: Progress photos

Mae ein neuadd ganoloesol yn codi’n gyflym. Mae'r gwaith yn canolbwyntio ar orffen ffenestri yr adeilad lleiaf o ddau. Adeilad B yw'r enw dros dro am hwn, ac yn y gorffennol fe allai wedi bod yn siambr wely’r tywysog (gan fod enghreifftiau eraill o neuadd a siambr gyfagos yn bodoli) neu yn gegin, a fyddai hefyd yn debygol o fod yn agos i'r neuadd (oherwydd pwy fuasai am wledda ar fwyd oer?).

Mae'r ffenestri yn Romanésg eu harddull, sy’n nodweddiadol o'r cyfnod. Yn gul ar du allan yr adeilad ond yn lledaenu’n sylweddol ar y tu fewn, mae’r cynllun yn manteisio i’r eithaf ar y golau naturiol. Mae dau reswm pam eu bod mor gul: mae ffenestri bach yn haws yw hamddiffyn na ffenestri mawr, ac felly roeddent yn elfen gyffredin mewn adeiladau amddiffynnol fel cestyll; ac yn ail, gan bod gwydr ffenest yn gymharol brin yn y cyfnod roedd ffenestri bach yn lleihau’r drafft oer a allai ddod i mewn. Carreg wastad sydd ar ben bob ffenest, ond gallai hefyd fod yn fwa cerrig – roedd y naill ddull yn gyffredin yn y cyfnod. Mi fydd caeadau pren dros y ffenestri i’w cau pan fydd plant ysgol yn aros dros nôs.

Yn ogystal â'r gwaith cerrig, mae'r gwaith o lifio pren i ffrâm y to wedi cychwyn yn ddiweddar hefyd. Camp grefftus tu hwnt yw ffurfio darn pren sgwâr o gainc coeden dderw. Dim ond mewn llinell syth y gall y 'band-saw' dorri, felly mae'r gainc yn gorfod cael ei lleoli yn union cyn cychwyn y gwaith llifio. Mae angen ei addasu i lan ag i lawr, yn ogystal ag i'r chwith ag i'r dde, oherwydd gall un toriad gwael effeithio ar y toriadau dilynol i’r fath raddau nes bod y darn pren yn annefnyddiadwy.

Rwyf newydd gychwyn fy mhedwaredd wythnos fel Prif Guradur Adeialdau Hanesyddol yma yn Sain Ffagan, a dyma fy mlog cyntaf. Archaeoleg yw fy nghefndir, ac yn bennodol, archaeoleg arbrofol.

Mae’r math yma o ymchwil archaeolegol yn arbrofi’r syniadau sydd wedi tyfu fel canlyniad o waith cloddio archaeolegol. Yn y bôn rydym yn trio codi rhywbeth a fyddai yn gadael yr un tystiolaeth a ddarganfyddwyd, os cloddiwyd yn y dyfodol. Mae hwn yn herio ein syniadau a codi mwy o gwestiynau.

Tai Crwn o'r Oes Haearn

Dros y blynyddoedd rwyf wedi adeiladu pedwar tŷ crwn wedi seilio ar archaeoleg cartrefi Oes yr Hearn. Gan bod yr archaeoleg yma yn gallu bod yn fâs iawn (ond rhyw 30cm o drwch), mae pob elfen o ail-greuad uwchben y ddaear wedi’i seilio ar waith dyfalu – ei hun wedi seilio ar y dystioilaeth sydd wedi goroesi. Fel allech ddychmygu, mae gweithio allan strwythur adeilad sydd heb yw weld mewn 2,000 o flynyddoedd yn eitha sialens, ond un boddhaol. Felly, mae gen i bleser mawr i fod yn rhan o gyweithiau arbrofol newydd yr Amgueddfa - ailgreuad o ffermdy o Oes yr Haearn, wedi ei seilio ar dystiolaeth o Fryn Eryr yn Ynys Môn, a neuadd ganoloesol Llys llywelyn, wedi ei seilio ar dystiolaeth o Llys Rhosyr, eto yn Ynys Môn.

Mae tô y ffermdy yn cael ei doi gyda gwellt ar y funud, ag yn fuan mi fydd y tŷ yn ddiddos. Mi fydd hwn yn rhyddhâd mawr gan bod glaw trwn dros y Gaeaf wedi atal y waliau clai, 1.8m o drwch i sychu mor gyflym a gobeithio. Mae waliau o glai yn gymharol anarferol gan taw waliau gwial a dŵb neu cerrig sydd wedi eu darganfod gan amlaf. Hwn fydd yr ail-greuad cyntaf o dŷ crwn o’i fath.

Llys Rhosyr - Llys Canoloesol

Mae waliau y ddau adeilad sydd o’r Llys mor uchel a fy mrest, ac mae’r saer maen yn barod i gychwyn y fframau ffenestri. Fe ddarganfyddwyd y Llys yn Ynys Môn, ac fe’i gloddiwyd rhwng 1992 ag 1996. Mae’r waliau cerrig ond yn sefyll ryw fetr o daldra. Felly, yn yr un modd a’r ffermdy, ail-greuad wedi seilio ar dystiolaeth archaeolegol yw hwn.

Mae hanes ysgrifennedig o’r cyfnod, fel ‘Brut y Tywysogion’ yn awgrymmu fod neuadd frenhinol yma, a fu yn un o Lysoedd Llywelyn ap Iorwerth yn ystod hanner cyntaf y drydedd ganrif ar ddeg. Y peth dydyn ni ddim yn gwybod gyda sicrwydd yw pa olwg oedd ar y neuadd. Mae’r wybodaeth yma wedi ei seilio ar gymhariaethau gyda neuaddau Brenhinol eraill, ag adeialdwyd yn yr un cyfnod, fel a welid yng Nghastell Conwy a Phalas yr Esgob yn Nhŷ Ddewi.

Gan fy mod yn bwriadu ysgrifennu blogiau cyson ynglyn a’r datblygiadau diweddaraf, fe wnaf anelu hefyd I amlinellu y gwaith sydd wedi digwydd hyd yn hyn, felly fydd genych fwy o syniad ô’r adeilad hynod yma, ac ein ymgeision i ddod ar Llys yn fyw unwaith eto.