: Cyffredinol

Yn hydref 2021, yn dilyn sgwrs ar drawswisgo mewn hanes gan Norena Shopland, daeth baled Cymraeg, ‘Can Newydd,’ i’r amlwg yn Yr Archif Gerddorol, yn y Llyfrgell Genedlaethol Cymraeg. Gellir darllen mwy am honno ar ‘Balad Cwiyr Anweddus’. Yr hyn sy’n drawiadol yw natur rywiol amlwg y faled, sy’n darlunion merched yn trawswisgo a’n cael perthynas rywiol â merched eraill.

Mae Archifdy Ceredigion ac Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor, gyda gopïau yn eu casgliadau, ond ym mis Chwefror 2022 lleolwyd trydydd copi yn Amgueddfa Cymru, fodd bynnag teitl y fersiwn hon yn syml yw ‘Can’ a mae ganddo ychydig o wahaniaethau. Mair Jones, a wnaeth y cyfieithiad cyntaf o ‘Can Newydd,’ hefyd a wnaeth y cyfieithiad ar gyfer ‘Can’.

Ysgrifennwyd geiriau’r ddwy fersiwn gan faledwr unllygeidiog, a throseddwr rhan amser braidd yn ecsentrig, Abel Jones, ‘yr olaf o’r baledwyr “mawr,” ond a adweinid yn aml wrth ei enw barddol Bardd Crwst ar ôl ei fro enedigol, Llanrwst. Roedd Jones yn faledwr a deithiodd a pherfformio mewn ffeiriau ledled Cymru, gan werthu ei faledi fel ‘Can Newydd’ ar bynciau penodol, fel marwolaeth Ymerawdwr Rwsia, damweiniau a thrychinebau diwydiannol, Rhyfel y Degwm a llofruddiaethau – er ddim bob amser yn hanesyddol gywir, oherwydd gwerthu ei faledi oedd ei brif nod. Weithiau byddai'n eu gwerthu gyda'i fab, ac fel arfer i bobl fel y gymuned amaethyddol dosbarth-gweithiol. Roedd baledwr mwyaf adnabyddus a phoblogaidd ei oes, er iddo farw yn Nhloty Llanrwst.

Mae’n anodd dyddio’r faled, er bod dyddiadau rhwng 1865-1872 wedi’u hawgrymu (gweler ‘Balad Cwiyr Anweddus’ am ragor o fanylion) ac nid oes dim yn ‘Can’ i awgrymu a yw’n dod cyn neu ar ôl ‘Can Newydd’. Fodd bynnag, mae pob un o'r tair fersiwn o Can Newydd wedi'u harwyddo ‘Bardd Crwst’ tra bod fersiwn Amgueddfa Cymru wedi'i harwyddo ‘Abel Jones, (Bardd Crwst)’ ac efallai bod rheswm am hyn.

Ysgrifennodd Jones nifer o faledi ddigrif, gan ddefnyddio’r dôn ‘Robin yn Swil’ yn aml, yr un fath ag ar gyfer ‘Can Newydd’, alaw ‘fwy addas i’r dafarn nag i’w chanu mewn cyngherddau ac eisteddfodau parchus.’ Un o’i faledi a restrir fel cerdd am ‘garwriaeth’, un arall am Dic Sion Dafydd, ac un arall am wraig feddw, tra’r oedd ei gerddi ‘carwriaeth’ eraill yn gyngor i beidio â phriodi a’n gwynion gŵr am ei wraig. 

Mae un sôn am ‘Can Newydd’ ym mhapur newydd 1915, wrth drafod gweithiau Bardd Crwst, sef ‘Cân am ddwy Ferch Ieuangc yn myned i guro at Ffermdy Tu Ucha’r Glyn, ger Harlech’, â nodyn ychwanegol gan y casglwr, 'Ni roddais benawd yr olaf yn gyflawn,' sy'n dangos y byddai hyn wedi bod yn rhy amharchus hyd yn oed i'r papur newydd, gan gynnwys gadael allan yr agwedd groeswisgo.

Mae'n bosibl bod natur risqué, nid yn unig y geiriau ond y dôn yr oedd yn gysylltiedig â hi, wedi achosi i Jones dynnu ei enw llawn o fersiwn ‘Can Newydd’. Nid oes unrhyw dôn yn gysylltiedig â fersiwn Amgueddfa Cymru felly mae'n bosibl daeth ‘Can’ yn gyntaf, a Jones wedi ei gwneud yn fwy swnllyd yn yr ail fersiwn ond wedi penderfynu hepgor ei enw llawn. Mae ‘Can’ hefyd yn defnyddio rhai geiriau Sasneg, fel ‘beauty,’ ‘Kate Pugh,’ ‘Visles’ a ‘Cirnoleens,’ [sp] tra bod ‘Can Newydd’ yn defnyddio sillafu Cymraeg fel ‘biwti,’ ‘Cit Pugh,’ ‘busle’ ac wedi cywiro’r sillafu o ‘crinoline’.

Gwahaniaeth arall yw'r lleoliad. Y rhagymadrodd i ‘Can’ yw “Can am ddwy ferch ieuaingc a wisgoedd eu hunain mewn dillad meibion a myned i guro at Ffarmdy at ddwy Ferch Ieuangc arall, a chael myned i’r Ty, i’r gwely fel dau fab a dau gariad anwyl.” Tra yn ‘Can Newydd’ y mae “Hanes dwy Ferch ieuanc o’r fro hon a wisgodd eu hunain mewn dillad meibion, a myned i balasdy i garu at ddwy ferch ieuanc, rhai dyeithr iddynt.”

Mae’r ffermdy wedi diflannu ac yn ei lle mae ‘Plas uchaf a Glyn’. Mae Plas Uchaf (Neuadd Uchaf) 1.5 milltir (2.4 km) o Gorwen, Sir Ddinbych, a Phlas Glyn o bosib yn fyr am Blas Glynllifon 56 milltir (90km) o Gorwen. Ymddengys fod Jones wedi symud y lleoliad o amaethdy dosbarth gweithiol aneglur i dai boneddigaidd a enwyd, er na ddaethpwyd o hyd i unrhyw gyfeiriad trawswisgo mewn cysylltiad â'r ddau eiddo hyn. Er hynny, mae’n trop(e) a ddefnyddir hyd yn oed heddiw, sef gosod straeon gwefreiddiol ymhlith y cyfoethogion, sy’n llai eu nifer ac sydd â mwy o amser ar eu dwylo, na phobl y dosbarth gweithiol, ac efallai nad oedd Jones eisiau sarhau ei brif gynulleidfa.

Beth bynnag oedd pwrpas y faled, penderfynwyd ei hadfywio ar gyfer cyflwyniad ym Mis Hanes LHDCT+ 2022 gan Aberration a recordiwyd gan Cerys Hafana gyda lleisiau cefndir gan y gymuned.

Trwy rannu’r faled cwiyr heddiw fel rhan o’n hanes Cymreig, mae’n cael ei hadennill gan y gymuned LHDTC+, yn cael ei hail-ddychmygu’n greadigol ac yn helpu i adeiladu ein cymuned cwiyr Gymreig heddiw.

Mae’r arddangosfa rad ac am ddim i’w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe, rhwng 12 Mawrth a 17 Gorffennaf 2022.

Mae Trawsnewid yn datgelu ac yn dathlu hanes queer Cymru a newid cymdeithasol. Daw'r gwrthrychau yn yr arddangosfa o gasgliad LHDTQ+ Amgueddfa Cymru yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, a'u cyflwyno gyda naratif newydd sbon ochr yn ochr â gweithiau celf queer Cymreig. Gall ymwelwyr gamu i'n gorffennol – gorffennol sy'n aml yn cael ei anghofio – a gweld sut mae'r frwydr dros newid cymdeithasol yn parhau hyd heddiw. Gyda gwrthrychau queer hanesyddol, o ddiwedd y 1700au hyd y pandemig presennol, mae amrywiaeth eang o gymunedau, hunaniaethau a mudiadau yn cael eu cynrychioli yn yr arddangosfa.

Dewiswyd y gwrthrychau sy'n cael llwyfan yn yr arddangosfa gan gyfranogwyr project Trawsnewid. Pobl ifanc yw'r rhain sy'n cynnal ac yn mynychu gweithdai sy'n trafod hanes a diwylliant pobl LHDTQ+ Cymru, ac maen nhw wedi cydweithio i ddatblygu thema'r arddangosfa, sy'n canolbwyntio'n bennaf ar gelf a chreu queer. Dros sawl wythnos mae'r bobl ifanc wedi mynd drwy'r casgliad a dewis y darnau sy'n sefyll allan fel conglfeini pwysig hanes queer Cymru.

Yn rhan o'r arddangosfa mae casgliad o weithiau newydd gan rai o'r gwirfoddolwyr. Mae pob gwaith wedi'i ysbrydoli gan agwedd ar hanes queer Cymru, boed yn eitem o'r casgliadau LHDTQ+ neu'n gymuned o'u cwmpas. Drwy gyfuno myrdd o gyfryngau artistig mae nhw'n taflu goleuni heddiw ar yr hanes anghofiedig hwn.

Bydd cyfle hefyd yn yr arddangosfa i weld Cabaret Queer – cyfres o ffilmiau byr gan gyfranogwyr Trawsnewid yn trafod eu profiadau, eu cysylltiad â Chymru, a'u hunaniaeth queer. Mae'r Cabaret i gyd i'w weld ar YouTube, ond yn yr arddangosfa gallwch chi ei fwynhau wrth ymgolli yn yr hanes a'r diwylliant sydd wedi'i gasglu a'i guradu gan bawb ym mhroject Trawsnewid a'r casgliad LHDTQ+.

Mae Chwefror bob blwyddyn yn Fis Hanes LHDT+, gyda digwyddiadau gydol y mis yn helpu i hyrwyddo hanes a phrofiad bwyd pobl LHDT+. Fel arfer, mae thema wahanol ar gyfer y mis, a'r thema eleni yw ‘Gwleidyddiaeth mewn Celf’.

Mae Amgueddfa Cymru wedi trefnu nifer o ddigwyddiadau ar gyfer Mis Hanes LHDT+ 2022:

Drwy gydol y mis bydd cynllun gwreiddiol bathodyn Lesbians and Gay Men Support the Miners Jonathan Blake o 1985 i'w weld yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. Bydd yn cael ei arddangos yn oriel Cymru... yn Sain Ffagan ar y cyd â bathodyn gwreiddiol LGSM. Grŵp oedd  Lesbians and Gay Men Support the Miners fu'n codi arian ar gyfer glowyr de Cymru oedd yn dioddef yn ystod streic fawr 1984-85. Erbyn diwedd 1984 roedd unarddeg o ganghennau LGSM ar draws y DU. Roedd pob cangen wedi 'gefeillio' â chymuned benodol, a changen Llundain yn cefnogi cymunedau yng nghymoedd Nedd, Dulais a Tawe Uchaf. Anfarwolwyd yr hanes hwn, ac ymweliad LGSM ag Onllwyn, yn 2014 yn y ffilm Pride. Mark Ashton, un o sylfaenwyr LGSM ym 1984, oedd un o wynebau Mis Hanes LHDT+ 2021 ac mae'n fraint dathlu eto eleni lwyddiannau rhyfeddol ymgyrch Lesbians and Gay Men Support the Miners.

Fel rhan o gyfres 'Sgyrsiau Amgueddfa' Amgueddfa Cymru bydd y curadur Mark Etheridge yn cynnal sgwrs ar gasgliad LHDT+ Sain Ffagan a phwysigrwydd cynrychiolaeth mewn casgliadau. Gallwch archebu tocyn ar - Sgyrsiau'r Amgueddfa: Casgliad LHDTQ+ Sain Ffagan | English | Amgueddfa Cymru.

Rydyn ni hefyd yn datblygu project cyffrous ar gyfer Mis Hanes LHDT+. Diolch i nawdd Cyngor y Celfyddydau, bydd LGBTQ+ History Wales Songbook gan Gareth Churchill yn cael ei berfformio yn Sefydliad y Gweithwyr Oakdale yn Sain Ffagan yn ystod y mis. Bydd y perfformiad cerddorol i lais a phiano/allweddell yn dathlu a rhoi llais cerddorol i gasgliad hanes LHDTQ+ Sain Ffagan. Perfformiad caeëdig fydd hwn i ddechrau, yn cael ei ffilmio a'i ddarlledu ar-lein fel diweddglo i Fis Hanes LHDT+ a'i hysbysebu ar bob un o sianeli cyfryngau cymdeithasol yr Amgueddfa.

Wrth gwrs, nid am un mis yn unig y dylai hanes LHDTQ+ gael ei ddathlu. Cadwch lygad drwy gydol 2022 am ragor o arddangosiadau a digwyddiadau yn safleoedd Amgueddfa Cymru. Dyma rai o'r cynlluniau sydd ar y gweill:

Yn Sain Ffagan mae nifer o wrthrychau LHDTQ+ bellach yn cael eu harddangos yn orielau Cymru... a Byw a Bod...  Yn ogystal â'r bathodynau LGSM, mae tebot a phadl yn perthyn i Fenywod Llangollen (o bosib y pâr lesbiaidd enwocaf erioed) a chopi o gerddoriaeth We'll Gather Lilacs a gyfansoddwyd gan Ivor Novello.

O ganol mis Mawrth bydd gwrthrychau o'r casgliad LHDTQ+ i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau fel rhan o arddangosfa Trawsnewid. Project gan Amgueddfa Cymru ar gyfer pobl ifanc LHDTQ+ rhwng 16-25 oed yw Trawsnewid. Mae'n edrych ar ffigurau queer, neu sydd ddim yn glynnu at rywedd ddeuaidd yn hanes Cymru ac yn cefnogi cyfranogwyr i greu gwaith wedi ei ysbrydoli gan brofiad bywyd.

Gyda'r cynnydd yn lefelau carbon deuocsid yn yr atmosffer a thymheredd byd-eang, mae taclo newid hinsawdd yn bwysicach nag erioed.

Yr wythnos hon cynhelir Cynhadledd Newid Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig (COP26) yn Glasgow er mwyn ceisio uno'r byd i ymladd newid hinsawdd, ac dyma ni'n manteisio ar y cyfle i weld sut i greu amgueddeydd mwy gwyrdd.

Ym mis Medi 2019 dyma ni'n ymuno ag eraill i ddatgan argyfwng hinsawdd ac ecolegol byd-eang. Dros y 10 mlynedd nesaf a thu hwnt byddwn yn lleihau ein hôl-troed carbon a'n heffaith ar yr amgylchedd.

Ein hyfforddiant

Rydym wedi datblygu cwrs hyfforddi ar lythrennedd carbon, wedi ei achredu gan yr Ymddiriedolaeth Garbon. Mae dros 100 o staff bellach yn garbon llythrennog, ac rydym yn edrych ymlaen i ddarparu'r hyfforddiant i weddill ein staff dros y flwyddyn nesaf.

Rydym hefyd wedi derbyn statws Sefydliad Carbon Llythrennog Lefel Efydd am ein hyffroddiant, a byddwn yn cymryd rhan yn y Diwrnod Gweithredu Lythrennedd Carbon cyntaf ar 1 Tachwedd. Fel rhan o'r hyfforddiant, gwnaeth staff addewidion i leihau eu hôl-troed carbon, a recordio fideo byr:

Ein Staff

I'n helpu i ddod yn garbon niwtral, rydym wrthi yn recriwtio Cydlynydd Datblygiad Cynaliadwy. Byddant yn llywio ein hymateb i'r argyfwng amgylcheddol drwy ddatblygu ein cynllun gweithredu rheoli carbon a phrojectau lleihau carbon a rheoli tir gwyrdd. Edrychwn ymlaen at rannu mwy gyda chi'n fuan!

Ffyrdd o weithio

Ar hyn o bryd mae’r ymgynghorwyr GEP Environmental yn cynnal Adolygiad Carbon ym mhob amgueddfa. Bydd yr adolygiad yn dangos beth yw ein hôl troed carbon presennol, ac yn adnabod cyfleon i leihau ein carbon ym mhob agwedd o'n gwaith. Bydd hefyd yn cyfrannu at nod Llywodraeth Cymru o greu sector cyhoeddus carbon niwtral erbyn 2030.

Arddangosfeydd ac Allestyn
Bydd newid hinsawdd a chynaliadwyedd yn dod yn rhan o'n rhaglenni arddagnosfeydd ac addysg cyhoeddus. Bydd yr arddangosfa mwynau sydd ar y gweill yn edrych ar effaith amgylcheddol gwrthrychau bob dydd fel ffonau symudol.

Ein digwyddiadau
Rydym wastad yn chwilio am ffyrdd o wneud ein gweithagreddau yn fwy cynaliadwy. Byddwn unwaith eto yn cynnal y digwyddiad cynaliadwyedd Olion i sbarduno eraill i weithredu.

Ein hymgysylltu

Diolch i 700 o wirfoddolwyr a 100 o bobl ifanc greadigol (Cynhyrchwyr Amgueddfa Cymru) rydym yn hyrwyddo llythrennedd carbon drwy gydweithio â phobl ifanc. Drwy gydweithio â chymunedau gobeithiwn greu Cymru fwy gwyrdd a gwneud yn siŵr fod popeth a wnawn yn llesol i'r amgylchedd.

The Craft group of volunteers had been “coasting” for some time waiting for our next assignment from the museum. We’d made rag rugs for the houses at Rhyd y Car, we made mediaeval costumes for the children visiting Llys Llewellyn and we’d used the lavender grown in the castle gardens to make lavender bags to sell in the shops. For a few other meetings we’d been doing our own crafting projects in Gweithdy, talking to visitors, showing them how we made our various quilts, rugs, throws, and tapestries, but we were ready for a new project.

None of us had been familiar with the term Tip Girls, or the work they did in the mining industry when Noreen and Ceri from Big Pit visited us to ask for help in setting up a new temporary exhibition at the big pit Museum.

We were asked to design and make an outfit suitable for a Tip girl as would have been worn in the Welsh coal fields. Little research has been done on these girls in Wales but some records were kept of those girls working in the coal fields of Nottinghamshire and Durham. There were similarities between the two but also some distinct differences; most notably the names: Tip Girls in Wales and Pit Girls in the north of England

We obviously needed to research these Tip Girls and the period in which they were working, to find out the type of clothes they wore in order to undertake our task.

Until 1842 women and children had regularly worked underground, but after a dreadful mining disaster in Barnsley, Queen Victoria demanded an enquiry. This resulted in the Mines and Collieries Act banning women, girls, and boys under 10 from working underground.

This was a blow to many women who earned their living, or supplemented their household income from working underground, but women who needed to work adapted. They worked at loading wagons or hauling tubs up from the pithead and some became Tip Girls, sorting rocks and stones from the coal when it had been brought up from the mines below ground.

In our research we found that Tip girls developed a distinctive style of dress and different areas develop their own distinctive styles

The work was cold and wet and very dirty and the girls’ dresses catered for this.  In Wales, W. Clayton had taken photographs of these women; although they were posed and in a studio setting we still get a good idea of how they were dressed.  They wore long flannel skirts or frocks covered by leather aprons. Some wore breeches under their skirts, but this was frowned on in some mines, although it was commonplace in the mines in the north of England. They clothed their heads in hats and scarves, ensuring all of their heads were completely covered to prevent the coal dust saturating their hair.

Several members of the Craft group luckily have experience in costume design and they shared their expertise with us, helping us to design the costume.

We needed to decide what fabric we could use for the costumes, and we were lucky to be allowed the opportunity to see the museum exhibits in storage that would help us in designing the costume. We saw skirts, aprons, petticoats, stockings, socks and even boots that were all being carefully conserved by the museum.

We had been given a shop-window mannequin to use as the Tip Girl and were expected to dress her. However, her solid hands and feet posed a problem in that we needed to give her gloves and boots, and her elegant pose made making her resemble the Tip Girl very difficult.                                                                 

It took some time to work out that she couldn’t be used and something else had to be sorted out. There was no other mannequin available from the museum, so our resourceful team got together and manufactured one from various sources. (It does help having costume designers in the group!)

We used the original mannequin as the basis to design the clothes and even used our own members as models.  The tip girls hats seem to have been of special interest to the girls. They were all decorated quite lavishly with beads, ribbons, bows, flowers, and even birds and cherries and other fruit.  This seems to have been their gesture to glamour in the midst of the grime of the pit head.

We were getting on nicely with the manufacture of the clothes when Covid hit and we were locked down. We carried on our monthly meetings over Zoom but the Tip Girl project was side-lined for a while, while we made masks and protective clothing for the NHS. Edwina however was still working on our model and when a year later we resumed, we were nearly there with our very own Tip Girl, who we had nicknamed Brenda, for some unknown reason!

In discussion with a friend who is also doing research on the Tip Girls of the Welsh mines, I discovered that these girls were not the lowly workers they seem to be from their photos. In fact, they were quite well-paid and regarded themselves as better off than girls who had to go into service at the local “big houses”. Photographers also wanted to take their photographs and make them into postcards to sell to the public which made some of the tip girls into minor celebrities.

During lockdown we have made headscarf, skirt, chemise and socks. We’d made hands (ready for gloves) hats, bloomers and a bodice.  On returning to face-to-face volunteering, we collected what we had been working on and found we had been quite productive during lockdown.

The home-made mannequin was coming along at pace and caused some hilarity when we first assembled the legs and body as they weren’t quite compatible. Caroline, our expert in period costume, had knitted a wonderful pair of stockings that fitted the homemade legs perfectly.

The figure of the mannequin at the beginning caused much hilarity, and the arms and legs both had to be considerably altered. Having it made by different people in different places had its difficulties!

Our next meeting was at Big Pit, when we collected the disparate pieces of the costume and put them on the model. Our home-made model was not in use, and the museum was using another mannequin that was being altered to fit the brief. It was rather tall for the display case, but the staff intended shortening it discreetly.

The main reason for visiting Big Pit was to make the costume look as realistic as possible for the exhibition. They all looked newly made and pristinely clean, and we had to make them look as grubby and dirty as possible. So, after dressing up the model, we then undressed her again, and took the clothes over to the Forge where we had a good time rubbing them into the dirtiest and most filthy parts of the machinery.

It’s finished now, and we are waiting eagerly for the opening of the exhibition. We’ve left the clothes with the museum, along with both models, and it depends on which model best suits the display cabinet. When we visit the exhibition we will be very interested to find out more about the Tip Girls, and proud to see the small contribution we made to the exhibition on display.