This year we celebrate our heritage Welsh apples by exhibiting samples of fruits that are sustainably grown in our orchards located in Kennixton farm, Llwyn-yr-eos farm, Llainfadyn and the Castle Orchard. You will find our Apple Exhibition at the Kennixton barn, next to the Kennixton farmhouse in St. Fagans.
Every year our apples are harvested to produce apple juice. The crop of 2022 was our most fruitful to date generating 400 bottles that were pressed by the Morris family in Crickhowell. You will find the St. Fagans apple juice available for sale at the St. Fagans Museum shop and Gwalia store.
For centuries apples have been grown in most parts of Wales, holding a cultural pride of place as a fruit of choice. They have been grown in cottage gardens, small orchards, smallholdings and farms. The skills of pruning, grafting and tending the trees were passed from generation to generation.
After the second World War fruit growing suffered a decline. Even the formerly widespread production of cider in the south-eastern area came to an end. Nowadays apples are imported from distant regions of the world and are available in supermarkets throughout the whole year.
It is our mission to preserve our heritage Welsh apple trees for future generations. In the orchards of St. Fagans, you will find Welsh apple varieties such as ‘Monmouthshire Beauty’, ‘Gabalfa’, ‘Channel Beauty’, ‘St. Cecilia’, ‘Baker’s Delicious’, ‘Croen Mochyn’, ‘Trwyn Mochyn’, ‘Bardsey Island’, ‘Morgan Sweet’, ‘Gwell na Mil’, ‘Diamond’, ‘Machen’, ‘Llwyd Hanner Goch’, ‘Pen Caled’ and ‘Pig y Glomen’.
If you are coming to the St. Fagans Food Festival this year, please visit our Apple Exhibition at the Kennixton Barn.
Elin Barker - Cadwraethwr gardd dan hyfforddiant, 5 Mawrth 2023
Wrth i'r gwanwyn nesáu, mae pob dydd yn adrodd stori newydd yn yr ardd. Mae’r eirlysiau’n diflannu ac yn gwneud lle i’r crocysau, briallu a’r cennin pedr lliwgar. Mae’r hellebores wedi cyrraedd hefyd, gyda’u blodau pert siâp cwpan a’u patrymau petalau manwl. Maen nhw’n darparu byrst o liw ac maen nhw bob amser i’w gweld yn disgleirio hyd yn oed ar ddiwrnodau mwyaf llwyd y gwanwyn.
Fel sy’n arferol yr adeg yma o’r flwyddyn, mae garddwyr Sain Ffagan wedi bod yn gweithio’n galed yn cynllunio borderi newydd ac yn paratoi’r ddaear ar gyfer y tymor newydd. Eleni, fodd bynnag, mae pryderon newid hinsawdd a phrinder dŵr wedi gwthio’r tîm i edrych am ffyrdd newydd o ddylunio gerddi a all arbed dŵr ac fydd yn gwneud cystal mewn hinsawdd sych.
Un ateb creadigol rydyn ni wedi datblygu yw'r "ffin arian," bydd yr ardd hon yn arddangos planhigion gyda dail ariannaidd neu lwyd sydd wedi esblygu i ddioddef amodau sych. Mae lliw golau’r dail yn adlewyrchu golau'r haul ac yn amddiffyn y planhigyn rhag ei effeithiau niweidiol. Mae rhai o'r planhigion hyn hefyd yn cynnwys blew man ar eu dail neu goesynnau, syn cadw lleithder yn feinwe'r planhigyn, sydd yn helpu nhw byw mewn hinsawdd sychach. Bydd y border arian yn ffordd ymarferol o arbed dŵr ac ar yr un pryd yn ychwanegiad unigryw a hardd i'r ardd.
Ardal arall rydym wedi bod yn datblygu yw’r ffin llwyni bywyd gwyllt sydd ar y ffordd i’r Ardd Eidalaidd. Y syniad tu ôl i'r ardal hon oedd I greu cynefin ar gyfer amrywiaeth eang o fywyd gwyllt. Unwaith y bydd wedi'i sefydlu, bydd yr ardal yma yn helpu rhoi cartref i adar, pryfed a mamaliaid. Rydyn ni wedi dewis llwyni, fel Sambucus nigra, Holodiscus discolor a Viburnum opulus sydd â blodau llawn neithdar a fydd yn cynnal peillwyr. Yn ogystal â hyn, wrth i'r llwyni aeddfedu, byddant yn ffynhonnell werthfawr o fwyd i fywyd gwyllt mewn ffurf hadau ac aeron.
Mae’n bosibl y byddwch yn sylwi bod yr ardd Iseldiraidd ger y Castell yn mynd trwy drawsnewidiad sylweddol bob gwanwyn wrth i’r gweiriau addurniadol a’r planhigion lluosflwydd gael eu torri’n ôl yn galed cyn i’r tyfiant newydd ddechrau. Yn ystod tymor y gaeaf, rydym yn dewis gadael y pennau hadau a'r coesynnau yn gyfan gan eu bod yn gynefin gwych i fywyd gwyllt ac mae nhw‘n cynnig elfennau strwythurol i'r ardd gydag amrywiaeth o weadau a lliwiau tymhorol. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed i gael gwared ar yr holl hen dyfiant o'r flwyddyn flaenorol, bydd hyn yn annog tyfiant newydd iach o waelod y planhigion. Eleni fe benderfynon ni ailddefnyddio’r toriadau gwair gwastraff fel tomwellt ar y gwely pwmpen, bydd hyn yn helpu i atal y chwyn a chadw lleithder yn y ddaear.
Wrth i ni symud ymlaen, mae’n hollbwysig ystyried sut gallwn ni ymarfer garddio mewn cydweithrediad â natur. Mae garddio yn golygu ymdrechu i sicrhau cydbwysedd rhwng gwneud i lefydd edrych yn hardd ar yr wyneb ond o dan yr wyneb cael dyluniad cynaliadwy.
Wrth geisio creu darlun o fywydau pobl, yn enwedig rhai o’r gorffennol, y pethau bach sy’n aml yn dod â nhw'n fyw – broets neu docyn darlith efallai – ac mae dwy eitem yng nghasgliad Amgueddfa Cymru yn sicr yn gwneud hynny.
Mae'r ddwy yn perthyn i Cranogwen – enw barddol Sarah Jane Rees (1839–1916), capten llong, bardd, llenor, golygydd ac ymgyrchydd dirwest wnaeth fyw rhan fwyaf o'i hoes yn nhref fechan Llangrannog, Sir Aberteifi. Yno y cafodd hi’i geni, ac oddi yno fe deithiodd hi drwy gydol ei hoes nes dod erbyn troad yr 20fed ganrif yn un o ferched mwyaf adnabyddus Cymru. Dyma hefyd lle roedd hi’n byw gyda’i phartneriaid – Fanny Rees “Phania” (1853-1874) fu farw yn 21 oed, a Jane Thomas (1850-?) sy’n cael ei disgrfio yn y rhan fwyaf o’i datganiadau cyfrifiad fel ‘gweithiwr domestig’, ‘morwyn’ neu ‘glanhawraig’.
Byddai Cranogwen yn aml oddi cartref, yn cyfrannu at fyrdd o brojectau ac yn darlithio, ond aeth ar ei thaith gyntaf ym 1866. Roedd hyn flwyddyn ar ôl ennill gwobr farddoniaeth yr Eisteddfod – oedd yn ddadleuol pan ddatgelwyd bod menyw wedi curo’r dynion. Felly, pan ddechreuodd ar ei theithiau roedd hi eisoes yn adnabyddus, fel y nododd un o newyddiadurwyr Y Gwladgarwr:
“Fe gofia y darllenydd mai y ferch ieuanc hon a gymerodd y wobr yn Eisteddfod Aberystwyth am y gan i'r Fodrwy Briodasol. Wedi clywed hynny, a deall hefyd bod ein beirdd blaenllaw, megys Islwyn a Ceiriog yn cystadlu, braidd nad oeddwn yn hanner credu fod rhyw 'faw yn y caws' yn rhywle.”[i]
Canolbwynt taith Cranogwen oedd ei darlith Ieuenctyd a Diwylliant eu Meddyliau, ond dyma hi’n ddiweddarach yn cynnwys dwy ddarlith arall, Anhebgorion Cymeriad da ac Elfennau Dedwyddwch – pob un yn trafod gwella cymeriad pobl. Gan ei bod hi'n darlithio yn Gymraeg, cafodd y darlithiau sylw yn y wasg Gymraeg a braidd dim sylw yn y wasg Saesneg.
Dechreuodd Cranogwen ei thaith yn ardal Aberystwyth, felly gobeithio bod Jane wedi gallu mynd gyda hi i gynnig rhywfaint o gefnogaeth. Ond wrth i’w darlithoedd ddod yn fwy poblogaidd roedd Cranogwen yn teithio ymhellach oddi cartref, ac o fewn deufis daeth bron i fil o bobl i wrando arni yng Nghapel Brynhyfryd Abertawe – tipyn o her i unrhyw un felly gobeithio bod Jane yno i i’w chefnogi.
Lledodd y sôn amdani’n gyflym, ac fel y nododd un o newyddiadurwyr Baner ac Amserau Cymru: ‘Nid oes angen yn y byd myned i drafferthu rhoddi canmoliaeth i'r ddarlithyddes hon, o herwydd mae ei henw wedi myned eisoes yn eithaf adnabyddus bron trwy Gymru.[ii]
Roedd yn cael ei chanmol ym mhobman gan wneud i un newyddiadurwr feddwl i ddechrau na fedrai fod cystal ag yr oedd pobl yn ei ddweud: ‘a chan ein bod wedi clywed y fath ganmoliaeth iddi, yr oeddym yn dysgwyl ei bod yn dda. Ond ni ddaeth erioed un ddychymyg i galon neb o honom ei bod mor gampus ag y mae, ac mor feistrolgar ar ei gwaith.’[iii]
Dro ar ôl tro cafodd adolygiadau gwych a tyfodd ei darlith awr yn ddwy awr a mwy wrth i bwysigion lleol ymddangos ar y llwyfan ochr yn ochr â hi, gan fynnu siarad hefyd. Heidiai beirdd lleol ati, gan ysgrifennu englynion iddi, a llawer o'r rheini'n cael eu cyhoeddi yn y papurau. Roedd merched hefyd yn dilyn ôl ei throed ac yn camu i’r llwyfan.
Roedd hyn yn achosi pryder.
Ddylai merched, yn enwedig ‘merched ifanc’ (roedd hi’n 27 ar y pryd) ddim darlithio, meddai’r dynion oedd yn cwyno bod merched yn siarad yn gyhoeddus ynamhriodol. ‘The inhabitants of South Wales,’ meddai'r Cardiff Times, ‘are running wild with the young ladies who are lecturing about the country [and] in the opinion of many eminent men this is going too far.
At the recent meeting of the Association of the Calvinistic Methodists held at Caernarvon, the Rev. Henry Rees, and eminent minister, whose name is known through the Principality, spoke against female preachers, and stated that it would be far more becoming in those who are fond of preaching to attend to those duties which belong to their sex. We are glad that a gentleman of Mr Rees’s standing has set his face against this new mania.[iv]
‘Ai nid gartref mae lle y merched hyn?’ gofynnodd Seren Cymru 'a ydym yn barod i weled ein heglwysi yn cael eu britho, os nad yn gorlifo â merched yn darlithio.’[v]
Anwybyddodd y rhan fwyaf o newyddiadurwyr y cwyno, a pharhau i ganmol Cranogwen.
Roedd y sgyrsiau fel arfer yn cychwyn am 7pm gyda thocynnau yn 6d (tua £2 heddiw). Roedd y cynulleidfaoedd yn enfawr a nifer yn nodi sut y byddai gwrandawyr yn aml yn eistedd wedi'u cyfareddu am ddwy awr yn nodio mewn cytundeb, cyn rhoi cymeradwyaeth fyddarol iddi. Nodwyd bod elw bron pob un o'i sgyrsiau yn mynd i dalu dyledion capeli.
Parhaodd Cranogwen i deithio drwy gydol 1867 ac mae dyddiad 2 Ionawr ar y tocyn sydd yn Amgueddfa Cymru. Does dim adroddiad papur newydd ar y ddarlith ym Mrynmenyn, Pen-y-bont ar Ogwr, ond gyda cymaint o ddarlithoedd a’r daith erbyn hyn yn flwydd oed, fyddai pob noson ddim yn cael yr sylw.
Ym 1869–1870 aeth Cranogwen ar daith i’r Unol Daleithiau gan draddodi'r un math o ddarlithoedd – byddai angen i ni archwilio’r cofnodion mewnfudo i weld a aeth Jane gyda hi.
Parhaodd Cranogwen â’i gwaith da ar ôl dychwelyd i Gymru, ac ar ddechrau’r ugeinfed ganrif dechreuodd ymwneud â'r mudiad dirwest, fel llawer o wragedd amlwg eraill. Roedd meddwdod, yn enwedig ymhlith merched, yn endemig wrth iddyn nhw geisio dianc rhag eu bywydau caled, a sefydlwyd nifer o undebau i geisio mynd i’r afael â hyn gan gynnwys Undeb Merched y Rhondda, a sefydlwyd ym mis Ebrill 1901. Roedd y mudiad mor llwyddiannus fe benderfynwyd ei ehangu, a Cranogwen, fel yr Ysgrifenyddes Defnyddol gyda’i chyfeiriad yn Llangrannog, yn allweddol yn newid yr enw i Undeb Dirwestol Merched y De (UDMD). Unwaith eto, roedd Cranogwen yn teithio'n helaeth gyda'r Undeb.
Wrth gyrraedd pob tref byddai aelodau’r Undeb yn gorymdeithio drwy’r strydoedd gan gario baneri, cyn aros mewn capel i weddïo, canu emynau a darllen o'r Beibl cyn gwrando ar areithiau gan aelodau blaenllaw. Byddai siaradwyr gwadd hefyd gan gynnwys menywod adnabyddus o Gymru fyddai’n denu'r cynulleidfaoedd yn eu cannoedd. Ar ôl y digwyddiad byddai te a theisen a chyfle i gymdeithasu, arian yn cael ei gasglu, a byddai pamffledi a bathodynnau ar gael i'w prynu. Yn dechnegol, broets yw’r enghraifft yng nghasgliad Amgueddfa Cymru, ac nid yw’n glir ai’r broetsys hyn oedd y bathodynnau fyddai Cranogwen yn eu gwerthu.
Erbyn Rhagfyr 1901, roedd canghennau newydd o UDMD yn ymddangos ledled de Cymru ac erbyn i Cranogwen farw ym 1916 roedd 140 o ganghennau ar draws y De.
Roedd Cranogwen yn ddiflino, ac allwn ni ond rhyfeddu at ei hegni. Yn ogystal â’i holl weithredoedd da, roedd hi’n esiampl i gymaint o ferched ifanc i fod yn llenorion ac areithwyr, dim ots beth ddwedai’r dynion.
Bu farw Cranogwen yn 1916 yn nhŷ ei nith yn Wood Street Cilfynydd, Rhondda Cynon Taf. ‘No other woman enjoyed popularity in so many public spheres'[vi] nododd y Cambrian Daily Leader. Yn anffodus, wyddon ni ddim pryd fu Jane farw, ond gobeithio y bydd y cofiant sydd i ddod gan Jane Aaron yn datgelu mwy. Prin bum mlynedd ynghynt roedd y ddwy yn dal i fyw gyda’i gilydd yn Llangrannog a thŷ yn y dref honno oedd y cyfeiriad a ddefnyddiodd Cranogwen am y rhan fwyaf o’i hoes. Waeth pa mor bell y byddai’n teithio, byddai bob amser yn mynd adref at Jane.
Cofeb i Sarah Jane Rees, Llangrannog (WikiCommons)
Autumn sends us an invitation to pause and admire the beautiful trees that surround us. It lays a vibrant carpet of colourful leaves welcoming us into the woods. In this once in a year spectacle, we advise that you wear comfortable shoes, take slower steps and mindfully redirect your gaze up to the sky to contemplate our magnificent trees.
In St. Fagans National Museum of History, you can find some of the most beautiful specimens of trees planted by the Victorians and Edwardians that shaped our beautiful gardens.
This year we celebrate the 150th anniversary of the Fern-leaved Beech (Fagus sylvatica ‘Aspleniifolia’) located in the terraced gardens of the castle. This magnificent and unusual specimen was planted in 1872 under the head gardener William Lewis. This cultivar was introduced in the UK in the early 1800’s and won the RHS Award of Garden Merit in 2002. The leaves are dark green and deeply serrated, turning golden before falling in autumn. This specimen has an impressive dark and smooth trunk with its girth measuring 3.67m in diameter. The Fern-leaved Beech is a Chimera, originated from a plant cell mutation of the Common Beech (Fagus sylvatica). An interesting fact is that occasionally some of the serrated leaves revert to the Beech leaf shape, when that happens it is advisable to remove the reverted branches as they tend to grow more vigorously than the cultivar.
Another magnificent feature that celebrates 150 years in St. Fagans is the row of London and Oriental Planes planted by William Lewis along the formal ponds overlooking the terraced gardens. The London plane is a natural hybrid of the Oriental Plane and the American Plane.The Oriental (Platanus orientalis) and London Plane (Platanus x acerifolia) are distinguishable by their leaf shape with the Oriental Plane having more deeply lobed leaves. Many London planes were planted over 200 years ago in the squares of London, hence its common name. This tree can withstand high levels of pollution and was one of the few trees that could thrive in the soot-laden atmosphere of cities before the passing of the Clean Air Act in 1956. Did you know that this resilient tree can store around 7.423 kg of Carbon at maturity? Large trees like this play an important role in improving air quality by sequestering carbon dioxide, removing air pollutants and absorbing gases that are harmful to human health.
William Lewis was also responsible for the planting of the Pine Walk in 1870. This beautiful avenue of Black Pine (Pinus nigra) and Scots Pine (Pinus sylvestris) guides you through the path towards the old Orchard. These tall and majestic trees enclose the space resembling the walls of a Cathedral. The bark of the Black Pine is dark grey with ridges and the needles are longer than other Pines. The Scots Pine is the only Pine native to Britain, it has shorter and compact needles and a warm red upper bark. Unfortunately, in recent years we have lost some of our Pine trees, in order to preserve this historic feature, we have planted four new Black Pines along the path.
As we take pleasure in admiring these magnificent trees in the present, we must thank some of the far-sighted people of the past who have gifted us with this wonderful legacy. Trees make our cities a more pleasant and healthy environment. They enhance biodiversity, reduce flood risk, improve air quality, provide shade, and reduce the urban heat island effect in summer months. If you would like to leave a valuable legacy for future generations, start by planting a tree.
If you are visiting St. Fagans gardens this autumn, follow this Tree Walk Guide written by Dr. Mary Barkham to learn more about our outstanding tree collection.
The act of drying flowers dates back to ancient times. In the past flowers and herbs were dried and utilised for decorative, medicinal and culinary purposes. In Medieval times they were used to repel insects and even conceal unpleasant odours. Drying flowers became a popular hobby and preservation method in the Victorian period in England. For thousands of years flowers have had a symbolic meaning in rituals, passages, religious activities and artistic expression. Dried flowers are now more fashionable than ever due to their everlasting beauty and convenience.
This year thousands of flowers were grown in the gardens of St. Fagans for the purpose of drying. They have been naturally air-dried and beautiful flower arrangements were created by our garden trainees. These are now available to purchase in the Museum store.
Besides their outstanding and long-lasting beauty dried flower arrangements offer many advantages. They can be used in weddings as bouquets, buttonholes, corsages and centrepieces. Because they are dried, they do not require water. They can be bought months in advance and stored with ease, releasing the pressure of having to care for fresh flowers on the big day. They can also be kept and preserved as memories of such a special day.
They are perfect for home decoration or gifting. You can create permanent floral arrangements that will enhance your home without the need to buy fresh flowers every week. Did you know that imported fresh flowers can have 10 times the carbon footprint of flowers grown in the UK? Imported cut flowers are flown thousands of miles in refrigerated airplane holds. When grown in colder climates they need heated greenhouses which generate higher carbon dioxide emissions. Not to mention the use of pesticides and fertilizers used in the production of perfect blooms. Fresh roses in February? Not so rosy for our planet.
The cut flowers grown in St. Fagans gardens have been grown from seeds sown in April in our unheated greenhouses. They were planted outside in May when the weather was warming up and have been growing happily and healthily producing beautiful blooms throughout Summer. No pesticides, fertilizers or harmful chemicals were used in this process. Besides being grown sustainably the flowers also provide a source of nectar for pollinators including bees and butterflies. It is always a great joy to admire the hive of activity in our cut flower bed.
The flowers are harvested in dry weather when they are partially or fully open. Excess foliage is removed, small bunches of flowers are tied together and hung upside down on bamboo canes or strings in a dark and dry area with good air circulation. The flowers are left to dry for two to three weeks until completely dry. Floral arrangements including bouquets, posies, buttonholes, corsages, floral crowns and wreaths can be created with dried flowers.
There is a vast number of plants that can be dried and used in floral arrangements. Drying flowers such as lavender and hydrangeas or grasses such as Stipa gigantea and Pampas grass is a great way to get started. The stars of our cut flower garden this year are: Limonium sinuatum, Craspedia globosa, Helipterum roseum, Achillea millefolium ‘Cassis’, Limonium suworowii ‘Rat Tail’ and the soft grass Panicum elegans ‘Sprinkles’.
If you are coming to St. Fagans National Museum of History, please visit our magnificent gardens and take a look at the beautiful floral arrangements available in the Museum shop.
