiwn.” 
“Amgylchedd cyfeillgar iawn; felly os ydych chi am roi cynnig ar rywbeth newydd, ewch amdani!” (gwehyddu bwydwyr adar helyg) 
“Wedi fy ngrymuso! Ffordd wych o ddysgu sgìl newydd.” 
“Llawer o hwyl! Ewch amdani, byddwch chi’n mwynhau dysgu sgìl newydd!”  
“Dw i’n meddwl bod digwyddiadau yn y Gymraeg yn dda iawn.”  
“Rydw i bob amser wedi eisiau gwneud torch hydref, a rhoddodd y cwrs yr hyder i mi. Roedd yn gwrs ysbrydoledig.” 
"Roedd yr hyfforddiant yn rhagorol. Roedd yna help pan oedd angen, ond rhoddwyd digon o le ac amser i chi roi cynnig arni eich hun.”  
“Wedi gwir fwynhau tynnu lluniau eto ar ôl 20 mlynedd. Rhaid i mi ailgydio ynddi nawr!” 
“Roeddwn i wedi mwynhau’r sesiwn sgetsio yn Sain Ffagan yn fawr iawn, yn ogystal â natur galonogol y grŵp.”  
“Sesiwn ysgogol, gefnogol a chalonogol dan arweiniad rhagorol Marion a Gareth. Diolch i Loveday am drefnu mor wych.” (Gweithdy sgetsio yn Sain Ffagan gyda Creative Lives).  
“Mae’n teimlo mor wych rhoi cynnig ar rywbeth newydd a gweld y canlyniadau mor gyflym.” (Sesiwn flas ar enamlo).  

Rhaglenni gwaddol: 

Diolch i’r cyfleoedd a gawson ni i dreialu gweithgareddau yn ystod Wythnos Addysg Oedolion, rydyn ni bellach wedi lansio tair rhaglen Addysg Oedolion reolaidd newydd yn Sain Ffagan ac yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd:
Ein rhaglen Teithiau Disgrifiad Sain fisol (a rennir rhwng y ddwy amgueddfa bob yn ail fis, ac a fydd yn cael ei lansio yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru yng Nghaerllion cyn bo hir, gyda’r bwriad o’i hymestyn i safleoedd eraill yn ôl y capasiti). 
Ein Grŵp Sgetsio misol yn Sain Ffagan, mewn partneriaeth â Creative Lives (ac yn adeiladu ar lwyddiant Grŵp Arlunio Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd). Rydyn ni wedi cynnal tair sesiwn hyd yma. Denodd y sesiwn gyntaf 6 unigolyn, yr ail 8 unigolyn, a’r drydedd 24! Bu’r adborth yn gadarnhaol ac mae’r neges yn cael ei lledaenu i bobman. Os hoffech ymuno â ni fis nesaf, mae croeso i chi wneud. Mae’r holl wybodaeth ar gael yn y ddolen uchod. 
Sesiynau Bore i Ddysgwyr Cymraeg tymhorol newydd ar y cyd â Dysgu Cymraeg Caerdydd a Menter Caerdydd. Y tymor diwethaf, bu i ni groesawu 35 o ddysgwyr Cymraeg i’r Amgueddfa i gymryd rhan mewn sesiwn ar draddodiadau’r Nadolig yng Nghymru. Rydyn ni’n edrych ymlaen at groesawu grŵp o siaradwyr a dysgwyr Cymraeg ar 25 Ionawr ar gyfer Dydd Santes Dwynwen, lle byddwn ni’n archwilio’r casgliad o Lwyau Caru, ac yna’n cynnal y Bore i Ddysgwyr Cymraeg nesaf. 
Mae’r chwe addewid sy’n rhan o’n strategaeth ddeng mlynedd Amgueddfa 2030 wedi’u hymgorffori yn ein rhaglen addysg oedolion drwyddi draw, ac yn benodol yr addewid i ysbrydoli creadigrwydd a dysgu am oes
Edrychwn ni ymlaen at barhau i dyfu ein darpariaeth addysg oedolion, a gobeithiwn eich croesawu i un o’n hamgueddfeydd yn 2024 i gymryd rhan mewn gweithgaredd neu i fwynhau defnyddio un o’n hadnoddau hunandywys i ddysgwyr. 

A History of The Museums Branding

Niamh Rodda, 29 Medi 2023

If you can believe it, we keep a copy of every museum publication we produce. Yes, every flyer and brochure and after a while it starts to pile up! While in the process of ordering and categorising this mountain of coffee table litter and ephemera into a cohesive collection, it’s been fascinating to see the way that Amgueddfa Cymru’s branding has changed and evolved over the years. The logos and designs tell us not just about how the museum represents itself but also they tell us something about the time they were written in. So, let’s take a look at the museums branding and design over the decades.
In a museum brochure from 1968, the simplicity of the design is striking with its bold text and the solid red graphic of columns and pediment, which is the globally used symbol for museums (but more on that later). Yet for a modern eye it still looks old fashioned; there are no photos or even a colour gradient and it is printed onto plain white paper. The inside contains only small black text of museum department events, in a list, with little formatting. for example:
Zoology: In the Gallery near the Restaurant: Demonstration of Taxidermy of birds and mammals. 10am -12 noon

In 1969 we get a new look for monthly Programmes. This style sticks for the next decade. A bright solid colour fills the background, and the words “Amgueddfa Genedlaethol Cymru National Museum of Wales” are in a large clear bold text. The front of each issue has a large single black and white image that takes up the centre of the cover. This is however the only image the programmes contain, but maybe as a result the images picked usually look dramatic and intriguing. There is something reminiscent of album cover art about them. In the December 1969 issue the cover features a picture of a lunar landing module and the moon from space. Inside are details of a 3-day exhibition where the museum had genuine moon rock on display.

In the 1980’s we get a new look again, which we can see in the museum’s monthly programmes. But if it wasn’t for the date, you might assume it to be older than it is. The writing is in a traditional serif font and each issue has the same image a marble fresco of a woman holding a picture of the Welsh dragon with Ionic columns in the background. It is the Seal of the National Museum of Wales. It is an architectural feature of the Cardiff site that you can see today above the entrance of gallery 1. 

It is an image that is meant to invoke a certain ideal of “The Museum” that it is grand, historic, noble, and “cultured”. The monthly programmes certainly work hard to solidify this visual brand, having the large logo/seal prominent on every issue that leans into the imagery we already associate with museums. As with the earlier 1968 programme both are invoking the image of the Museum as a grand marble Greco-Romanesque styled structure. This seal is then used in slightly different forms on all publications for the next decade and a half.

The icon for museums as a row of pillars with a triangle pediment on top is widely used. It is the image you will see on brown road signs or tourist maps to mark the location of a museum and certainly the National Museum Cardiff and the Roman Legion Museum do have that classic museum look complete with towering columns. It is an image that may well reflect what museums used to be like, opulent buildings that looked at foreign artefacts like Greek statues. But it is an image that now many museums are working hard to move away from.  Ultimately as an icon it doesn’t really capture or express the totality of what Amgueddfa Cymru is all about, a diverse and varied family of museums that celebrate Welsh life.

Then in 1995 there is a major rebrand. We have moved away from the traditional imagery of museums and galleries and instead have a range of icons that highlight the different parts of the museum’s collections including a spinning wheel, anchor, and steam powered machinery to name a few. It excellently highlights the diversity of what we have to offer. The graphics almost look like a website banner with clickable icons displaying the range of choices. The publications go through various changes over the following years with a greater focus on full colour photos, and a variety of graphics and fonts. The publications are exciting and colourful, but is there a downside? Some might see this iteration of publications as overly crowded and busy. Furthermore, there is no signal unifying image for Amgueddfa Cymru as an integrated organisation.

Then in the 2000’s a new rebrand ditched the icons and opted for words. The words “National Museum Wales” and “Amugueddfa Cymu” were placed at an angle to each other in a modern sans serif font for all publications. This echoes the priorities and vision of the museum in this era. Balancing the English and Welsh language at angles so that neither takes priority over the other. It is effective straightforward and unambiguous. However the thirty three characters at 45 degree angles do not work well on a small scale and can become cluttered and difficult to read. As more and more we switched to phones as our primary reading devices there was a greater need to have a clean simple design.

Since last year we have had a brand-new redesign. The Amgueddfa Cymru logo is written in a bold capitalized font, created for the Museum it emulates the look of an industrial brand like that which you would find on metal or bricks to show the maker; it reflects the industrial past of some of our national museums.  For social media, where space is limited, we have a simple “AC” icon on a red background. Clean and simple bold texts work well for online platforms and this process of simplifying graphics has happened across many brands over the past decade as reading from phone screens has become the norm. Amgueddfa Cymru’s new design uses only the Welsh language title, further simplifying the design and highlighting the museum’s commitment to telling the story of Wales, from its earliest times, through its industrial transformation to the modern day. The font highlights the special characters that don’t exist in English, such as the “DD” which is has been linked together in “Amgueddfa” further showing our pride in the Welsh language.

Ultimately there will be pros and cons to any logo or icon. Often it is about what is right for the time, and what is best for the medium the icons will be on. Do you have a favourite?

Celebrating St. Fagans Heritage Welsh Apples

Luciana Skidmore, 8 Medi 2023

This year we celebrate our heritage Welsh apples by exhibiting samples of fruits that are sustainably grown in our orchards located in Kennixton farm, Llwyn-yr-eos farm, Llainfadyn and the Castle Orchard. You will find our Apple Exhibition at the Kennixton barn, next to the Kennixton farmhouse in St. Fagans.


Every year our apples are harvested to produce apple juice. The crop of 2022 was our most fruitful to date generating 400 bottles that were pressed by the Morris family in Crickhowell. You will find the St. Fagans apple juice available for sale at the St. Fagans Museum shop and Gwalia store.

For centuries apples have been grown in most parts of Wales, holding a cultural pride of place as a fruit of choice. They have been grown in cottage gardens, small orchards, smallholdings and farms.  The skills of pruning, grafting and tending the trees were passed from generation to generation.


After the second World War fruit growing suffered a decline.  Even the formerly widespread production of cider in the south-eastern area came to an end. Nowadays apples are imported from distant regions of the world and are available in supermarkets throughout the whole year. 

It is our mission to preserve our heritage Welsh apple trees for future generations. In the orchards of St. Fagans, you will find Welsh apple varieties such as ‘Monmouthshire Beauty’, ‘Gabalfa’, ‘Channel Beauty’, ‘St. Cecilia’, ‘Baker’s Delicious’, ‘Croen Mochyn’, ‘Trwyn Mochyn’, ‘Bardsey Island’, ‘Morgan Sweet’, ‘Gwell na Mil’, ‘Diamond’, ‘Machen’, ‘Llwyd Hanner Goch’, ‘Pen Caled’ and ‘Pig y Glomen’.


If you are coming to the St. Fagans Food Festival this year, please visit our Apple Exhibition at the Kennixton Barn.

Gwanwyn yn gerddi Sain Ffagan

Elin Barker - Cadwraethwr gardd dan hyfforddiant, 5 Mawrth 2023

Wrth i'r gwanwyn nesáu, mae pob dydd yn adrodd stori newydd yn yr ardd. Mae’r eirlysiau’n diflannu ac yn gwneud lle i’r crocysau, briallu a’r cennin pedr lliwgar. Mae’r hellebores wedi cyrraedd hefyd, gyda’u blodau pert siâp cwpan a’u patrymau petalau manwl. Maen nhw’n darparu byrst o liw ac maen nhw bob amser i’w gweld yn disgleirio hyd yn oed ar ddiwrnodau mwyaf llwyd y gwanwyn.

Fel sy’n arferol yr adeg yma o’r flwyddyn, mae garddwyr Sain Ffagan wedi bod yn gweithio’n galed yn cynllunio borderi newydd ac yn paratoi’r ddaear ar gyfer y tymor newydd. Eleni, fodd bynnag, mae pryderon newid hinsawdd a phrinder dŵr wedi gwthio’r tîm i edrych am ffyrdd newydd o ddylunio gerddi a all arbed dŵr ac fydd yn gwneud cystal mewn hinsawdd sych.

Un ateb creadigol rydyn ni wedi datblygu yw'r "ffin arian," bydd yr ardd hon yn arddangos planhigion gyda dail ariannaidd neu lwyd sydd wedi esblygu i ddioddef amodau sych. Mae lliw golau’r dail yn adlewyrchu golau'r haul ac yn amddiffyn y planhigyn rhag ei effeithiau niweidiol. Mae rhai o'r planhigion hyn hefyd yn cynnwys blew man ar eu dail neu goesynnau, syn cadw lleithder yn feinwe'r planhigyn, sydd yn helpu nhw byw mewn hinsawdd sychach. Bydd y border arian yn ffordd ymarferol o arbed dŵr ac ar yr un pryd yn ychwanegiad unigryw a hardd i'r ardd.

Ardal arall rydym wedi bod yn datblygu yw’r ffin llwyni bywyd gwyllt sydd ar y ffordd i’r Ardd Eidalaidd. Y syniad tu ôl i'r ardal hon oedd I greu cynefin ar gyfer amrywiaeth eang o fywyd gwyllt. Unwaith y bydd wedi'i sefydlu, bydd yr ardal yma yn helpu rhoi cartref i adar, pryfed a mamaliaid. Rydyn ni wedi dewis llwyni, fel Sambucus nigra, Holodiscus discolor a Viburnum opulus sydd â blodau llawn neithdar a fydd yn cynnal peillwyr. Yn ogystal â hyn, wrth i'r llwyni aeddfedu, byddant yn ffynhonnell werthfawr o fwyd i fywyd gwyllt mewn ffurf hadau ac aeron.

Mae’n bosibl y byddwch yn sylwi bod yr ardd Iseldiraidd ger y Castell yn mynd trwy drawsnewidiad sylweddol bob gwanwyn wrth i’r gweiriau addurniadol a’r planhigion lluosflwydd gael eu torri’n ôl yn galed cyn i’r tyfiant newydd ddechrau. Yn ystod tymor y gaeaf, rydym yn dewis gadael y pennau hadau a'r coesynnau yn gyfan gan eu bod yn gynefin gwych i fywyd gwyllt ac mae nhw‘n cynnig elfennau strwythurol i'r ardd gydag amrywiaeth o weadau a lliwiau tymhorol. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed i gael gwared ar yr holl hen dyfiant o'r flwyddyn flaenorol, bydd hyn yn annog tyfiant newydd iach o waelod y planhigion. Eleni fe benderfynon ni ailddefnyddio’r toriadau gwair gwastraff fel tomwellt ar y gwely pwmpen, bydd hyn yn helpu i atal y chwyn a chadw lleithder yn y ddaear.

Wrth i ni symud ymlaen, mae’n hollbwysig ystyried sut gallwn ni ymarfer garddio mewn cydweithrediad â natur. Mae garddio yn golygu ymdrechu i sicrhau cydbwysedd rhwng gwneud i lefydd edrych yn hardd ar yr wyneb ond o dan yr wyneb cael dyluniad cynaliadwy.

Ar daith gyda Cranogwen

Norena Shopland, 21 Chwefror 2023

Wrth geisio creu darlun o fywydau pobl, yn enwedig rhai o’r gorffennol, y pethau bach sy’n aml yn dod â nhw'n fyw – broets neu docyn darlith efallai – ac mae dwy eitem yng nghasgliad Amgueddfa Cymru yn sicr yn gwneud hynny.

Mae'r ddwy yn perthyn i Cranogwen – enw barddol Sarah Jane Rees (1839–1916), capten llong, bardd, llenor, golygydd ac ymgyrchydd dirwest wnaeth fyw rhan fwyaf o'i hoes yn nhref fechan Llangrannog, Sir Aberteifi. Yno y cafodd hi’i geni, ac oddi yno fe deithiodd hi drwy gydol ei hoes nes dod erbyn troad yr 20fed ganrif yn un o ferched mwyaf adnabyddus Cymru. Dyma hefyd lle roedd hi’n byw gyda’i phartneriaid – Fanny Rees “Phania” (1853-1874) fu farw yn 21 oed, a Jane Thomas (1850-?) sy’n cael ei disgrfio yn y rhan fwyaf o’i datganiadau cyfrifiad fel ‘gweithiwr domestig’, ‘morwyn’ neu ‘glanhawraig’. 

Byddai Cranogwen yn aml oddi cartref, yn cyfrannu at fyrdd o brojectau ac yn darlithio, ond aeth ar ei thaith gyntaf ym 1866. Roedd hyn flwyddyn ar ôl ennill gwobr farddoniaeth yr Eisteddfod – oedd yn ddadleuol pan ddatgelwyd bod menyw wedi curo’r dynion. Felly, pan ddechreuodd ar ei theithiau roedd hi eisoes yn adnabyddus, fel y nododd un o newyddiadurwyr Y Gwladgarwr:

“Fe gofia y darllenydd mai y ferch ieuanc hon a gymerodd y wobr yn Eisteddfod Aberystwyth am y gan i'r Fodrwy Briodasol. Wedi clywed hynny, a deall hefyd bod ein beirdd blaenllaw, megys Islwyn a Ceiriog yn cystadlu, braidd nad oeddwn yn hanner credu fod rhyw 'faw yn y caws' yn rhywle.” [i]

Canolbwynt taith Cranogwen oedd ei darlith Ieuenctyd a Diwylliant eu Meddyliau, ond dyma hi’n ddiweddarach yn cynnwys dwy ddarlith arall, Anhebgorion Cymeriad da ac Elfennau Dedwyddwch – pob un yn trafod gwella cymeriad pobl. Gan ei bod hi'n darlithio yn Gymraeg, cafodd y darlithiau sylw yn y wasg Gymraeg a braidd dim sylw yn y wasg Saesneg. 

Dechreuodd Cranogwen ei thaith yn ardal Aberystwyth, felly gobeithio bod Jane wedi gallu mynd gyda hi i gynnig rhywfaint o gefnogaeth. Ond wrth i’w darlithoedd ddod yn fwy poblogaidd roedd Cranogwen yn teithio ymhellach oddi cartref, ac o fewn deufis daeth bron i fil o bobl i wrando arni yng Nghapel Brynhyfryd Abertawe – tipyn o her i unrhyw un felly gobeithio bod Jane yno i i’w chefnogi.

Lledodd y sôn amdani’n gyflym, ac fel y nododd un o newyddiadurwyr Baner ac Amserau Cymru: ‘Nid oes angen yn y byd myned i drafferthu rhoddi canmoliaeth i'r ddarlithyddes hon, o herwydd mae ei henw wedi myned eisoes yn eithaf adnabyddus bron trwy Gymru.[ii]

Roedd yn cael ei chanmol ym mhobman gan wneud i un newyddiadurwr feddwl i ddechrau na fedrai fod cystal ag yr oedd pobl yn ei ddweud: ‘a chan ein bod wedi clywed y fath ganmoliaeth iddi, yr oeddym yn dysgwyl ei bod yn dda. Ond ni ddaeth erioed un ddychymyg i galon neb o honom ei bod mor gampus ag y mae, ac mor feistrolgar ar ei gwaith.’ [iii]

Dro ar ôl tro cafodd adolygiadau gwych a tyfodd ei darlith awr yn ddwy awr a mwy wrth i bwysigion lleol ymddangos ar y llwyfan ochr yn ochr â hi, gan fynnu siarad hefyd. Heidiai beirdd lleol ati, gan ysgrifennu englynion iddi, a llawer o'r rheini'n cael eu cyhoeddi yn y papurau. Roedd merched hefyd yn dilyn ôl ei throed ac yn camu i’r llwyfan. 

Roedd hyn yn achosi pryder. 

Ddylai merched, yn enwedig ‘merched ifanc’ (roedd hi’n 27 ar y pryd) ddim darlithio, meddai’r dynion oedd yn cwyno bod merched yn siarad yn gyhoeddus ynamhriodol. ‘The inhabitants of South Wales,’ meddai'r Cardiff Times, ‘are running wild with the young ladies who are lecturing about the country [and] in the opinion of many eminent men this is going too far.

At the recent meeting of the Association of the Calvinistic Methodists held at Caernarvon, the Rev. Henry Rees, and eminent minister, whose name is known through the Principality, spoke against female preachers, and stated that it would be far more becoming in those who are fond of preaching to attend to those duties which belong to their sex. We are glad that a gentleman of Mr Rees’s standing has set his face against this new mania.[iv]

‘Ai nid gartref mae lle y merched hyn?’ gofynnodd Seren Cymru 'a ydym yn barod i weled ein heglwysi yn cael eu britho, os nad yn gorlifo â merched yn darlithio.’[v]

Anwybyddodd y rhan fwyaf o newyddiadurwyr y cwyno, a pharhau i ganmol Cranogwen. 

Roedd y sgyrsiau fel arfer yn cychwyn am 7pm gyda thocynnau yn 6d (tua £2 heddiw). Roedd y cynulleidfaoedd yn enfawr a nifer yn nodi sut y byddai gwrandawyr yn aml yn eistedd wedi'u cyfareddu am ddwy awr yn nodio mewn cytundeb, cyn rhoi cymeradwyaeth fyddarol iddi. Nodwyd bod elw bron pob un o'i sgyrsiau yn mynd i dalu dyledion capeli. 

Parhaodd Cranogwen i deithio drwy gydol 1867 ac mae dyddiad 2 Ionawr ar y tocyn sydd yn Amgueddfa Cymru. Does dim adroddiad papur newydd ar y ddarlith ym Mrynmenyn, Pen-y-bont ar Ogwr, ond gyda cymaint o ddarlithoedd a’r daith erbyn hyn yn flwydd oed, fyddai pob noson ddim yn cael yr sylw. 

Ym 1869–1870 aeth Cranogwen ar daith i’r Unol Daleithiau gan draddodi'r un math o ddarlithoedd – byddai angen i ni archwilio’r cofnodion mewnfudo i weld a aeth Jane gyda hi. 

Parhaodd Cranogwen â’i gwaith da ar ôl dychwelyd i Gymru, ac ar ddechrau’r ugeinfed ganrif dechreuodd ymwneud â'r mudiad dirwest, fel llawer o wragedd amlwg eraill. Roedd meddwdod, yn enwedig ymhlith merched, yn endemig wrth iddyn nhw geisio dianc rhag eu bywydau caled, a sefydlwyd nifer o undebau i geisio mynd i’r afael â hyn gan gynnwys Undeb Merched y Rhondda, a sefydlwyd ym mis Ebrill 1901. Roedd y mudiad mor llwyddiannus fe benderfynwyd ei ehangu, a Cranogwen, fel yr Ysgrifenyddes Defnyddol gyda’i chyfeiriad yn Llangrannog, yn allweddol yn newid yr enw i Undeb Dirwestol Merched y De (UDMD). Unwaith eto, roedd Cranogwen yn teithio'n helaeth gyda'r Undeb.

Wrth gyrraedd pob tref byddai aelodau’r Undeb yn gorymdeithio drwy’r strydoedd gan gario baneri, cyn aros mewn capel i weddïo, canu emynau a darllen o'r Beibl cyn gwrando ar areithiau gan aelodau blaenllaw. Byddai siaradwyr gwadd hefyd gan gynnwys menywod adnabyddus o Gymru fyddai’n denu'r cynulleidfaoedd yn eu cannoedd. Ar ôl y digwyddiad byddai te a theisen a chyfle i gymdeithasu, arian yn cael ei gasglu, a byddai pamffledi a bathodynnau ar gael i'w prynu. Yn dechnegol, broets yw’r enghraifft yng nghasgliad Amgueddfa Cymru, ac nid yw’n glir ai’r broetsys hyn oedd y bathodynnau fyddai Cranogwen yn eu gwerthu. 

Erbyn Rhagfyr 1901, roedd canghennau newydd o UDMD yn ymddangos ledled de Cymru ac erbyn i Cranogwen farw ym 1916 roedd 140 o ganghennau ar draws y De.

Roedd Cranogwen yn ddiflino, ac allwn ni ond rhyfeddu at ei hegni. Yn ogystal â’i holl weithredoedd da, roedd hi’n esiampl i gymaint o ferched ifanc i fod yn llenorion ac areithwyr, dim ots beth ddwedai’r dynion. 

Bu farw Cranogwen yn 1916 yn nhŷ ei nith yn Wood Street Cilfynydd, Rhondda Cynon Taf. ‘No other woman enjoyed popularity in so many public spheres'[vi] nododd y Cambrian Daily Leader. Yn anffodus, wyddon ni ddim pryd fu Jane farw, ond gobeithio y bydd y cofiant sydd i ddod gan Jane Aaron yn datgelu mwy. Prin bum mlynedd ynghynt roedd y ddwy yn dal i fyw gyda’i gilydd yn Llangrannog a thŷ yn y dref honno oedd y cyfeiriad a ddefnyddiodd Cranogwen am y rhan fwyaf o’i hoes. Waeth pa mor bell y byddai’n teithio, byddai bob amser yn mynd adref at Jane.  

Cofeb i Sarah Jane Rees, Llangrannog (WikiCommons)


[i]Y Gwladgarwr, 5 Mai, 1866 

[ii]Baner ac Amserau Cymru, 14 Ebrill 1866

[iii]Cardiff Times, 5 Hydref 1866

[iv]Seren Cymru, 4 Ionawr 1867

[v]Y Tyst Dirwestol Cyf. XIII rhif. 154 - Hydref 1910

[vi]Cambrian Daily Leader, 28 Mehefin 1916