I ddathlu 20 mlynedd o Broject Bylbiau’r Gwanwyn i Ysgolion, rydyn ni'n cynnal pedwar gweithdy rhithwir fydd yn edrych ar baentio, newid hinsawdd, y Chwyldro Diwydiannol a llawer mwy!

Cymraeg: Archebu tocyn

Saesneg: Archebu tocyn

Mae tawelwch cyfarwydd y gaeaf yn llenwi’r awyr – distawyrwydd medal sy’n nodi cychwyn ein hoff dymor yma yn Amgueddfa Wlân Cymru. Efallai bod y tymheredd yn disgyn y tu allan, ond y tu mewn mae popeth yn gynnes ac yn groesawgar. 

Dewch i mewn i’r amgueddfa i galon dathliad o etifeddiaeth, crefft a chysur. Mae’r amgueddaf wedi’i haddurno â chrefftau Nadoligaidd wedi’u gweu â llaw gan ein crefftwyr dawnus, O sannau blewog, I gasgliad o anifeiliaid gwalnog, mae pob addurn yn cario cynhesrwydd crefftus. 

Mae ein crefftwyr wedi bod yn brysur yn gwehyddu blancedi Nadolig trawiadol yn y Sied Weu, sydd newydd ei hadnewyddu – a credwch ni, maent mor gynnes ac y maent yn brydferth. Mae pob blanced yn gyfuniad o dechnegau traddodiadol, dyluniad ac ysbryd yr ŵyl. Mae’n nhw’n gwerthu’n gyflum, felly os ydych yn chwilio am anrheg sy’n teimlo fel cwtsh, yna dewch draw i’r siop cyn iddyn nhw gyd fynd!

A sôn am anrhegion… mae rhywbeth arbennig i bob crefftwr gwlanog yn ein siop. Dewiswch o sgarffiau medal hyfryd, wedi’u cynhyrchu yma ar ein gwŷdd Hattrsley, sanau trwchus gwlanog ac amrywiaeth o anrhegion tectsiliau a gwlân prydferth. Beth am brynnu tocyn i fynychu un o’n cyrsiau Dysgu Nyddu i’r crefftwr yn eich bywyd – mae’r cyrsiau yn boblogaidd ac yn anrheg perffaith i rhywun sy’n awyddus I greu rhywbeth unigryw. 

Eleni, rydym yn falch iawn o gynnig hyd yn oed mwy o hwyl Nadoligaidd i’r teulu cyfan! Bydd y rhai bach (a’r rhai mawr) wrth eu boddau yn cyfarfod Blwi, sy’n dod draw am ymweliad Nadoligaidd arbennig, ac amser stori. Dewch â’ch gwên orau a tynnwch lun neu ddau gyda hoff gymeriad pawb. 

Ac i’r rhai sy’n hoff o bethau melys, peidiwch a cholli’r cyfle I addurno eich Bisged Nadolige ich hun – ffordd hyfryd o danio creadigrwydd a llawenydd yr ŵyl gyda’ch plant. Mae’r weithgaredd ymarferol yma ar gael am gost ychwanegol, ac yn cynnwys popeth sydd ei angen arnoch i greu eich campwaith blasus eich hun. 

Unwaith bydd eich bisgedi wedi’u haddurno, a’ch bagiau siopa wedi’u llenwi, cymerwch eiliad i ymlacio yn ein caffi clyd. Cynheswch eich hun gyda diod o siocled poeth, a mwynhewch ddarn o gacen blasus yng nghwmni ffrindiau a theulu wrth I wyntoedd y gaeafa chwythu y tu allan. 

Felly, dewch i mewn o’r oerfel a lapiwch eich hun mewn gwlân. Gyda addurniadau hudolus, crefftau calonogol, hwyl i’r teulu a danteithion blasus, mae gan Amgueddfa Wlân Cymru rhywbeth i bawb y Nadolig yma. 

Allwn ni ddim aros i’ch croesawu – wedi’ch laipo mewn cynhesrwydd, hwyl a hud gwlanog. 

Mae wedi bod yn ddeuddeg mis eithriadol i broject ailddatblygu Amgueddfa Lechi Cymru. 

Ers i ni gau ein drysau am y tro ym mis Tachwedd 2024, mae'r tîm wedi ymgymryd â'r gamp anhygoel o baratoi'r amgueddfa ar gyfer y gwaith ailddatblygu. 

Rydyn ni wedi llwyddo i gael grant hynod uchelgeisiol gwerth £12m gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Mae hyn, ynghyd â'r buddsoddiad gan ein cefnogwyr eraill, wedi ein galluogi o'r diwedd i wireddu uchelgais lawn y prosiect.   

Rydym wedi pacio a chludo ein casgliadau'n ddiogel i'w cartref dros dro yng Nghanolfan Gasgliadau Llandygai a wedi penodi MPH Ltd yn brif gontractwr i ddechrau ar y gwaith cadwraeth ac atgyweirio arbenigol iawn ar y safle, sy’n gyffrous dros ben. 

Yn ystod y gwaith galluogi, mae hen adeiladau’r siop a’r caffi wedi cael eu dymchwel yn barod ar gyfer y datblygiadau newydd ar y safle. Mae wedi bod yn anhygoel gweld y rhannau hyn o'r safle'n dychwelyd i sut roedden nhw'n edrych pan oedd y gweithdai'n weithredol, am y tro. 

Rydyn ni wedi mynd â'n staff a'n casgliadau ar y lôn, gan fynd â’r profiad amgueddfa y tu hwnt i waliau'r – i leoliadau partner ar hyd a lled ardal Safle Treftadaeth y Byd. Mae rhai o'n staff blaen ty ni wedi ymgartrefu yn Ysbyty'r Chwarel ac yn fan hyn rydym wedi cyflwyno cymeriad newydd sef Maragaret y Metron, dynes anhygoel go iawn oedd yn gweithio yno. Mae ein chwarelwyr llechi wedi ymgartrefu yn eu lleoliad dros dro yng Nghastell Penrhyn, moment bwerus a symbolaidd i hanes llechi a'u lle yn hanes ein cymunedau lleol yma yng ngogledd-orllewin Cymru. Mae ein Gof draw yn Crefft Migldi Magldi yng nghei llechi Caernarfon gyda Gof ifanc yno.

Rydym hefyd wedi bod yn gweithio'n galed ar be fydd yn mynd i mewn i'r Amgueddfa yn y pen draw - yn dylunio a paratoi ar gyfer y gofodau dehongli newydd. 

Mae'n teimlo fel amser da i oedi, i bwyso a mesur, ac i ddathlu'r hyn rydyn ni wedi'i gyflawni dros y flwyddyn ddiwethaf.  Dyma rhai o'r pethau sydd wedi eu cyflawni yn ystod yr amser yma diolch i'n staff eithriadol a'n partneriaid ehangach. 

Mae’r prosiect yn mynd ar wib a does dim arwydd ei fod am arafu! Dros y ddwy flynedd nesaf, byddwn yn parhau i ddatblygu’r profiad i ymwelwyr ar y safle, gan gynnwys yr arddangosfeydd o’r radd flaenaf yn yr amgueddfa, sy’n gyflwyniad gwirioneddol wych i safle treftadaeth y byd ‘Tirweddau Llechi Gogledd-orllewin Cymru’ – ochr yn ochr â'n partneriaid ar draws yr ardal hynod hon.  Gwyliwch y gofod yma am fwy o fanylion! 

Helo Penny, dwed ychydig wrthym amdanat ti dy hun a dy rôl yn Amgueddfa Cymru.

Helo, mae gen i swydd hyfryd yn Gydlynydd Prosiect Bylbiau’r Gwanwyn i Ysgolion. Danielle Cowell yw fy rheolwr llinell, a hi sefydlodd y prosiect yn 2005. Mae’r prosiect yn rhoi addysg awyr agored i ysgolion cynradd trwy gynnal ymchwiliad gwyddonol i’r hinsawdd. Fy rôl i yw bod yn brif gyswllt i’r ysgolion, a’u helpu nhw i ymgysylltu â’r ymchwiliad.

Mae’r ymchwiliad ar waith trwy gydol y flwyddyn academaidd. Bydd ysgolion yn derbyn pecynnau adnoddau ddiwedd Medi, yn mabwysiadu a phlannu eu bylbiau ym mis Hydref, ac yn cymryd darlleniadau tywydd bob diwrnod ysgol o fis Tachwedd tan ddiwedd Mawrth. O fis Ionawr, byddan nhw’n monitro eu blodau, gan gofnodi’r dyddiad blodeuo a thaldra eu planhigion ar y dyddiad hwnnw. Caiff y data i gyd ei rannu ar ein gwefan.

Ym Mai, byddwn ni’n anfon gwobrau i’r ysgolion am eu cyfraniadau. Bydd yr ysgol fuddugol drwy Gymru’n cael taith i’w hamgueddfa agosaf (Amgueddfa Cymru), yn cynnwys y gost o logi bws a gweithdai gyda hwylusydd. Mae ’na gystadleuaeth Tynnu Llun y Diwrnod Plannu a chystadleuaeth fideo Bylbcast, gyda gwobrau ychwanegol i ysgolion. Ym mis Gorffennaf byddwn ni’n rhannu adroddiad diwedd blwyddyn sy’n archwilio data’r flwyddyn a chanfyddiadau cyffredinol y prosiect.

Mae gweithio ar y prosiect yn rhoi boddhad mawr, ac mae’r sylwadau sy’n cael eu rhannu gan ddisgyblion am y tywydd a’u planhigion yn aml yn cynhesu’r galon.

Eleni rydyn ni’n dathlu 20 mlynedd o Ymchwiliad Bylbiau’r Gwanwyn i Ysgolion, dwed ragor wrthon ni am hynny!

Iawn. Mi ddechreuodd Ymchwiliad Bylbiau’r Gwanwyn i Ysgolion yn 2005 gyda llond llaw o ysgolion yn ardal Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. Mi dyfodd yn raddol i gwmpasu Cymru gyfan, gan gynnig prosiect ymgysylltu digidol oedd yn caniatáu i ysgolion ledled Cymru gysylltu â ni. Diolch i gyllid allanol gan yr Edina Trust, ehangodd yr ymchwiliad ymhellach. Ers 2011, mae’r prosiect wedi cynnwys ysgolion yn Lloegr a’r Alban, ac ers 2017, ysgolion yng Ngogledd Iwerddon.

I ddathlu’r garreg filltir 20 mlynedd, rydyn ni’n bwriadu codi ymwybyddiaeth o’r ymchwiliad a’i effaith, yn ogystal â thynnu sylw at dreftadaeth Amgueddfa Cymru ym maes addysg hinsawdd a chynaliadwyedd. Er i’r sefydliad ddatgan Argyfwng Hinsawdd ac Ecolegol yn 2018, mae ganddo hanes llawer hirach o weithio yn y maes yma, fel mae hirhoedledd a chyrhaeddiad y prosiect hwn yn tystio.

Mae’r Edina Trust wedi darparu cyllid ychwanegol ar gyfer dathliadau eleni, gan gynnwys recriwtio Swyddog Dathliadau i gefnogi ein gweithgareddau ychwanegol. Bydd y dathliadau’n cynnwys cynnal gweithdai rhithwir newydd i’r ysgolion sy’n cymryd rhan, creu ac enwi amrywiad newydd o gennin Pedr, a sefydlu gweithdy natur yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru (yn ddi-dâl i’r 20 ysgol gyntaf i ymuno). Rydyn ni’n cydweithio hefyd gyda’n tîm mentrau i ddatblygu arddangosfeydd ar themâu’r prosiect yn siopau’r amgueddfeydd. Caiff yr amrywiad cennin Pedr newydd ei blannu fel rhan o arddangosfeydd yn Sain Ffagan ac Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, a bydd gennym weithgareddau i’r teulu yn gysylltiedig â’r prosiect dros hanner tymor yr hydref ar y ddau safle.

Mae’n gyfnod prysur i’n tîm bach, ond yn llawn cyffro wrth ystyried yr hyn sydd o’n blaenau.

Allet ti ein cyflwyno ni i Athro’r Ardd a’r Bwlb Bychan, ein hoff aelodau answyddogol o dîm Amgueddfa Cymru?

Wrth gwrs! Athro’r Ardd yw masgot y prosiect, a’r Bwlb Bychan yw ei gynorthwyydd parod wrth ei ochr. Byddwn ni’n cysylltu â’r ysgolion drwy Athro’r Ardd, sy’n ysgrifennu’r cyfarwyddiadau a’r blog ar gyfer y prosiect. Pedwar Cydlynydd Prosiect sydd wedi bod dros y blynyddoedd, gyda phumed yn ymuno cyn hir, sy’n help i gadw cysondeb. Mae’n ffordd ddifyr hefyd o ennyn diddordeb disgyblion iau, gan fod llawer o sylwadau a chwestiynau gan ysgolion yn cael eu cyfeirio at yr Athro.

Beth allwn ni ei ddysgu am newid hinsawdd o’r data gawn ni gan yr ysgolion?

Mae’r data sy’n dod o’r ysgolion yn bwydo i mewn i’n hadroddiadau diwedd blwyddyn. Bob blwyddyn academaidd, byddwn ni’n cynhyrchu adroddiad sy’n cymharu data tywydd y Swyddfa Dywydd ers dechrau’r ymchwiliad gyda’r data blodau a gesglir gan ysgolion. Mae’r adroddiad yn arf defnyddiol ar gyfer dysgu mathemateg a rhifedd, gan ei fod yn cyflwyno gwahanol dablau a graffiau ac yn tynnu sylw at dueddiadau a phatrymau. Yn aml mae’n ystyried pam efallai fod planhigion wedi blodeuo’n gynharach neu’n hwyrach na’r disgwyl, a sut y gallai tywydd y flwyddyn honno fod wedi effeithio ar hynny.

Mae’r Edina Trust yn cynhyrchu adroddiad hefyd sy’n defnyddio data tywydd a gasglwyd gan ysgolion ac yn cymharu dyddiadau blodeuo planhigion gafodd eu plannu yn y ddaear â rhai gafodd eu plannu mewn potiau. Mae’r adroddiadau hyn yn hyrwyddo dysgu trwy gyflwyno cysyniadau ffurfio rhagdybiaeth, arbrofi teg, a dadansoddi data. Byddwn ni’n creu cwisiau digidol hefyd i sicrhau bod archwilio’r data yn ddifyr ac yn hwyl.

Ein nod yw annog disgyblion i gysylltu â natur, datblygu sgiliau dehongli data, dyfnhau eu dealltwriaeth o faterion hinsawdd, a meithrin yr hyder i siarad ar y pynciau hyn. Er bod llawer i’w archwilio yn y data o hyd, y prif fewnwelediad rydw i wedi’i gasglu o weithio ar yr ymchwiliad yw gweld pa mor werthfawr yw rhoi perchnogaeth i’r plant a chreu profiadau trochol sy’n eu cysylltu â natur; mae hyn yn meithrin cariad gwirioneddol at eu planhigion ac yn eu hannog nhw i edrych yn fwy craff ar fyd natur. Mae astudiaethau diweddar wedi dangos bod hwn yn ddull sy’n gwella ymgysylltiad, datblygiad personol, lles meddyliol, a stiwardiaeth amgylcheddol hirdymor disgyblion yn sylweddol.

Pa mor bwysig yw gwaith gwyddonol fel hyn i Amgueddfa Cymru, ac i ddyfodol Cymru?

Mae ymchwil wyddonol a phrosiectau addysgol yn sylfaenol i’n cenhadaeth a’n gweledigaeth ni fel sefydliad cenedlaethol a’i fryd ar ysbrydoli pobl a newid bywydau. Elfen ganolog i flaenoriaethau’r amgueddfa yw gweithredu fel stiward dros dreftadaeth ddiwylliannol a naturiol Cymru er budd cenedlaethau’r dyfodol. Mae Strategaeth 2030 yr amgueddfa yn amlygu ffocws cryf ar gynaliadwyedd a dealltwriaeth y cyhoedd o faterion amgylcheddol, gan anelu at ddatblygu dysgu gydol oes a hyrwyddo lles trwy gysylltiad â natur. Mae prosiectau fel hyn yn galluogi Amgueddfa Cymru i gyflawni ei dyletswydd i hyrwyddo addysg gyhoeddus, cyfrannu at wybodaeth am fioamrywiaeth a hinsawdd Cymru, a chefnogi cymunedau i gymryd rhan weithredol yn y broses o lunio dyfodol cynaliadwy.

Trwy gefnogi gwyddoniaeth dinasyddion ac annog disgyblion i berchnogi’r dasg o gasglu a dadansoddi data, mae Amgueddfa Cymru nid yn unig yn dysgu sgiliau gwyddonol ond yn ysbrydoli cysylltiad emosiynol dyfnach â natur, gan feithrin cysylltiad parhaol ac ymdeimlad o gyfrifoldeb tuag at yr amgylchedd a fydd yn profi’n bwysig i ddyfodol Cymru.

Sut allwn ni gymryd rhan yr hydref hwn?

Rydyn ni’n gwahodd pobl i blannu gyda ni. Bydd ysgolion yn plannu eu bylbiau ar 20 Hydref, a gall unrhyw un sydd â diddordeb blannu bylbiau bryd hynny a monitro’u twf ochr yn ochr â’n Gwyddonwyr Gwych.

Fel rhan o hyn, byddwn ni’n cynnal gweithgareddau Plannu i Deuluoedd yn Amgueddfa Sain Ffagan ar 27 a 28 Hydref, ac yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd ar 30 a 31 Hydref. Bydd pecynnau bylbiau ar gael i’w prynu yn y siopau ar y ddau safle, ynghyd â gwybodaeth am y prosiect a sut i’w ddilyn ar-lein.

Bob blwyddyn, bydd ysgolion sydd heb lwyddo i gael lle yn dal i ddilyn y prosiect trwy’r Blog Blodau a thudalennau cyfryngau cymdeithasol. Rydyn ni hefyd yn cyfeirio at wefan WOW y Swyddfa Dywydd, lle gall gwyddonwyr lleyg uwchlwytho data tywydd y maen nhw wedi’i gasglu. Gall unrhyw un gyfrannu fel hyn ac wedyn gymharu eu canlyniadau â chanlyniadau ysgolion o bob cwr o Brydain a’r canfyddiadau yn yr adroddiadau diwedd blwyddyn.

Felly, i gymryd rhan... ewch ati i blannu! Ewch i wefan y prosiect i gael gweithgareddau difyr, adnoddau a diweddariadau gan ysgolion ledled y wlad.

A’n cwestiwn olaf, sydd bob amser yn ddifyr – beth yw dy hoff ddarn di yn y casgliad?

Dyna un anodd! Dwi’n credu bod rhaid imi ddewis y môr-grwban cefn lledr sydd i’w weld yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. Cafodd y sbesimen hardd hwn ei ddarganfod ar draeth fy nhref enedigol, Harlech, ac mae ei stori’n rhoi darlun pwerus o effaith dyn ar fyd natur a’r camau bach y gallwn ni i gyd eu cymryd i wneud gwahaniaeth.

Darganfuwyd y môr-grwban ym 1988, 23 blynedd cyn cyflwyno’r tâl bagiau plastig a 35 mlynedd cyn deddfwriaeth sy’n cyfyngu ar blastigau untro. Symudodd Amgueddfa Cymru y môr-grwban i arddangosfa ‘Dyn a’r Amgylchedd’ yn 2006, gan adrodd hanes y crwban enfawr 100 mlwydd oed hwn a fu farw ar ôl mynd ynghlwm mewn leins pysgota. Darganfuwyd bod ei stumog yn llawn bagiau plastig. Mae’n stori ddirdynnol ond grymus.

Agwedd arall o’r casgliadau sy’n annwyl i mi yw’r amgylchedd naturiol yn Sain Ffagan. Mae’r coed a’r gerddi’n hardd ac yn gartref i rywogaethau gwarchodedig fel yr ystlum pedol a’r fadfall ddŵr gribog, ynghyd â glas y dorlan, cnocell y coed, gwas y neidr ac ambell ddyfrgi. Bûm yn ffodus i gynorthwyo gyda theithiau cerdded i deuluoedd i weld ystlumod a gweithgareddau i ysgolion yn cynnwys rhwydo a hela pryfed. Dwi wrth fy modd yn tynnu sylw grwpiau at agweddau rhyfeddol a chyfareddol y safle, ac mae mor braf gweithio i sefydliad sy’n rhoi blaenoriaeth weithredol i gadwraeth.

Fel rhan o brosiect REACH Cymru, cawson ni’r pleser o gydweithio gydag ystod o gymdeithasau tai a sefydliadau cymunedol ledled Cymru. Yn eu plith roedd Adra ac Yr Orsaf, dau sefydliad sy’n ymroddedig i gefnogi pobl yn y gogledd gyda mentrau cymunedol a thai.

Darllenwch i glywed beth mae Lotti, Swyddog Treftadaeth Yr Orsaf, wedi bod yn ei drefnu a’i gynnal yn Nyffryn Nantlle fel rhan o raglen REACH Cymru.

Sut mae diwylliannau, hanesion, ac iaith yn eistedd ym mreichiau agored y dyffryn hwn, yn nofio gyda’r afonydd, ac yn dawnsio ar draws wynebau ysgythrog y clogwyni? Dyma rai o’r pethau rydw i wedi bod yn myfyrio yn eu cylch fel Swyddog Treftadaeth yn Nyffryn Nantlle dros yr ychydig fisoedd diwethaf. Gweld Ffig 1. 

Des i i’r swydd hon yn hwb cymunedol Yr Orsaf yn teimlo ar goll wedi’r brifysgol; ro’n i wedi dychwelyd i fy ardal enedigol ger Clynnog ar ôl bod yn Rhydychen, ac roedd fy Nghymraeg yn teimlo braidd yn llychlyd. Felly, roedd gweithio fel Swyddog Treftadaeth yn Nyffryn Nantlle yn gyfle i ddychwelyd ac i ailgysylltu. 

Roedd ein sesiwn gyntaf – Noson Hen Lunia – yn gyfle i agor y drafodaeth am dreftadaeth. Roedd hi’n arbennig clywed angerdd a balchder pobl am eu synnwyr o le, a gweld y fath ofal oedd gan bobl am ddarnau materol yn ymwneud â’u gorffennol.  Gweld Ffig 2.

Cefais fy synnu wrth weld hen luniau o Benygroes; roedd y lle’n fwrlwm o siopau annibynnol, trenau, chwareli, a sinema, o gymharu ag ardal ddigon syml erbyn hyn. Soniodd rhywun wrtha i am yr hwyl fydden nhw’n ei gael yn dawnsio ac yn canu ar ffermydd mewn Nosweithiau Llawen, a’r cyffro o gwrdd â phobl o wahanol drefi mewn disgos yng Nghlynnog. Wedi’r hiraethu, wrth weld sut mae Dyffryn Nantlle wedi newid dros amser cefais fy nghyffroi gan y teimlad o bosibilrwydd, ac fy atgoffa o bwysigrwydd y gwaith cymunedol sy’n dal i ddigwydd yn llefydd fel Yr Orsaf. Gweld Ffig 3.

Roedd y Noson Streuon yn orlawn o wrandawyr oedd yn awyddus i glywed chwedlau Gwynn a Gethin. Ro’n i wedi fy swyno gan ddelwedd gain Gethin o’r glasbren derw yn blaguro cyn stori fawr Blodeuwedd a Lleu Llaw Gyffes. Yr hyn oedd yn teimlo fwyaf ystyrlon oedd y ffaith bod y straeon wedi’u gwreiddio yn y dirwedd; roedd stori’r tylwyth teg wedi’i lleoli ar fferm ger pen ucha’r stryd fawr, ac un arall wrth yr afon ro’n i’n seiclo heibio iddi ar y ffordd i’r gwaith. Roedd yn ychwanegu dyfnder diwylliannol i’r map mewnol sydd gen i o fy nghartref. Do’n i heb fod mewn digwyddiad adrodd straeon yn Gymraeg o’r blaen. Roedd clywed y straeon yma yn yr iaith y’u ganed nhw, iaith y tir hwn, iaith sy’n cynnal treftadaeth, yn teimlo’n gywir. 

Mae treftadaeth yn beth personol, lle caiff teimladau cymhleth tuag ati eu siapio gan eiliadau neu brofiadau penodol. Fel Swyddog Treftadaeth, mae hyn yn gofyn am ymagwedd ddiymhongar sy’n cydnabod bod eisoes gan bobl eu treftadaeth eu hunain, a’u bod yn cysylltu â hi mewn ystod o wahanol ffyrdd personol.

Roedd ein prynhawn o greu gludwaith gyda blwyddyn 6 o Ysgol Bro Lleu a’n clwb coffi bob pythefnos – BeNawnNi – i aelodau hŷn y gymuned yn enghreifftiau o’r dysgu dwy ffordd a all ddigwydd wrth gyfnewid rhwng cenedlaethau. Roedd llawer o’r aelodau hŷn yn ansicr am y gludwaith gan ei fod yn rhywbeth nad oedd ganddyn nhw lawer o brofiad ohono. Yn y cyfamser, aeth y plant cynradd ati’n syth a bachu ar y cyfle i ddangos i’w cyfoedion hŷn beth roedden nhw’n ei wneud. Cydweithion nhw i greu gludwaith o’u hoff lefydd yn Nyffryn Nantlle a sgwrsio am beth mae’n ei olygu iddyn nhw. Gweld Ffig 4. 

Roedd ein tair noson agored ym mis Mai – y Nosweithiau Treftadaeth – yn cynnig lle i bobl rannu eu gwybodaeth a’u profiad o fyw yn Nyffryn Nantlle. Cefais glywed am y pethau diddorol roedd pobl wedi’u profi yn ystod eu bywydau: cypyrddau’n crynu yn ystod daeargryn Pen Llŷn ym 1984 (5.4 ar y raddfa Richter!), olion hen arferion perchnogaeth tir yn y dirwedd, fel enwau wedi’u crafu ar gerrig, a balchder teuluol o weld hen offer fferm fel maen melin. A hyd yn oed myfyrdodau annaearol am act syrcas hedfan ddirgel a ddaeth i Chwarel Dorothea un tro. Gweld Ffig 5.

Cododd heriau penodol o’r digwyddiadau treftadaeth hyn. Sut, er enghraifft, mae ennyn diddordeb disgyblion ysgol uwchradd mewn treftadaeth? Roedd gwaith diweddar Gwyrddni gydag ysgolion lleol ar thema newid hinsawdd yn ysbrydoledig iawn. Arweiniodd eu gwaith at greu llyfr mawr llachar ac ystod hyfryd o berfformiadau canu a barddoniaeth ar gyfer y criw yn BeNawnNi. Yr hyn darodd fi oedd bod eu gwaith nid yn unig yn cyffwrdd â themâu newid hinsawdd, ond hefyd roedd wedi’i wreiddio’n ddwfn mewn synnwyr o le a threftadaeth. Dangosodd y perfformiad hwn i fi y cyfleoedd sy’n codi pan fyddwn ni’n cadw ystyr llac wrth ystyried treftadaeth, un nad oes rhaid iddo edrych o reidrwydd ar y gorffennol yn unig, ond un sy’n broses barhaus; sgwrs sy’n cwmpasu arferion a ffyrdd o fyw sy’n bwysig ar gyfer y dyfodol. 

Gan ddilyn y thema hon o dreftadaeth fel proses barhaus, roedd gweithdai diweddarach yn archwilio treftadaeth drwy wneud celf a chrefft. Cawson ni sesiynau gwehyddu a lliwio naturiol gyda’r artist Ella Jones, buon ni’n creu portreadau cerfluniol o ffigurau enwog lleol gyda Luned Rhys Parri, ac yn plethu basgedi helyg gydag Eirian Muse wrth wrando ar gerddoriaeth werin ar Radio Cymru. Gweld Ffig 6. 

Yn dilyn y thema gwlân, cawson ni gyfres o sesiynau ar liwio edafedd brodwaith gwlân yn naturiol gyda chwmni tecstilau cymunedol lleol o’r enw Tecstiliau, a gweithdy ffeltio powlen gyda Nicole LeMaire. Roedd Angharad Tomos yn ddigon caredig i ddangos cerddi i fi, a oedd yn berthnasol i’r cariad amaethyddol at le sydd wedi’i feithrin yn yr ardal hon. Roedd eu darllen yn ystod y gweithdy yn cynnig fframwaith hyfryd ar gyfer myfyrio ar y berthynas rhwng gwlân a’r dirwedd wrth weithio gyda’n dwylo. Soniodd sawl un am neiniau a oedd yn gwiltwyr, yn frodwyr ac yn wneuthurwyr dillad medrus. Gweld Ffig 7 ac 8. 

Bydd treftadaeth yn parhau i gael ei meithrin yn Nyffryn Nantlle. Mae’r grŵp gweithgar ‘Criw Kate’ ym Mhenygroes yn trefnu gŵyl i ddathlu’r awdur enwog Kate Roberts yng Nghae’r Gors ym mis Medi. Rydw i’n edrych mlaen yn arbennig at brosiect hen enwau llefydd a ddechreuon ni ym mis Awst gyda sesiwn ar gyfer casglu enwau caeau gan ffermwyr. Mae enwau llefydd – yn debyg i ffeiliau PDF bach – yn rhoi cliwiau diddorol ac annisgwyl am y defnydd o dir yn y gorffennol, nodweddion topograffig fel ffynonellau dŵr, neu gall hyd yn oed gysylltu â chwedlau gwerin. Mae enwau’n gallu newid gyda mwy nag un perchennog neu gael eu pasio i lawr am genedlaethau. Mae Elinor Gwynn a Carwyn Graves – a roddodd sgwrs am yr ‘Iaith yn y Tir’ yn Yr Orsaf yn ddiweddar – wedi bod yn arbennig o ysbrydoledig yn hyn o beth; mae rhoi sylw i’r ffyrdd mae perthnasau â’r tir wedi’u cynnal yn yr iaith yn allweddol er mwyn creu dyfodol mwy teg sy’n parchu’r ffyrdd hyfryd mae pobl wedi byw mewn llefydd dros amser. 

Rwy’n ddiolchgar bod pobl wedi ymddiried ynof fi gyda’u hatgofion a’u straeon dros y misoedd diwethaf. Er mwyn plethu’r llinynnau hyn ynghyd, rwy’n gobeithio y gallwn ni greu rhywbeth creadigol a chydweithredol gyda’r enwau llefydd hyn, fel cwilt neu frodwaith, i ddathlu eu harddwch a’u gwreiddiau yn y dirwedd hon.

Cadwch lygad am flogiau eraill sydd ar ddod, yn arddangos y gwaith anhygoel sydd wedi bod yn digwydd ar draws ein holl gymunedau sy'n cymryd rhan.

Mae REACH Cymru yn bosibl diolch i gymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Mae REACH Cymru yn bartneriaeth rhwng tri ar ddeg o sefydliadau ac yn cael ei arwain gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Cymru. Mae’n cael ei ariannu gyda grant gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Dechreuodd y cyfnod presennol yn hydref 2024 ac mae disgwyl iddo barhau tan hydref 2026.