: Amgueddfeydd, Arddangosfeydd a Digwyddiadau

Beth sy’n gwneud i chi dreulio amser yn edrych ar baentiad penodol? Beth sy’n eich tynnu chi i mewn? Gall fod yn anodd crisialu’r meddyliau hyn mewn geiriau, a dyna lle gall barddoniaeth helpu.

Rhwng 6 Medi ac 6 Tachwedd, bydd arddangosfa farddoniaeth ryngweithiol yn ein horiel ‘Celf ym Mhrydain y Ddeunawfed Ganrif’. Bydd modd i chi ddarllen (neu wrando ar) nifer o gerddi a luniwyd mewn ymateb i rai o’r paentiadau. Bydd hefyd gwahoddiad i chi roi cynnig ar lunio eich cerdd eich hunan...

Felly, efallai y byddwch chi’n gofyn, pam barddoniaeth? Gall barddoniaeth fynd â ni ar drywydd annisgwyl. Gall ein helpu ni i gyfleu syniadau ac argraffiadau nad oedden ni hyd yn oed yn ymwybodol ohonyn nhw, i ddeall ymateb ein hisymwybod i ddarn o waith celf. Gall ein helpu ni i ymgysylltu â chelf mewn ffordd wahanol, a’i gweld o safbwynt o’r newydd.

Does dim rhaid i’r cerddi fod yn ‘dda’. Does dim rhaid iddi edrych fel cerdd hyd yn oed. Mae’n ymwneud ag arafu a gadael i ran wahanol o’ch ymennydd gymryd y llyw – y rhan o’ch ymennydd sy’n myfyrio mewn ffyrdd nad ydych chi’n ymwybodol ohonyn nhw, wrth i chi edrych ar waith celf, gan drosi eich meddyliau’n eiriau.

Does dim atebion ‘cywir’ nac ‘anghywir’. Bydd pob ymateb creadigol yn rhoi dehongliad newydd i ni, lens newydd y gallwn weld drwyddi.

Bydd yr arddangosfa ryngweithiol yn cynnwys cerddi a luniwyd gan grŵp amrywiol o unigolion a gymerodd ran mewn cyfres o weithdai ysgrifennu yr haf hwn, ochr yn ochr â cherddi a luniwyd gan ymwelwyr i’r amgueddfa. Mae’r arddangosfa’n ffurfio rhan o broject ymchwil PhD a drefnwyd gan y bardd sy’n byw yng Nghaerdydd, Rachel Carney, a ariennir gan Bartneriaeth Hyfforddiant Doethurol Cymru a De Orllewin Lloegr.

Gwrandewch ar y cerddi ar ein tudalen Digwyddiadau.

Dysgwch fwy am yr ymchwil hon, a sut gallwch chi helpu.

Gallwch ddarllen a chymryd rhan mewn project tebyg hefyd: Celf a Geiriau, a gynhaliwyd ar Instagram yn 2021.

Ar ôl cofio rywsut sut i drefnu digwyddiad mor fawr ar ôl cyfnod mor hir, roedd Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn gartref i PRIDE ar 30ain Ebrill a Mini PRIDE ar 1 Mai. Roedd hi'n ymdrech fawr gan y tîm cyfan, gyda staff Ymgysylltu Cymunedol, Addysg, Digwyddiadau, ac Ymgysylltu Ieuenctid yn cydweithio â PRIDE Abertawe, Cyngor Dinas Abertawe a Heddlu De Cymru. Heb anghofio wrth gwrs y timau Blaen Tŷ, Technegol, Glanhau (roedd lot fawr o glitter!), Marchnata ac Elior. (Ymddiheuriadau i unrhywun dwi heb eu henwi – fe gyfrannodd pawb.)

Yn y gorffennol, PRIDE oedd y digwyddiad mwyaf yn yr Amgueddfa, gydag ymhell dros 4000 o bobl yn galw draw. Eleni dyma ni'n dewis canolbwyntio ar fod yn Fan Cymunedol yr ŵyl, gyda phecyn adloniant cymedrol, yn wahanol i'r prif lwyfan ar Lawnt yr Amgueddfa lle roedd stondinau bwyd a diod, a nwyddau.

Roedd yr adeilad yn llawn stondinau gwybodaeth, gwerthwyr crefft a chymunedol o bob math – YMCA Abertawe, Cyfnewid Llyfrau Oxfam, tîm rygbi hoyw/cynhwysol Swansea Vikings (roedden nhw'n boblogaidd iawn!), Proud Councils, a Gwasanaeth Tân Canol a Gorllewin Cymru (oedd hefyd yn boblogaidd am ryw reswm!).

Y tu allan roedd amrywiaeth o weithgareddau yng ngardd GRAFT, gan gynnwys gweithdy sgiliau Circus Eruption, drymio o Affrica, gweithdy hunaniaeth a darlunio sialc. Yno hefyd oedd côr cynhwysol True Colours, môr forynion croesawgar, flachddawns zumba a llawer mwy!

Fe dyrrodd pawb i'r stondin siarad i wrando ar Welsh Ballroom, cyn i ni glywed Christoper Anstee yn lansio'i gofiant newydd Polish the Crown gyda phanel holi ac ateb treiddgar yn trafod dod i oed yn LGBTQ+ ac effaith Cymal 28.

Dyma ni'n dechrau'r dydd fel arfer drwy ymuno â'r orymdaith drwy'r ddinas i ddangos ein cefnogaeth, a diolch byth roedd yr haul yn gwenu a'r dorf i gyd yn swnllyd eu cefnogaeth!

Yn y nos dyma ni'n gweld Welsh Ballroom yn dangos eu doniau wrth lwyfannu sioe ffasiwn hollgynhwysol, yn dathlu cyrff o bob math – ac roedd cyfle i'r gynulleidfa ymuno ar ddiwedd y sioe.

Plant a phobl ifanc oedd canolbwynt dydd Sul – diwrnod arall lliwgar llawn hwyl. Roedd yno deithiau My Little Pony a Trollz, crefftau a glitter ym mhobman, amser stori gyda brenhines drag, gweithdy holi ac ateb Beth yw PRIDE? gyda phobol ifanc Good Vibes, a gorymdaith PRIDE fach ciwt ofnadwy drwy'r Brif Neuadd.

Roedd e'n benwythnos ffantastig, a mor braf oedd gweld cymaint o wynebau cyfarwydd ar ôl oesoedd. Ar ôl camu i'r Amgueddfa a gweld yr adeilad yn enfys o liwiau LGBTQ+, gwnaeth un partner cymunedol grio mewn hapusrwydd gan ddweud 'Diolch, mae'n teimlo fel dod adre, mae mor braf teimlo galla i fod yn fi.'.

Ymlaen i 2023...

What is my project about? 

Hello! I’m Meredith, a PhD student working at Cardiff University and Amgueddfa Cymru. I am a zooarchaeologist, which means I study animal remains from archaeological sites to find out more about the relationship between humans and animals in the past. So, Lambcam seemed like a great opportunity to share a little bit about my project, and how we can learn about sheep farming in the past! 

For my project, I am studying the animal bones from the site of Llanbedrgoch on Anglesey.  This was an early medieval settlement, occupied from the 5th to 11th centuries AD. Archaeologists recovered over 50,000 pieces of animal bone from Llanbedrgoch, which will provide a really valuable insight into farming practices and diet at this time. You can read about my research in a little more detail here. 

Volunteers washing animal remains from Llanbedrgoch. ©Amgueddfa Cymru-National Museum of Wales.

I am currently recording all the bones into a database and trying to identify what animals they came from. This can be tricky, particularly when the bones are very broken. Sheep bones can also be an extra challenge to identify as they look extremely similar to goat bones!  

Recording animal bones in the bioarchaeology laboratory at Cardiff University. (Photo: Meredith Hood)

How can we find about sheep farming in the past?  

Sheep remains can tell us lots of information about how sheep were farmed and used in the past. For example, we can estimate the age at which a sheep died by looking at how worn their teeth are, or whether their bones have fused. Sheep that were kept for a long time as adults may have been used for their wool or milk. 

A modern sheep mandible/jawbone (top) compared to an early medieval fragment of a sheep jawbone from Llanbedrgoch, Anglesey (bottom) (Photo: Meredith Hood)

Two sheep humeri (upper arm) bones. The bone on the left is from a juvenile, and the bone on the right is from an adult. (Photo: Meredith Hood) 

We can also look for things such as butchery or burning marks on bones which might tell us that lamb or mutton was eaten. Certain body parts, like the pelvis, can tell us the sex of the sheep, which can suggest whether breeding might have taken place on a site. 

Part of a sheep metatarsal showing black burning marks. (Photo: Meredith Hood)

What do we know about sheep farming in early medieval Wales?  

Unfortunately, animal bones from early medieval Wales haven’t survived very well in the soil. But from archaeological sites where they have survived, it appears that sheep were predominantly being kept for their secondary products like wool and milk.  

Historical texts can also give us some clues. Law texts surviving from the 13th century which have been attributed to Hywel Dda (a 10th century king) describe, for example, how much sheep were worth (‘One Penny is the worth of a lamb whilst it shall be sucking’¹) and that ‘fat’ sheep should be given to the king as render payments.   

The large number of bones from Llanbedrgoch is really exciting and should provide us with more information about early medieval Welsh sheep farming, so watch this space! 

Illustration of sheep from the Laws of Hywel Dda, mid-thirteenth century. From: Peniarth MS 28 f. 25 v. (Image: Llyfrgell Genedlaethol Cymru – The National Library of Wales, Public Domain)

[1] Owen, A. (1841). Ancient Laws and Institutes of Wales. London, p.715

Mae gennym tua 250 o ddefaid magu yn y praidd eleni, felly rydyn ni’n disgwyl dros 350 o ŵyn – mae'n amser prysur iawn i'r tîm sy'n gofalu amdanynt. Pan fydd pethau'n prysuro yn y sied ŵyna bydd staff profiadol wrth law ddydd a nos. 

Felly, sut beth yw genedigaeth arferol? Mae ŵyna yn fusnes anwadal tu hwnt felly gall amrywio dipyn, ond dyma rai o'r pethau allwch chi ddisgwyl eu gweld: 

Esgor: 

• Bag dŵr (yn gyflawn neu wedi byrstio) a llysnafedd yn hongian o gefn y ddafad cyn yr enedigaeth. 

• Pâr o draed yn dod allan o ben ôl y ddafad. 

• Ar ddechrau'r esgor, bydd y ddafad yn codi ac yn eistedd yn ddi-baid ac yn pawennu'r llawr. 

• Wrth i'r esgoriad ddatblygu, bydd hi fel arfer yn eistedd er mwyn gwthio'r oen allan ac yna'n aros ar y llawr. Bydd ei chyfyngiadau yn dod yn gryfach a bydd yn amlwg ei bod yn gweithio'n galed.  

• Mae'n bosibl y bydd hi'n taflu ei phen yn ôl, bydd ei llygaid ar agor led y pen a bydd yn dangos ei gweflau. Mae hyn i gyd yn arferol ac yn golygu, gobeithio, ei bod hi ar fin geni'r oen. 

• Gall esgoriad arferol gymryd unrhyw beth rhwng 30 munud a sawl awr. Mae tîm y fferm yn ceisio cadw'r sied yn dawel ac yn heddychlon er mwyn i'r defaid allu geni'n naturiol ble bynnag posibl. Fydd y tîm ond yn ymyrryd er mwyn diogelu lles y ddafad a'i hwyn. 

Genedigaeth: 

• Os yw'r ddafad wedi geni'r oen yn naturiol, mae'n bosibl y byddant yn gorwedd yn llonydd am gyfnod wedi'r geni. Mae wedi bod yn waith caled i'r ddau, a'r cyfan sydd angen i'r oen wneud ar hyn o bryd yw anadlu. Yn ddelfrydol, heb y bag (y sach amnotig) dros ei ben. 

• Yn rhan o'r enedigaeth, bydd y bag fel arfer yn torri ac yn cael ei dynnu yn ôl oddi ar ffroenau'r oen. Weithiau bydd y ffermwr yn neidio mewn yn gyflym i helpu'r broses hon. 

• Pan fydd oen yn cael ei eni, bydd llysnafedd drosto, darnau o'r bag a weithiau bydd ychydig o waed hefyd. Mae hyn i gyd yn arferol – bydd y ddafad yn llyfu'r oen yn lân, a bydd hyn yn cynhesu'r oen ac yn ei annog i anadlu. 

• Weithiau mae stwff melyn neu wyrdd ar yr oen. 'Meconiwm' yw hwn, sef pwpw cyntaf yr oen, sydd wedi digwydd cyn neu yn ystod y geni. 

Oen sydd newydd ei eni: 

• Mae oen sydd newydd ei eni yn aml yn symud yn afreolus neu'n crynu. Mae hyn yn arferol, ac yn ffordd dda o ddal sylw'r ddafad. Mae hefyd yn ei helpu i baratoi i sefyll i fyny a cherdded o fewn munudau o gael ei eni. Os ydych chi'n darged i anifail ysglyfaethus, rhaid i chi gael eich geni yn barod i redeg (neu guddio mewn den/nyth). 

• Bydd oen hefyd yn symud yn afreolus/tisian droeon wrth iddo glirio'r hylifau geni o'i drwyn a'i lwnc. Weithiau bydd y bugail yn gwthio gwelltyn i drwyn yr oen i'w helpu i beswch neu disian. Bydd hefyd yn mwytho'r oen neu'n plygu un o'i goesau blaen fel pe bai'n reidio beic er mwyn gwneud iddo beswch/anadlu. 

• Os na fydd hyn yn gweithio, weithiau bydd yn siglo'r oen gerfydd ei goesau ôl. Mae hyn yn defnyddio grym allgyrchol i helpu i glirio llwnc yr oen er mwyn iddo ddechrau anadlu. 

• Rydym yn chwistrellu diheintydd ar fotwm bol oen sydd newydd ei eni. Mae hyn yn helpu atal yr oen rhag dal haint o lawr y sied trwy'r llinyn bogail sydd newydd gael ei dorri. 

Symud o'r sied ŵyna i'r gorlan ofal: 

• Wedi bwrw, bydd y ddafad a’i hŵyn yn cael eu symud allan o'r sied ŵyna.   

• Bydd y ffermwyr yn cario'r ŵyn gerfydd eu coesau: 

• Achos mae ganddyn nhw goesau sydd lawer cryfach na choesau babis, ac maen nhw'n ysgafnach hefyd. 

• Mae'n osgoi rhoi arogl person dros yr oen – mae hyn yn bwysig am ei fod yn ceisio creu perthynas â'i fam. 

• Y ffordd fwyaf caredig o symud dafad sydd newydd eni oen yw ei chael i ddilyn yr oen o'r sied. Greddf dafad yw rhedeg i ffwrdd wrth bobl, nid eu dilyn. Ond bydd fel arfer yn dilyn ei hoen newydd pan fydd y ffermwr yn ei ddal fel hyn. 

• Mae pob teulu newydd yn cael mynd i gorlan fach i ddod i nabod ei gilydd a bod yn ddiogel rhag prysurdeb y sied ŵyna.  

• Y defaid sydd fel arfer yn llai parod i ddilyn eu hŵyn (neu'r rhai sy'n rhedeg i ffwrdd ar ôl geni oen) yw'r defaid blwydd oed sydd fel arfer yn ŵyna am y tro cyntaf.  

• Mae'r defaid blwydd oed hefyd dipyn yn fwy gwyllt, gan nad ydynt wedi arfer â bod yn rhan o'r praidd. Mae'n bosibl y gwelwch chi'r ffermwyr yn defnyddio techneg wahanol iawn i symud y defaid yma a'u hwyn: 

• Byddan nhw'n symud yr ŵyn gyntaf, er mwyn gwneud yn siŵr na fyddan nhw'n cael eu dal dan draed y defaid. 

• Yna byddan nhw'n dal y ddafad – sydd dal yn gallu rhedeg yn gyflym er ei bod hi newydd eni oen! 

• Byddan nhw'n cerdded y defaid hyn allan gyda'r coesau dros ysgwyddau'r ddafad. Dyma'r ffordd orau o reoli'r ddafad a'i stopio rhag rhedeg i ffwrdd. (Dydyn nhw DDIM yn eistedd ar eu pennau). 

• Yna bydd y teulu'n dod 'nôl at ei gilydd yn y gorlan fach lle bydd pawb yn setlo'n gyflym wrth i'r ddafad ddod i arfer â bod yn fam. 

Mae llawer o wybodaeth am ein defaid a chyfnod ŵyna yn ein blogiau blaenorol: 

Cwestiynau Cyffredin Sgrinwyna  

Ydych chi’n gorwedd yn gyfforddus? 

Mae’r arddangosfa rad ac am ddim i’w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe, rhwng 12 Mawrth a 17 Gorffennaf 2022.

Mae Trawsnewid yn datgelu ac yn dathlu hanes queer Cymru a newid cymdeithasol. Daw'r gwrthrychau yn yr arddangosfa o gasgliad LHDTQ+ Amgueddfa Cymru yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, a'u cyflwyno gyda naratif newydd sbon ochr yn ochr â gweithiau celf queer Cymreig. Gall ymwelwyr gamu i'n gorffennol – gorffennol sy'n aml yn cael ei anghofio – a gweld sut mae'r frwydr dros newid cymdeithasol yn parhau hyd heddiw. Gyda gwrthrychau queer hanesyddol, o ddiwedd y 1700au hyd y pandemig presennol, mae amrywiaeth eang o gymunedau, hunaniaethau a mudiadau yn cael eu cynrychioli yn yr arddangosfa.

Dewiswyd y gwrthrychau sy'n cael llwyfan yn yr arddangosfa gan gyfranogwyr project Trawsnewid. Pobl ifanc yw'r rhain sy'n cynnal ac yn mynychu gweithdai sy'n trafod hanes a diwylliant pobl LHDTQ+ Cymru, ac maen nhw wedi cydweithio i ddatblygu thema'r arddangosfa, sy'n canolbwyntio'n bennaf ar gelf a chreu queer. Dros sawl wythnos mae'r bobl ifanc wedi mynd drwy'r casgliad a dewis y darnau sy'n sefyll allan fel conglfeini pwysig hanes queer Cymru.

Yn rhan o'r arddangosfa mae casgliad o weithiau newydd gan rai o'r gwirfoddolwyr. Mae pob gwaith wedi'i ysbrydoli gan agwedd ar hanes queer Cymru, boed yn eitem o'r casgliadau LHDTQ+ neu'n gymuned o'u cwmpas. Drwy gyfuno myrdd o gyfryngau artistig mae nhw'n taflu goleuni heddiw ar yr hanes anghofiedig hwn.

Bydd cyfle hefyd yn yr arddangosfa i weld Cabaret Queer – cyfres o ffilmiau byr gan gyfranogwyr Trawsnewid yn trafod eu profiadau, eu cysylltiad â Chymru, a'u hunaniaeth queer. Mae'r Cabaret i gyd i'w weld ar YouTube, ond yn yr arddangosfa gallwch chi ei fwynhau wrth ymgolli yn yr hanes a'r diwylliant sydd wedi'i gasglu a'i guradu gan bawb ym mhroject Trawsnewid a'r casgliad LHDTQ+.