Datganiadau i'r Wasg

Mae chwe chanfyddiad, gan gynnwys llwy doiled arian Rufeinig, celc o'r Oes Efydd, a modrwy arian gilt Ôl-Ganoloesol, wedi eu datgan yn drysor ar ddydd Iau 25 Ionawr 2024 gan Grwner Rhanbarthol E.F. ardal Canol De Cymru, Patricia Morgan.^⁠ ⁠ ⁠ 

Cafodd ligula (llwy doiled) (Achos Trysor 21.39) Rufeinig ei chanfod gan Mr Valentinas Avdejevas wrth ddefnyddio datgelydd metel yng Nghymuned St Nicholas a Bonvilston, Bro Morgannwg ym mis Mehefin 2020. Cafodd y canfyddiadau eu cyfeirio gyntaf at Mark Lodwick, Cydlynydd y Cynllun Henebion Cludadwy yng Nghymru (PAS Cymru). Cafodd ei adnabod fel Trysor, ai'i adrodd arno gan Evan Chapman, Uwch Guradur Archaeoleg Amgueddfa Cymru. 

Mae gan y llwy arian fechan bowlen gron a choesyn tenau sy'n teneuo. Roedd y coesyn a'r bowlen yn syth yn wreiddiol, ond maen nhw wedi plygu mewn dau le erbyn hyn. Mae sawl defnydd wedi cael eu cynnig ar gyfer ligulae Rhufeinig gan gynnwys; tynnu colur a phersawr o boteli gyddfau hir er mwyn eu defnyddio ar yr wyneb a'r corff, tynnu moddion o boteli a'i gymryd, ac mewn triniaethau meddygol. 

Mae ligulae arian (yn hytrach na'r aloi copr mwy cyffredin) yn cael eu cysylltu â thriniaethau meddygol – o bosib oherwydd nodweddion gwrthficrobaidd arian. Mae'r llwy hon yn dystiolaeth archaeolegol werthfawr o wybodaeth feddygol ac arferion glanweithdra personol yng ngorllewin Prydain dan y Rhufeiniaid.

Mae Amgueddfa'r Bont-faen a'r Cylch wedi dangos diddordeb mewn caffael y Trysor, wedi iddo gael ei brisio'n annibynnol gan y Pwyllgor Prisio Trysorau. 

Cafodd clec Oes Efydd o saith arteffact efydd (Achos Trysor 22.13) ei ganfod gan Mark Herman wrth ddefnyddio datgelydd metel yng Nghymuned Pendoylan, Bro Morgannwg ar 8 Medi 2019. Cafodd y canfyddiadau eu cyfeirio gyntaf at Mark Lodwick o PAS Cymru, cyn i guraduron Amgueddfa Cymru adrodd arnynt fel Trysor. 

Mae'r celc yn cynnwys gweddillion dau gleddyf a phum bwyell socedog efydd yn dyddio o ddiwedd yr Oes Efydd, tua 1000-800 CC. Mae gan ddwy o'r bwyeill addurn asennog, sydd wedi'u hadnabod fel esiamplau o Arddull De Cymru. Mae'r dyluniad, sy'n nodweddiadol o'r ardal, yn gyffredin ar draws de-ddwyrain Cymru, ac yn cael ei chanfod mewn celciau ac yn unigol. Mae enghreifftiau tebyg wedi eu canfod ar draws gogledd a gorllewin Cymru, de Lloegr a gogledd Ffrainc, sy'n brawf bod rhwydwaith eang o gyfnewid metel yn bodoli yn niwedd yr Oes Efydd. 

Dywedodd Chris Griffiths, myfyriwr doethurol sy'n gweithio ym Mhrifysgol Reading ac Amgueddfa Cymru:

“Mae hwn yn gelc anarferol am ei fod yn cynnwys gweddillion dau gleddyf – un gyda darn o flaen y llafn gyda rhigolau addurnol wedi’i gynhyrchu yng ngogledd-orllewin Ffrainc. Mae’r darn bychan hwn felly yn rhan allweddol o stori llawer mwy, sy’n cysylltu trigolion Cymuned Pendoylan â thrigolion gogledd-orllewin Ffrainc bron i 3,000 o flynyddoedd yn ôl.”

Dywedodd Adam Gwilt, Prif Guradur Cynhanes, Amgueddfa Cymru: 

"Yn ddiweddar, mae nifer fawr o gelciau wedi cael eu canfod ar draws de-ddwyrain Cymru gan ddatgelyddwyr metel, yn enwedig ar hyd dyffryn afon Elai a'i llednentydd. Bydd caffael y celc hwn ar gyfer y casgliad cenedlaethol yn ein helpu i adrodd straeon am y bobl wnaeth gynhyrchu, defnyddio a chladdu'r gwrthrychau gwerthfawr hyn." 

Mae gan Amgueddfa Cymru ddiddordeb mewn caffael y celc, wedi iddo gael ei brisio'n annibynnol gan y Pwyllgor Prisio Trysorau.

Cafodd modrwy arian gilt Ôl-Ganoloesol (Achos Trysor 23.42) ei chanfod gan Mr Carlton Sheath yn Awst 2023, wrth ddefnyddio datgelydd metel yng Nghymuned Duhonw, Powys. Cafodd y canfyddiad ei drosglwyddo i Felicity Sage, Rheolwr Cofnod Amgylchedd Hanesyddol Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed, cyn ei gludo i Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd i gael ei adnabod, ac adrodd arno gan Sian Iles, y Curadur Archaeoleg a Diweddar. 

Mae'r fodrwy addurnol hon wedi'i gwneud o arian gydag arwynebau gilt, gydag addurn o 8 panel gleiniog wedi'u rhannu gan linellau lletraws igam-ogam. Mae'r arddull gleinio hwn yn aml yn cael ei alw'n Saesneg yn 'brambling' (am ei fod yn debyg i fwyar). Er bod y gildio wedi goroesi bron i gyd, mae wedi treulio ychydig ar yr ymylon. 

Mae'r arddull yn nodweddiadol Ôl-Ganoloesol, ac yn dyddio o ddechrau'r 16eg ganrif.^⁠ ⁠ Cafodd modrwy debyg gyda llinellau igam-ogam a phaneli addurn mwyar eu canfod yn llongddrylliad y Mary Rose, a suddodd ym 1545. Mae esiamplau gydag addurn tebyg wedi'u datgan yn drysor hefyd yn Essex, Norfolk a Phowys. Gyda'i gilydd mae'r modrwyau hyn yn adeiladu darlun mwy cyflawn o arddulliau addurno a chrefftwaith yng Nghymru a Lloegr yn oes y Tuduriaid. 

Dywedodd Sian Iles, Curadur Archaeoleg Ganoloesol a Diweddar Amgueddfa Cymru:

"Mae'r fodrwy arian gilt addurnol hon yn enghraifft wych o arddull poblogaidd yn y bymthegfed a'r unfed ganrif ar bymtheg. Diolch i'r Cynllun Henebion Cludadwy ac amodau'r Ddeddf Trysor, yn ogystal ag adrodd prydlon y canfyddwr, caiff gwrthrychau fel hyn eu cofnodi, gan wneud cyfraniad mawr at ein dealltwriaeth gynyddol o ffasiwn diwedd y canol oesoedd a dechrau cyfnod y Tuduriaid yng Nghymru."

Mae Amgueddfa, Oriel a Llyfrgell Y Gaer yn Aberhonddu wedi dangos diddordeb mewn caffael y Trysor, wedi iddo gael ei brisio'n annibynnol gan y Pwyllgor Prisio Trysorau. 

Dywedodd David Howell, Swyddog Ymgysylltu Cynllun Henebion Cludadwy yng Nghymru (PAS Cymru): 

"Mae'r Cynllun Henebion Cludadwy yng Nghymru yn darparu cysylltiad hanfodol rhwng datgelyddwyr metal a chymunedau amgueddfaol. Mae cofnodi gwrthrychau sydd wedi eu darganfod drwy ddatgelyddion metel yn helpu i ddiogelu gwybodaeth am dreftadaeth Cymru. Mae rhan fwyaf o ddarganfyddiadau trysor yn cael eu dangos a'i trosglwyddo yn gyntaf i Swyddogion Cyswllt Darganfyddiadau arbenigol iawn, sydd wedi'u lleoli ledled Cymru. "

Cafod yr eitemau canlynol hefyd eu datgan yn drysor: 

• Celc ceiniogau Rhufeinig yn cynnwys un ar bymtheg o geiniogau aloi copr (Achos Trysor 21.43) a ganfuwyd gan Andrew Ellis yn Chwefror 2019 wrth ddefnyddio datgelydd metel yng Nghymuned Llancarfan, Bro Morgannwg. Mae Amgueddfa'r Bont-faen a'r Cylch wedi dangos diddordeb mewn caffael y Trysor, wedi iddo gael ei brisio'n annibynnol gan y Pwyllgor Prisio Trysorau.

• Modrwy gylchog arian ganoloesol gyda phin siâp dagr (Achos Trysor 21.51) a ganfuwyd gan Mr Alexander Savage ar 5 Rhagfyr 2021 wrth ddefnyddio datgelydd metel yng Nghymuned Penllyn, Bro Morgannwg.^⁠ ⁠Mae Amgueddfa'r Bont-faen a'r Cylch wedi dangos diddordeb mewn caffael y Trysor, wedi iddo gael ei brisio'n annibynnol gan y Pwyllgor Prisio Trysorau. 

• Ceiniog arian Rufeinig (denarius) o deyrnasiad Domitian (Achos Trysor 21.58) a ganfuwyd gan Mr Andrew Arthur ar 3 Chwefror 2019 wrth ddefnyddio datgelydd metel yng Nghymuned y Faenor, Merthyr Tudful.^⁠ ⁠Mae'r geiniog hon yn perthyn i'r un canfyddiad â chelc CYmuned y Faenor (Achos Trysor 17.28) sy'n cynnwys 5 denarius Rhufeinig arall. Mae Castell ac Oriel Cyfarthfa wedi dangos diddordeb mewn caffael y Trysor, wedi iddo gael ei brisio'n annibynnol gan y Pwyllgor Prisio Trysorau. 

Mae Amgueddfa Cymru yn perthyn i bawb ac yma at ddefnydd pawb. Rydyn ni’n elusen, ac mae ein teulu o saith amgueddfa a chanolfan gasgliadau wedi’u gwasgaru ar draws Cymru. Ein nod yw ysbrydoli pawb trwy stori Cymru – yn ein hamgueddfeydd, yn ein cymunedau ac yn ddigidol. 

Mae ein croeso am ddim diolch i nawdd Llywodraeth Cymru, ac mae croeso i bawb o bob cymuned.

Dewch i fod yn rhan o stori Cymru – trwy ymweld â ni, gwirfoddoli, ymuno neu gyfrannu. 

amgueddfa.cymru

Diwedd

Am ragor o wybodaeth cysylltwch â:

Ellie Johnston

Swyddog Cyfathrebu Marchnata Cynorthwyol

Dilynwch saith amgueddfa teulu Amgueddfa Cymru ar X, Instagram neu Facebook.

NODIADAU I OLYGYDDION

1. © Amgueddfa Cymru – National Museum Wales yw hawlfraint pob delwedd.

2. Mae Cynllun Henebion Cludadwy Cymru (PAS Cymru) yn rhaglen sy’n ein galluogi i gofnodi a chyhoeddi canfyddiadau archaeolegol gan aelodau’r cyhoedd. Mae wedi profi’n ffordd hynod effeithiol o gael gwybodaeth archaeolegol hanfodol yn ogystal â denu cynulleidfaoedd a chymunedau nad ydynt yn ymweld ag amgueddfeydd fel arfer.

3. Bob blwyddyn, caiff rhwng 50 a 80 o achosion trysor eu hadrodd yng Nghymru, fel canfyddiadau wedi eu gwneud gan aelodau o'r cyhoedd, pobl gyda'u datgelyddion metel fel arfer. Ers 1997, mae dros 700 o ganfyddiadau trysor wedi cael eu gwneud yng Nghymru, gyda swm y canfyddiadau trysor yn cynyddu'n raddol dros amser, gyda 77 o achosion trysor wedi eu cofnodi yn 2022. Mae'r canfyddiadau hyn yn ychwanegu gwybodaeth a dealltwriaeth newydd pwysig am ein gorffennol, adnodd diwylliannol sy'n gynyddol bwysig i Gymru. 

4. Mae'n rhaid i eitemau trysor gael eu hadrodd yn gyfreithiol a'u trosglwyddo i staff PAS Cymru ac Amgueddfa Cymru, fel y prif sefydliad treftadaeth sy'n rheoli gwaith trysor yng Nghymru. Mae curaduron Amgueddfa Cymru yn casglu gwybodaeth fanwl gywir ac yn adrodd ar ganfyddiadau trysor, gan wneud argymhellion i'r crwneriaid, y swyddogion sy'n gwneud penderfyniadau cyfreithiol annibynnol ar drysor a pherchnogaeth.