: Archif Sain Ffagan

I can trace the origin of this project, Refugee Wales, to 2009 when the civil war in Sri Lanka came to a bloody end when the government forces defeated the LTTE (Tamil Tigers).  The stories of the immense suffering of the Sri Lankan Tamil civilians flooded the media and, then, these stories disappeared.  Being an Indian Tamil myself, I followed the news of the final days of the civil war obsessively as these were narratives of my “cousins” in South Asia, and we were linked by language, culture, religion, food habits, mythology, families, and  with a commonality of memories and practices.  It is estimated that between 100,000-200,000 Sri Lankan Tamils live in the UK, with a large number of them arriving as refugees from 1983 onwards.  The civil war in Sri Lanka lasted, off and on, for over 5 decades and Sri Lankan refugees who arrived in this country have lived here for more  than 2 generations.  

No sooner had the Sri Lankan civil war ended, then the Syrian civil war began in 2011 and it is still ongoing. The war has currently resulted in over 13 million Syrians who have been either internally displaced within Syria, or in neighbouring countries, or in Europe and the rest of the world.  Germany has over 800,000 Syrian refugees and the UK, a paltry 18,000-20,000 of them in 2021. The body count of Syrians who have died in this exodus is still not fully accounted for and the bottom of the Mediterranean sea, which is considered to be the deadliest migration route for refugees, has become a graveyard for them.  

Neither the Sri Lankan Tamil nor the Syrian refugees sought refuge in the UK so they could shop in Tesco and take jobs away from the locals.  They left their countries under desperate circumstances—the daily bombings, the kidnapping of children (and youth) by rebel soldiers forcing them into becoming child soldiers, the rape of women and children, the loss of jobs, homes, family members—spouses, children, parents, siblings--the lack of food, safety, and a full night’s sleep; it was the precarity of life.  

In Homo Sacer, the Italian philosopher Giorgio Agamben points to the distinction made by the Ancient Greeks between bios (the form or manner in which life is lived and which assesses the richness of life) and zoë (the biological fact of life) and suggests that in contemporary life that distinction has collapsed.  So, life now only means bare life, zoë.  The biological fact of life with all its potentialities and possibilities has been erased.  For the French philosopher Michel Foucault, modern power is about “fostering life or disallowing it.”  This is how civilian populations in Sri Lanka and Syria were perceived by their governments—a full life disallowed for some of its citizens so that they are reduced to a bare life, their only possibility being to flee.  This is how refugees are perceived in the current political climate with hostile environment policies, to be seen as only deserving of a bare life, to show how unwelcome they are.  

If by moving away from their country results in a total and complete break from their past lives for the refugees, a rupture from their histories and cultures, what this project hopes to achieve is to allow refugees to connect their past to their present, give them a voice, and a sense of belonging and that people are, indeed, witnessing their trials.  The Museum with the richness of cultural life that it offers, through its resources, will assist in enabling refugees to become citizens of Wales, and help them to transform their lives in the country that is now their home; it will facilitate and contribute to them leading their lives into the fullest of its potentialities and possibilities.  

And those of us who already live in Wales, how will these newcomers change our lives? By hearing their stories, we, too, will reach further into our potentiality, of the richness of diversity, compassion, being good hosts and helping them go through their transformation and, in so doing, initiate new ways of being and becoming Welsh.

Teclynnau Pren

Mae’n siwr y gallwch restri llawer o’r delweddau sydd o’n cwmpas mewn siopau ac yn y cyfryngau yn ystod adeg y Pasg:  wyau siocled lliwgar, cywion a chwningod bach fflwfflyd, y lili wen a theisennau simnel i enwi rhai ohonynt.

Ond tybed a ydych chi’n gwybod beth yw’r ddau declyn yn y lluniau ar y dde?

 

Arferion y Pasg

Yr wythnos hon bûm yn gwrando ar recordiadau yn yr Archif Sain yn ymwneud ag arferion y Pasg.  Ceir sôn am ystod eang o draddodiadau:  eisteddfota; “creu gwely Crist”; canu carol Basg; torri gwallt a thacluso’r barf ar ddydd Iau Cablyd er mwyn edrych yn daclus dros y Pasg; bwyta pysgod, hongian bwnen a cherdded i’r eglwys yn droednoeth ar ddydd Gwener y Groglith; yfed diod o ddŵr ffynnon a siwgr brown ar y Sadwrn cyn y Pasg; dringo i ben mynydd i weld yr haul yn “dawnsio” gyda’r wawr a gwisgo dillad newydd ar Sul y Pasg; chwarae gêm o gnapan ar Sul y Pasg Bach (sef y dydd Sul wedi’r Pasg).

 

Clapio Wyau

Ond y traddodiad a dynnodd fy sylw fwyaf oedd yr arfer ar Ynys Môn o fynd i glapio wyau.  Byddai mynd i glapio (neu glepio) cyn y Pasg yn arfer poblogaidd gan blant yr ynys flynyddoedd yn ôl, a dyna yw’r ddau declyn y gellir eu gweld ar y dde:  clapwyr pren.

Yn ôl Elen Parry a anwyd yn y Gaerwen yn 1895 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1965:

Fydda ni fel rheol yn câl awr neu ddwy dudwch o’r ysgol, ella rhyw ddwrnod neu ddau cyn cau’r ysgol er mwyn cael mynd i glapio cyn y Pasg.  Fydda chi bron a neud o ar hyd yr wsnos, ond odd na un dwrnod arbennig yn yr ysgol bydda chi’n câl rhyw awr neu ddwy i fynd i glapio.  Bydda bron pawb yn mynd i glapio.  A wedyn bydda’ch tad wedi gwneud beth fydda ni’n galw yn glapar.  A beth odd hwnnw?  Pishyn o bren a rhyw ddau bishyn bach bob ochor o bren wedyn, a hwnnw’n clapio, a dyna beth odd clapar.

Byddai’r plant yn mynd o amgylch y ffermydd lleol (neu unrhyw dyddyn lle cedwid ieir) yn curo ar ddrysau, yn ysgwyd y clapwyr ac yn adrodd rhigwm bach tebyg i hwn:

Clap, clap, os gwelwch chi’n dda ga’i wŷ

Geneth fychan (neu fachgen bychan) ar y plwy’

A dyma fersiwn arall o’r pennill gan Huw D. Jones o’r Gaerwen:

Clep, Clep dau wŷ

Bachgen bach ar y plwy’

Byddai’r drws yn cael ei agor a’r hwn y tu mewn i’r tŷ yn gofyn “A phlant bach pwy ’dach chi?”  Ar ôl cael ateb, byddai perchennog y tŷ yn rhoi wŷ yr un i’r plant.  Yn ôl Elen Parry:

Fe fydda gyda chi innau pisar bach, fel can bach, ne fasgiad a gwellt ne laswellt at waelod y fasgiad.  Ac wedyn dyna wŷ bob un i bawb.  Wel erbyn diwadd yr amsar fydda gyda chi ella fasgedad o wyau.

Fel arfer, byddai trigolion y tŷ yn adnabod y plant ac os byddai chwaer neu frawd ar goll, byddid yn rhoi wŷ i’r rhai absennol yn un o’r basgeidiau.  Dyma ddywedodd Mary Davies, o Fodorgan a anwyd yn 1894 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1974:

A wedyn, os bydda teulu’r tŷ yn gwbod am y plant bach ’ma, faint fydda ’na, a rheini ddim yno i gyd, fydda nhw'n rhoed wyau ar gyfer rheini hefyd iddyn nhw.

 

Wyau ar y Dresel

Ar ôl cyrraedd adref byddai’r plant yn rhoi’r wyau i’w mam a hithau yn eu rhoi ar y dresel gydag wyau’r plentyn hynaf ar y silff uchaf, wyau’r ail blentyn ar yr ail silff ac yn y blaen.

Gellid casglu cryn dipyn o wyau gyda digon o egni ac ymroddiad.  Yn ôl Joseph Hughes a anwyd ym Miwmaris yn 1880 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1959:

Bydda amball un wedi bod dipyn yn haerllug a wedi bod wrthi’n o galad ar hyd yr wythnos.  Fydda ganddo fo chwech ugian.  Dwi’n cofio gofyn i frawd fy ngwraig, “Fuost ti’n clapio Wil?”, “Wel do”, medda fo.  “Faint o hwyl ges ti?”, “O ches i mond cant a hannar”.

 

Math o Gardota?

Er bod pawb fel arfer yn rhoi wyau i’r plant, mae’n debyg y byddai rhai yn gwrthod ac yn ateb y drws gan ddweud “Mae’r ieir yn gori” neu “Dydy’r gath ddim wedi dodwy eto”.  Byddai rhai rhieni hefyd yn gyndyn i’w plant fynd i glapio gan eu bod yn gweld yr arfer fel math o gardota.  Dyma ddywedodd un siaradwr:

Fydda nhad fyth yn fodlon i ni fynd achos oedd pawb yn gwybod pwy oedd nhad.  Wel fydda nhad byth yn licio y byddan ni wedi bod yn y drws yn begio, ond mynd fydda ni.

 

Adfywiad

Mae’n fendigedig gweld fod yr arfer o glapio wedi ei adfywio bellach ar Ynys Môn ac felly, mae’n debyg am un wythnos o'r flwyddyn, unwaith eto yng Nghymru, mae’n ddiogel ac yn dderbyniol i roi eich holl wyau yn yr un fasged!

Noson Bluo / Noson Bufio

Mae cyfoeth o draddodiadau yn gysylltiedig â’r Nadolig yng Nghymru; rhai a erys yn boblogaidd hyd heddiw, a rhai sydd wedi mynd yn brinach gydag amser.

Roedd y Noson Bluo (neu "blufio") yn achlysur cymdeithasol pwysig iawn mewn llawer ardal cyn y Nadolig yn y gorffennol.  Rhyw wythnos cyn y dathlu, byddai’r gymuned yn ymuno i bluo ac i baratoi’r gwyddau a’r twrcwns a fu’n tewhau dros yr Hydref i’w gwerthu cyn y diwrnod mawr.  Byddai rhai yn dechrau ben bore ac yn dod â’r gwaith i ben erbyn yr hwyr tra byddai eraill yn cymryd mantais o dawelwch yr oriau tywyll ac yn bwrw ati i bluo drwy’r nos a thacluso popeth yn oriau man y bore cyn dechrau ar dasgau’r diwrnod i ddod.

Roedd yr achlysur yn gyfle i deuluoedd ac i ffrindiau dreulio amser gyda’i gilydd.  Er bod y gwaith yn galed, roedd digon o sbort a sbri i’w gael i’r criw o amgylch y tân yn y gegin, neu o amgylch y gwresogydd mewn sied y tu allan, wrth sgwrsio, dweud jôcs, adrodd straeon, chwarae gemau llafar a chanu ambell i gân.  Dyma ychydig yn rhagor am y digwyddiad arbennig hwn gan ddau o siaradwyr yr Archif Sain:

Pluo yn Sir Drefaldwyn

Ganwyd Catherine Sydney Roberts yn Y Gardden, Llanerfyl, yn 1900.  Roedd yn un o 14 o blant.  Bu’n byw yn ardal Llanerfyl erioed.  Roedd yn wraig hynod ddiwylliedig ac fe’i holwyd gan Minwel Tibbott yn 1972 am fwydydd ar fferm fechan yn ystod cyfnod troad yr 20fed ganrif: 

“Noson bluo, oedd hi’n noson fawr iawn.  Pluo gwydda te.  Fyddan ni wrthi drwy’r nos, dros nos oeddan ni’n neud.  Mi fydda na gymdeithas neilltuol a mi fyddan ni’n mynd er mwyn cael y gymdeithas ‘ddoch chi, te.  Yn ista ar y meincia, odd y dynion i gyd, a rownd bowt, a dwy lantarn neu dair yn hongian o’r llofft.  O, roedd hi’n gynnes reit yna achos oedd na gymaint o fobol a’r lanteri ‘ma, oen nhw’n cynhesu chi.  Ac erbyn y bore oeddan ni wedi gorffen y cwbwl a gallu glanhau fyny.  Doedd neb yn gwbod fod neb wedi bod yn pluo noson gynt bron te.  Hwyl anfarwol, adrodd rhyw hen benillion a … Hwyl anfarwol, noson pluo, ynte.”

Plufio yn Sir Benfro

Ganwyd Clifford Thomas yn 1905 mewn tyddyn bach o’r enw Bryn y Banc ym mhentref Mesur-y-Dorth, ger Croes-goch, Sir Benfro.  Aeth i’r ysgol yng Nghroes-goch i ddechrau ac yna i Ysgol Sir Tyddewi am flwyddyn.  Roedd yn sgwrsiwr heb ei ail ac fe’i holwyd gan Delyth James yn 1972 am arferion y Nadolig a'r Flwyddyn Newydd.

Dyma rai o’i atgofion yntau am y Noson Blufio:

“Odd plufio yn dod ryw wythnos cyn Nadolig.  Gwydde a chwïed a twrcis.  Casglu wedyn, o, ryw ddwsin o fenywod i blufio o’r pentrefi a chwedyn, yng ngwaith i odd lladd y gwydde a’r twrcis a’u cario nhw iddyn nhw fel na bod nhw’n gorffod dod allan o’r pluf.  Odd stafell arbennig mâs, a yn yr ystafell honno on nhw’n plufio.  On ni’n gorffod gofalu bod heaters yndi’r noson cyn hynny, oil heaters fel bod y lle wedi’i dwymo ar eu cyfer nhw, a lampie pryd hynny, lantarne, oil lamps, i oleuo iddyn nhw oherwydd ch’mod, tua’r Nadolig yna ma’r tywydd yn dywyll iawn.   Ma’r dydd yn dywyll.  Dechre tua wyth i hanner awr wedi wyth, hyd wedd hi mlân bump o’r gloch, pump, chweech o’r gloch.  Gorffen wedyn.  Dod i ben â’r cyfan erbyn hynny.  A yn y blynydde cynta, odd na glanhau giblets ymlân, ar ôl hynny wedyn.  Wedi iddyn nhw ddod fewn a châl ‘u te, on nhw’n dechre ar y busnes hwn.  Pryd hynny on nhw’n câl ‘u gwerthu ar wahân i’r gwydde.  Swllt y pâr, swllt y set:  pen, dwy droed, afu a’r galon a’r lasog.”

Ar y cyntaf o Fai, dethlir Calan Mai.  Mae'r ŵyl yn nodi dechrau’r haf a chyfnod o ffrwythlondeb a thwf.  Mae toreth o draddodiadau yn gysylltiedig â’r ŵyl – rhai yn fwy rhyfedd na’i gilydd!  Dyma ddetholiad o ambell i arfer sydd ar gof a chadw yn Archifau AWC.

Canu am Gildwrn yn Nhreuddyn

Yn ardal Treuddyn, ar ddiwrnod Calan Mai, byddai plant yn gwisgo dillad llaes a mynd o ddrws i ddrws yn canu cân a chario cangen wedi ei hardduno â charpiau yn y gobaith o dderbyn ychydig o gildwrn neu rodd fechan gan berchennog y tŷ.  Dyma eiriau Alun J. Ingman, a anwyd yn Nhreuddyn yn 1906:

Ar ddydd Calan Mai, byddai rhai wedi paentio’u hwynebau ac yn gwisgo rhyw hen sgert a dillad llaes a mi oedd ganddyn nhw gangen, a charpiau arni hi, a mynd o ddrws i ddrws. Mi fydde ’na gân debyg i hyn: “Dawns sy’n sa’, y gangen ha’, am mor fychlawn neidio. Neidia di i ben y tŷ a mi neidia inna troso’”. Fydde hynny, a cildwrn, tipyn o gocos, yn rhwbath yn debyg i Calennig ond ar ddydd Calan Mai.

Derbyn Menyn yng Ngogledd Penfro

Yng Ngogledd Penfro, arferai gwragedd a phlant deithio o amgylch ffermdai yr ardal yn derbyn talpau o fenyn yn eu basynau.  Golygai hyn y byddai ganddynt ddigon o fenyn i roi ar eu bara am wythnosau i ddod.

Penglog Ceffyl i’r Ferch a’ch Digiodd

Yng Ngogledd Cymru, byddai gwŷr ifanc yn cael gafael ar benglog ceffyl ar noswyl Calan Mai ac yn ei hongian uwchben drws morwyn neu ddrws gwraig briod a oedd wedi eu digio. Yn aml, byddai enw’r ferch anffodus wedi ei glymu i’r penglog.

Colli Gwaed ar Galan Mai

Mae Mary Davies a anwyd yn Nantyfedwen, Trefeglwys, yn 1892, yn cofio y byddai ei Nain yn mynd pob blwyddyn i gael colli tipyn bach o waed adeg Calan Mai:

Glywos i’n nhad yn dweud ei fod yn gwybod am rywun oedd yn mynd i ryw gors, ac roedd y gelod yn cydiad yn y gors, ac roedd e’n eu gwerthu nhw i’r cemist.  Fydda’r cemist yn gwerthu nhw i fobol i dynnu gwaed.  Bydda’r gelod yn cael eu defnyddio yn reit ddiweddar yn bydda nhw.  Bydda Nain, mam ’y nhad, yn mynd pob blwyddyn i golli tipyn bach o waed.  O, odd hi’n well o lawer iawn wedyn odd hi’n meddwl.

Gofyn Bendith ar Amaethwyr

Ar y dydd hwn yn ardal Llangristiolus, cynhelid gwasanaeth yn y capel i ofyn bendith Duw ar ffermwyr yr ardal.

Rhwystro’r Wrach Rhag Hudo

Ar fore Calan Mai yn Llanwennog, byddai’n arfer addurno pen y drws blaen â dail gwyrdd er mwyn atal y “witsh” rhag dod i’r tŷ a'i hatal rhag rhoi hud ar y cartref fel na allai’r teulu gorddi trwy gydol yr haf.

Godro Defaid

Arferid godro defaid yn ystod yr wythnos gyntaf ar ôl ffair Galan Mai Llanfair-ym-Muallt ac yna eu gadael yn hesb nes fis Hydref.

“Cadw Gofid Mâs o’r Tŷ”

Yn ardal Cydweli, byddai rhai yn addurno y drws blaen gyda changhennau coed ynn er mwyn “cadw gofid mâs o’r tŷ” ac i atal gwrachod ac ysbrydion, a oedd yn arbennig o ddrygionus ar ddechrau Mai yn ôl y sôn, rhag chwarae triciau ar y trigolion.

Ffeiriau Cyflogi

Cynhelid ffeiriau cyflogi mewn llawer tref yng Nghymru ar ddiwrnod Calan Mai. Byddai gweision a morwynion yn cael eu cyflogi am flwyddyn ac yna’n dychwelyd i’r ffair mewn deuddeng mis neu symud i ardal arall er mwyn ceisio gwell cyflog.  Dyma eiriau Rhys Morgan, a anwyd yn 1875 yng Nghorneli Waelod, ger Pen-y-bont ar Ogwr:

Odd May Day pryd ’ny. Dydd Cala-Ma’. A dyna’r dydd on nhw’n ych dewis chi. Os och chi’n moin jobyn, och chi’n gofyn i’r fferm a on nhw’n setlo ar arian.  Odd pob un yn Ben-bont, odd gweision ffermydd a lot o’r ffermwyr hefyd 'ny. Bydde chi’n clywed “Ma ishe gwas yn New Park, ma ishe gwas yn y Grove”.  Wel nawr, och chi nawr yn mynd i edrych, bydde’r ffarmwr ddim yn dod atoch chi.    Pedwar ucen mlynedd yn ôl - dydd mawr.  Sdim sôn amdano fe nawr.      

Caiff Cadair Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 2018 ei noddi gan Amgueddfa Cymru, i nodi 70 mlynedd ers sefydlu Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru.

 

Mae Sain Ffagan wedi bod yn hyrwyddo crefftwaith Cymru ers agor ym 1948, ac mae noddi Cadair yr Eisteddfod yn ffordd addas o ddathlu hyn. Chris Williams gafodd y fraint o ddylunio a chreu'r Gadair eleni.

Mae Chris yn gweithio fel cerflunydd ac mae'n aelod o'r Royal British Society of Sculptors. Mae'n byw yn Pentre, ac mae ganddo weithdy ac oriel yn Ynyshir, Rhondda.

Cafodd elfennau o'r gadair eu creu yn Gweithdy, adeilad newydd cynaliadwy yn Sain Ffagan, sy'n dathlu sgiliau gwneuthurwyr ddoe a heddiw - a lle mae cyfle i ymwelwyr o bob oed droi eu llaw at grefftau o bob math. Yno, bu Chris yn arddangos ac yn rhannu'r broses o greu'r gadair gydag ymwelwyr – y tro cyntaf i hyn ddigwydd yn hanes Cadair y Genedlaethol.

Tapiwch ar y cylchoedd isod, wrth i Chris esbonio'r broses o greu cadair eiconig Eisteddfod Caerdydd: