Fel rhan o'n dathliadau PRIDE Abertawe eleni, byddwn yn ymchwilio i hanes hynod ddiddorol yr awdur a'r diwydiannwr llwyddiannus, Amy Dillwyn, ac yn cyflwyno darn perfformio am ei bywyd ar 16eg Gorffennaf. Dyma'r Athro Kirsti Bohata o Brifysgol Abertawe i ddweud mwy wrthym amdani. I ddarganfod mwy am hyn a'n holl ddigwyddiadau PRIDE Abertawe, ewch i amgueddfa.wales

Roedd Amy Dillwyn yn berson arloesol. A dyna, oedd ei llysenw ymhlith ffrindiau: ‘The Pioneer’. Yn awdur, yn ymgyrchydd ffeministaidd ac yn ddiwydiannwr llwyddiannus (peth prin iawn i fenyw yn yr 1890au) gwnaeth y gorau o'i llwyfan cyhoeddus i eiriol dros hawliau menywod. Trwy ei hysgrifennu a'i phersona cyhoeddus, dangosodd y gallai menywod fod yn wydn, yn anturus ac yn glyfar. Gwrthododd normau benywaidd, gan osgoi unrhyw ddiddordeb yn ffriliau cyfyngol ffasiwn menywod (heblaw am daflu llygad gwerthfawrogol dros y ffurf fenywaidd). Yn lle hynny fe feithrinodd hunaniaeth rhyw cwiar (yn ei dyddiaduron roedd hi unwaith yn meddwl tybed a allai fod yn ‘hanner dyn’) a daeth ei het Trilby, esgidiau trwchus, sgert ymarferol a’i ‘sigar dyn’ yn symbolau eiconig o’i honiad i ymreolaeth.

Portread o Amy Dillwyn. Delwedd trwy garedigrwydd teulu Morris

Er iddi ddisgrifio'i hun fel 'dyn busnes', a dal rolau cyhoeddus amlwg gan gynnwys Cadeirydd Bwrdd yr Ysbyty, canfu fod ei mynediad i ganolfannau pŵer economaidd (fel Ymddiriedolaeth Harbwr Abertawe) wedi'i gwahardd gan y rhai a oedd yn gwrthwynebu ei rhyw ac, mae un yn amau, y rhai a oedd wedi derbyn ei siarad plaen. Ni ddioddefodd ffyliaid. Fe ddadnoethodd rhagrith, aneffeithlonrwydd ac anghymhwysedd ymhlith y pwyllgorau dynion y bu’n gwasanaethu arnynt gan ennill ei pharch mewn rhai chwarteri ond yn anochel gwnaeth elynion mewn eraill. Cafodd ei herlid o Fwrdd yr Ysbyty yn union wedi iddi godi'r arian ar gyfer ysbyty ymadfer newydd, mater a gafodd ergyd drafodaeth fanwl dros gyfnod yn y wasg.

Fel ymgyrchydd ffeministaidd, nid oedd ganddi ddiddordeb mewn ennill y bleidlais drosti ei hun yn unig - er iddi roi’n hael i Gynghrair Rhyddid Menywod militant a dod yn llywydd cangen Abertawe o National Union of Women’s Suffrage Societies (NUWSS) - siaradodd o blaid cyflog teg ac amodau ar gyfer menywod dosbarth gweithiol. Ym mis Mawrth 1911 rhannodd blatfform gyda’r undebwyr llafur Mary MacArthur (1880-1921) a Margaret Bondfield (1873-1953), a ddaeth yn AS Llafur yn ddiweddarach, mewn protest yn erbyn ‘llafur caeth’. I gynulleidfa o winaduresau trawiadol a'r cyhoedd, dadleuodd Dillwyn 'Nid oes gan gyflogwyr hawl i ... falu [pobl dlawd] i gymryd cyflogau annheg neu i wneud iddynt dderbyn amodau llafur annheg' a galwodd ar Abertawe i foicotio'r siop, Ben Evans. Trafodwyd yr ymgyrch (a amlygodd arferion anghyfreithlon yn ogystal ag anfoesegol) yn Nhŷ’r Cyffredin.

Er ei bod hi'n arloesi fel diwydiannwr a menyw eiconoclastig a wrthododd gael ei hymddygiad (neu wisgo) yn ôl confensiwn Fictoraidd, etifeddiaeth fwyaf parhaol Dillwyn yw ei ffuglen a'i phwysigrwydd i hanes llenyddol lesbiaidd. Yn fywiog, yn ffeministaidd ac yn dwyn cyffyrddiadau aml o'i hiwmor sych, mae nofelau Dillwyn yn dychanu rhagrith ei dosbarth ei hun ac mae'n ysgrifennu am anghyfiawnder cymdeithasol o safbwynt y dosbarthiadau llafur. Ei thema barhaus, fodd bynnag, yw cariad ac awydd o'r un rhyw. Weithiau mae hyn yn agored: yn A Burglary (1883) a Jill (1884) mae merch ifanc yn datblygu ‘diddordeb rhyfedd’ ac atyniad i fenyw ychydig yn hŷn (ac yn gyfoethocach). Weithiau mae ei phlotiau'n fwy dichell, yn aml yn cynnwys cuddwisg neu drawswisgo: yn The Rebecca Rioter mae dyn dosbarth gweithiol (wedi'i seilio'n rhannol ar Dillwyn ei hun) yn cwympo mewn cariad â dynes dosbarth uwch (tra hefyd yn ffansio dyn arall!) sy'n awgrymu pob math o ddarlleniadau queer, traws a deurywiol.

Olive Talbot a'i thad C. R. M Talbot o Gastell Margam. O gasgliad Amgueddfa Cymru

Gellir olrhain y pwnc dychweliadol o fenywod sy'n caru menywod, a'i diddordeb mewn cariad diwobrwy rhwng pob math o bobl, i fywyd a phrofiad Dillwyn ei hun o serch. Yn 15 oed, syrthiodd Amy Dillwyn mewn cariad â Olive Talbot (1843-1894), merch miliwnydd lleol, C. R. M Talbot o Gastell Margam. Roedd Amy ac Olive yn ffrindiau agos, yn cyfnewid anrhegion, ac yn aros gyda'i gilydd mewn amryw o dai a chyrchfannau gwyliau. Er bod Amy yn galaru na atebwyd ei chariad ‘rhamantus… angerddol… ffôl’ tuag at Olive ond unrhywbeth ond anwyldeb ‘cyffredin’, erbyn 1872 roedd Dillwyn yn cyfeiro at Olive yn ei dyddiaduron fel ‘fy ngwraig’. Parhaodd Olive yn ganolbwynt byd emosiynol ac erotig Amy am y 15 mlynedd nesaf o leiaf (fel y manylir yn ei dyddiaduron unigryw sydd yn anffodus yn dod i ben ym 1875 pan gafodd Dillwyn lawdriniaeth), ac yn ôl pob tebyg yn llawer hirach, os yw tystiolaeth ei nofelau (a gyhoeddwyd yn ystod yr 1880au), yn cael ei ystyried.

Er nad ydym yn gwybod yn union sut y gwnaeth eu perthynas ddatblygu neu ddirwyn i ben - treuliodd Olive flynyddoedd olaf ei bywyd byr yn Llundain tra roedd Dillwyn yn lled-afiach yn Abertawe - mae etifeddiaeth cariad Dillwyn a'i archwiliad creadigol o awydd o'r un rhyw yn gwneud cyfraniad rhyfeddol at lenyddiaeth Fictoraidd queer. Mae ei nofelau, ynghyd â’i dyddiaduron eithriadol o onest (a gedwir ym Mhrifysgol Abertawe ac sy’n cael eu golygu i’w cyhoeddi ar hyn o bryd), yn cynnig mewnwelediad cymhellol i fywyd queer yng Nghymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Am rhagor o wybodaeth am Amy Dillwyn ymwelwch â Geiriadur Bywgraffiad Cymru: https://biography.wales/article/s12-DILL-AMY-1845

Mae ffotograffau o Olive Talbot wedi'u cynnwys mewn casgliad o ffotograffau gan John Dillwyn Llewelyn, sy'n rhan o gasgliad Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Mae Mark Etheridge, Curadur NMGW: Diwydiant a Thrafnidiaeth, yn rhoi cyflwyniad i'r casgliad yma: John Dillwyn Llewelyn - Ffotograffydd Arloesi Cymru | Amgueddfa Genedlaethol Cymru

Gallwch gyrchu hwn a chasgliadau ffotograffig eraill sydd dan ein gofal yma: Casgliadau Ffotograffig | Amgueddfa Genedlaethol Cymru

---

[1] LINC I: https://newspapers.library.wales/view/4145559/4145562/86/miss%20dillwyn%20hospital%20board

[1] LINC I: https://www.youtube.com/watch?v=4z9E_v2wfns

[1] LINC I : https://muse.jhu.edu/article/726578

[1] LINC I: https://www.honno.co.uk/authors/d/dillwyn-amy/

The forced and thoughtless partition of India in 1947 created a unique rupture between the once coexisting communities of Sikhs, Muslims and Hindus as well as the spaces (home) inhabited by them. Hence, drawing the borders of the 1947 Partition resulted in the subcontinent inheriting ‘‘a geography of trauma’’ (Jennifer Yusin 2009: The silence of partition). Notwithstanding the almost 75 years that have elapsed, the South Asian subcontinent has been struggling to deal with this event. The trauma of this forceful sundering of geographies, communities and cultures resurfaces socially and politically not only between the partitioned nations—India, Pakistan and Bangladesh-- but has led to other upheavals even within the nations themselves, in the form of wars, terrorist attacks, communal riots and the million types of microaggressions between identity groups. 

The loss of home, land and community caused by the partition has been expressed through literary and cultural works throughout the last seven decades. These expressions of trauma and recording of memory, though specific to this partition and borders, are universal in that they represent the trauma and erasure caused by the drawing of every border, whether physical or socio-cultural. Hence, one could use the phrase “every border is a geography of trauma” to all borders that need crossing in order to construct an identity that liberates one from the patriarchal, nationalist forces, and limitations that restrict individuals and communities.

Our current project, Refugee Wales, which collects the stories of Sri Lankan Tamils and Syrian refugees in Wales, too, resonates with the issues raised by the 1947 partition and both of these topics are part of my research projects for my PhD and my post-doctoral work.  When I had the opportunity to chair a session named South Asian Transcultures at the 17^th ECALALS Triennial Conference (28 – 30 June 2021) I focussed specifically on two papers, Devika Karnad’s “Identity Across Borders: Tracing a South Asian 'Transcultural' in Indo-Anglian Women's Fiction” and Susan Rajendran’s “Challenging Aesthetic Borders: Postcolonial Narratives and Literary Innovation in Sri-Lankan Writing”. In them I found resemblances to my previously mentioned projects.  

Among the two papers, Devika Karnad covered the issue of trauma caused by borders (between India and Pakistan), and the literary imaginary that allows the characters to think beyond borders and inhabit spaces that were once common heritage of all communities that have now been rendered inaccessible due to national and international politics that emerged from the partition.

Devika discussed two Indian English novels by two Indian female authors. They are, Difficult Daughters (1998) by Manju Kapur and The Ministry of Utmost Happiness (2017) by Arundhati Roy. Both the novels represent a ‘transcultural’ conception of identity that spans across borders in South Asia, geographically as well as socio-culturally. These literary imaginaries explore the “capacity for embodying the transitory through its ability to move fluidly between the past and the present” and between the borders created by multiple identities, at a time when identities have been rigidified through decades of ‘partition-wars-terrorism-communal riots’ discourses and rendered further impregnable through the majoritarian discourses that rule these nations today. Devika’s discussion of these two novels, while laying bare the aberrant situation of the partitioned South Asia and the socio-political turn these nations have taken, also exposes the shallowness of the politics of “identity harvesting” (Manuel Castell: The Power of Identity, 2011) by the ideologies and demagogues who rule South Asian nations today. Devika’s presentation was a critique of the politics that feeds on borders, identities and the apparatuses that sustain them.

In a similar vein to Devika’s choice of texts that focus on the transgression of borders despite the current trends of majoritarian identity politics, Susan Rajendran also examined “how early to mid-twentieth century writers in Sri-Lanka aspired to construct a Sinhala identity through artistic and literary production” that defy the majoritarian identity politics. Covering the works of two authors: Martin Wickramasinghe (1890-1976) and Ediriweera Sarachchandra (1914-1996), Susan tries to prove that these two authors used disparate literary traditions “to explore the commonalities of human experience in a manner geared to local sensibilities”. While the authors used Buddhist themes and Sinhala folklore to construct a Sinhala identity they also guarded against nativist attitudes and tried to foster a transcultural approach. 

As the Refugee Wales project progresses, we realise that in Sri Lanka, the postcolonial effort at nation building has focussed predominantly on political and ideological discourses about “preserving the ‘purity’ of Sinhala Buddhist culture from Western influence as well as perceived threats from the Muslim and Tamil minorities” as Susan has argued. This was a majoritarian ethno-religious-linguistic project where the minorities and their culture(s) were to be downgraded, then erased. This was an exercise at guarding and harvesting identities for political power by excluding other stakeholders. We know what it produced: ethnic strife that resulted in a civil war which lasted of and on for over five decades, rendering a huge population into refugees. Against such a dominant cultural and political discourse Wickramasinghe and Sarachchandra, through their art and literature, try to construct alternate responses to the vexed question of national identity and highlight the possibility of a transcultural/transnational identity. Given Sri Lanka’s fractured national identity caused by majoritarian politics and ethnic conflict, if any national reconciliation must happen, a new national imaginary is essential. This could be found especially through works such as the ones produced by Wickramasinghe and Sarachchandra. 

South Asian identity politics is as much a legacy of the colonial rule as it is the outcome of ethno-religious-linguistic ideologies’ identity harvesting power game. When the power transferred from the British to the native elites there were efforts at building multicultural, multi-ethnic, multi-lingual nation states. Struggle for power and resources eventually gave way to majoritarian rule that discriminated against minorities resulting in conflicts. In Sri Lanka, the conflicts morphed into civil war. In India, Hindu majoritarianism is on full display today where discrimination and the persecution of minorities and Dalits have become systemic. It is only a matter of time before this could morph into violence and a war of secession as happened during pre-partition days. At such times focus on cultural works that can offer a counter narrative that helps people imagine transcultural/transnational identities is a valuable effort.

These two papers, as they try to offer a transcultural imaginary, also help us with insights into what line of exploration in our interview process could shed light on the area of our research in the Refugee Wales project.

On the 30^th June 2021, I chaired a session entitled “Identities in the Muslim Diaspora” for the 17th EACLALS Triennial Conference at Cardiff University 28^th-30^th June 2021. The session included presentations by PhD researchers from UK universities at different stages of their research. In line with the conference’s theme of Transcultural Mo(ve)ments, the papers topics ranged from Palestinian diaspora fiction, the cultural productions of “Home” in contemporary diasporic fiction and the concept of third-spacing in the narratives of the female Arab-American writers. Despite the uniqueness of the approaches to the fictional texts the researchers analysed, they all hit upon themes relating to cultural dislocation, diasporic experiences, and the clashes of the encounter between the Western and Eastern worlds. In their analyses, the presenters examined how the authors/characters’ ethnic, bi-cultural and individual identities, in the texts they analyse, are shaped by political, ethnic, cultural and gendered factors.

These topics raised a question about the role of fiction writers as historians and in our case, at the Refugee Wales Project, as oral historians who respond to and who present a record to the future generations about a history of displacement and violence that led to issues of belonging, identity, race, memory, and trauma. I was particularly interested in two papers: Haleema Alaydi’s “Rethinking Palestinian Diaspora Fiction” and Anas Alhaisony’s “Forging British Asian Identites: Interrogating Cultural Productions of Home” as I found them closely related to our approach at the Refugee Wales Project.                                      

Having lived in the refugee camps in Jordan as a Palestinian refugee, Haleema Alaydiexamines the role fiction plays in producing new understandings of the Palestinian’s refugee identity and of shifting the refugee narrative from the trauma story to that of strength and resilience. These questions resonate with the issues we, in the Refugee Wales Project, are trying to respond to as they have been emerging from our interviews with both the Syrian and the Sri Lankan refugees. Haleema’s previous position as a Palestinian refugee and her current research on Palestinian fiction, amid a critical period in Palestine’s political history resembles my previous situation as a PhD researcher of the Iraqi Fiction of War in the aftermath of the US occupation to Iraq. Also Haleema’s involvement with interviewing refugees, as part of her research, is similar to mine, as a previous asylum seeker myself now interviewing Syrian refugees for the Refugee Wales Project. This synergy brings about questions that concern empathy and the subjective/objective position of the researcher in dealing with the research subjects who are witnessing an ongoing political upheaval back home. 

I was also interested in Anas Alhaisony’s examination of Susheila Nasta’s definition of home not as that ‘where one belongs [to], but [as] the place where one starts from’ (2002). This concept of home made me reflect on the way Khalid, one of my Syrian interviewees, refers to his new life and that of his family in Wales as: “This is our society now” (Refugee Wales Interview, 2021). The idea of “home as the place where one starts from” brings a series of related ideas in terms of the “two-way approach to integration” which, Noor, another Syrian participant suggested while reflecting on her experience of resettlement in Cardiff in 2016 (Refugee Wales Interview, 2021).  I believe that such an approach would facilitate resettlement and makes refugees feel more welcomed, accepted, and less isolated and would pave the way for Wales to be a true Nation of Sanctuary.

Dwi wastad wedi bod wrth fy modd â phryfed. Mae rhywbeth amdanynt, a’u holl deulu byd y chwilod, sydd wedi fy swyno ers plentyndod. Maent mor groes i'w gilydd ym mhob ffordd. Mor gyfarwydd ac eto mor estron. Mor ddi-hid i’n bodolaeth ac eto'n hanfodol iddo. Mor “freakish” a hardd eu hamrywiaeth.

Does ryfedd i mi gael fy nhynnu at y drôr pryfed yng Nghanolfan Ddarganfod Clore. Detholiad enfawr o fy hoff greaduriaid yn y byd, wedi'u cadw dan blastig clir, gan alluogi entomolegwyr amatur fel fi i'w harchwilio heb iddynt hedfan i ffwrdd. A hedfan i ffwrdd dwi’n ei olygu, oherwydd mae gan bob pryfyn adenydd. Mae hyn, ynghyd â gwybod am y corff tri cylchran a'r ddwy set o adenydd, yn wybodaeth bwysig. Gyda’r gwybodaeth yma gallwch chi gydnabod y gwahaniaeth rhwng y pryfyn a'i gefndryd; yr arachnidau, arthropodau a’r chwilod.

Nid tasg hawdd yw adnabod y gwahaniaethau yma. Chwilod yw’r grŵp mwyaf o bryfed (40% o holl anifeiliaid ar y blaned) sydd weithiau'n cuddio'u hadenydd dan gragen galed, gan fod yn well ganddyn nhw grwydro fel tanciau lliwgar, ac yn gweld bodau dynol fel rhwystr arall i ddringo drostynt. Mae adenydd rhai chwilod wedi caledu, gan eu gadael i droedio’r prysgwydd, ond gall hyd yn oed chwilod enfawr fel y chwilen Hercules (sy’n fwy nag ambell aderyn) hedfan pan fydd angen, er efallai ddim yn osgeiddig iawn.

Gellir gweld yr holl bethau yma yn fanwl iawn wrth arsylwi ar bryfed, wedi'u rhewi mewn amser, dan feicrosgop pwerus Canolfan Darganfod Clore. Gallwch weld y pigau amddiffynnol ar goesau hynod bwerus y locust, harddwch symudliw adenydd pili pala neu lygad gyfansawdd dreiddgar y gleren gyffredinsy'n ei gwneud mor anodd i’w dal. Os ydych chi'n crwydro i'r drôr arachnidau gallwch weld blewunigol ar goes tarantwla hyd yn oed.

Gallwch chi ddadlau a ydyn nhw’n hardd, ond mae eu hamrywiaeth enfawr yn golygu eu bod yn hynod hudolus. Efallai y bydd hyd yn oed pobl sy'n eu gweld yn ddychrynllyd, o gael cyfle i'w harchwilio'n ddiogel, yn ffoli ar fyd y pryfed. Efallai y byddwch chi hefyd yn canfod ffefryn newydd.

Ar y wal yng Nghanolfan Ddarganfod Clore mi welwch sbesimen gall wedi nofio allan o chwedl anturus danforol.  Tybed os welsoch chi rywbeth tebyg erioed?  Ai ceffyl ungorn bu’r peth yma’n perthyn i eisoes?  Mae nifer o’n hymwelwyr o’r farn hon!  Bu’r corn yma eisoes yn perthyn i greadur gwelw o ddyfroedd yr Arctig, wedi eu henwi'n aml “Ungyrn y Moroedd”.

Mae’r morfil ungorn (Monodon monoceros) yn perthyn i’r un teulu â’r dolffin, y beluga a’r orca. Bydd yn treulio’i fywyd yn nofio ym moroedd rhewllyd Arctig Canada, yr Ynys Las, Norwy a Rwsia. Bydd yn gaeafu am 5 mis iasoer islaw’r ia, ac yn ymddangos fel arfer mewn grwpiau o 15 i 20.

Bwyd y morfil ungorn yw pysgod, corgimychiaid, sgwid a bywyd morol arall (ond does fawr o ddewis ganddo!). Yn debyg i’r morfil ffyrnig a morfilod danheddog arall, mae’r morfil ungorn yn bwydo drwy sugno. Bydd yn dal a tharo pysgod cyn eu sugno a’i llyncu’n gyfan. Gall y morfil ungorn blymio i ddyfnder o ryw filltir a hanner, ond mae’n dibynnu ar graciau yn yr ia er mwyn codi i anadlu.

Ddim at ddant pawb

Dant mawr yw corn y morfil ungorn mewn gwirionedd, a dim ond y gwrywod fydd fel arfer yn tyfu corn. Mae’r corn troellog fel cleddyf sy’n tyfu’n syth drwy’r wefus uchaf, hyd at 10 troedfedd o hyd. Gall ambell forfil dyfu dau gorn hyd yn oed! Am boenus!

Mae cryn ddadlau am bwrpas y corn ymysg gwyddonwyr. Mae rhai yn credu bod arddangos y corn yn ffordd o ddenu partner, neu o frwydro. Yn ddiweddar mae drone wedi ffilmio morfil ungorn yn defnyddio’i gorn i daro pysgod, ac mae ymchwil arall yn awgrymu bod gan y corn nodweddion synhwyro, gan ei fod yn cynnwys hyd at 10 miliwn o nerfau. Beth yw’ch barn chi?

Peryg bywyd?

Mae morfilod ungorn a rhywogaethau eraill yr Artig, fel yr arth wen a’r walrws wedi esblygu dros filoedd o flynyddoedd i oroesi yn y moroedd ia. Oherwydd effeithiau newid hinsawdd, mae’r gorchudd ia yn newid yn gyflym iawn. Nid lle i fwydo yn unig yw’r moroedd ia i forfilod ungorn, ond hafan ddiogel rhag ysglyfaethwyr. Mae’r llen ia yn cilio’n rhy gyflym i’r morfilod addasu, ac yn fygythiad difrifol i’r rhywogaeth.

Mae’r cynydd mewn masnach llongau yn yr Arctig hefyd yn fygythiad. Mae rhagor o longau yn cynyddu’r siawns o wrthdrawiadau, ac yn creu llawer o lygredd sŵn tanfor. Gan fod morfilod yn dibynnu ar sain i gyfathrebu, mae llygredd sŵn yn amharu ar eu gallu i hela, paru ac osgoi ysglyfaethwyr.

Mae ein sbesimen o gorn morfil ungorn yn wrthrych rhyfeddol, ond mae hefyd yn atgof o’n cyfrifoldeb, fel unigolion a dynioliaeth, i sicrhau eu goroesiad.