: Casgliadau ac Ymchwil

gan Sam, Mark, Hannah a Caitlin gwirfoddolwyr Amgueddfa Cymru

Pedwar gwirfoddolwr ydym ni a atebodd yr hysbyseb cyfle gwirfoddoli ar wefan Amgueddfa Cymru, a drefnwyd gan Elizabeth Walker, Prif Guradur yr Amgueddfa. Roedd cyfle i helpu i ddidoli a chatalogio casgliad o offer carreg cynhanesyddol.

Daw'r offer o'r casgliad sylweddol a wnaed gan Henry Stopes, casglwr preifat, ar ddiwedd y 19eg Ganrif. Amcangyfrifir bod rhwng 50,000 a 70,000 o arteffactau, gyda hanner miliwn o flynyddoedd o hanes, yn bennaf Prydeinig, ond mae'r casgliad hefyd yn cynnwys rhai gwrthrychau tramor dirgel.

Bob dydd Iau, gydag Elizabeth, rydyn ni'n treulio tair awr yn didoli'r blychau, gan rifo a chategoreiddio pob eitem. Mae’n waith cyffrous ac yn aml yn cael ei stopio pan fydd rhywun yn dod o hyd i rywbeth mor anarferol, maen nhw eisiau ei rannu gyda’r grŵp. Megis pen bwyell gaboledig Neolithig, wedi torri ac yna'n amlwg wedi'i hailgylchu neu hyd yn oed bêl gerfiedig Neolithig. Bydd Elizabeth bob amser yn ein helpu i adnabod a chynorthwyo gyda ffeithiau diddorol am yr offer carreg. Wrth i ni weithio rydym hefyd yn cynnal trafodaethau diddorol sydd hyd yma wedi amrywio o Beyonce i Ryfel y Boer; Neanderthaliaid i ffilmiau arswyd Corea! Pwy a wyr beth fydd pynciau'r wythnos nesaf?

Rydym ni, fel gwirfoddolwyr, yn teimlo’n ffodus i gael y cyfle hwn i fod yn rhan o’r gwaith amgueddfa ymarferol hwn, i gynnig ein hamser ac i fod yn rhan o’r gwaith o gofnodi casgliad Henry Stopes a fydd yn helpu gydag ymchwil offer carreg yn y dyfodol. Mae’r cyfle hwn yn ffordd ddiddorol o weld sut mae’r tu ôl i’r llenni yn gweithio mewn amgueddfa, ac mae’r wybodaeth a geir yn hynod ddefnyddiol i’n gyrfaoedd ym maes archaeoleg yn y dyfodol. Mae'r swm yr ydym i gyd wedi'i ddysgu o ddim ond 3 awr yr wythnos yn llawer mwy nag y byddem wedi meddwl.

Hyd yn hyn rydym wedi didoli, ail-becynnu a dogfennu 4,659 o offer a mewnbynnu 2,265 o gofnodion newydd i gronfa ddata'r casgliad.

Y llynedd, cafodd 77 canfyddiad ledled Cymru eu hadrodd fel trysor, a phob un dros 300 oed. Fy hoff achosion trysor yw’r rhai sy’n cynnwys gemwaith, yn enwedig modrwyau. Ydy, maen nhw’n eitemau bach hardd, ond maen nhw hefyd yn eitemau personol iawn gyda stori i’w hadrodd bob un.

Dwi’n aml yn meddwl am beth ddigwyddodd i’r eiddo gwerthfawr hyn iddyn nhw gael eu canfod yn y ddaear. Efallai wedi’u colli tra’n cerdded drwy gefn gwlad, a’r perchennog ond yn sylweddoli mewn panig llwyr ar ôl cyrraedd adref. Ffrae rhwng cariadon efallai, gyda’r fodrwy yn cael ei thaflu ar draws cae wrth wylltio. Neu gofio anwylyd drwy osod y fodrwy yn rhywle oedd yn arbennig i’r ddau berson.

Cariad, mewn un ffordd neu’r llall, yw’r thema cyffredin yn fan hyn, felly i ddathlu dydd Gŵyl San Ffolant, dewch i edrych ar rai o’r modrwyau sydd wedi’u datgan yn drysor yng Nghymru yn ddiweddar.

Modrwy arysgrif yn dyddio o ddiwedd y 1600au i ddechrau’r 1700au (achos trysor 21.26 o Gymuned Esclusham, Wrecsam). Mae’r ysgrifen tu mewn yn darllen ‘Gods providence is our inheritance’.

Roedd modrwyau arysgrif yn cael eu defnyddio i rannu negeseuon o gariad, ffydd a chyfeillgarwch rhwng y rhoddwr a’r derbynnydd. Roedd gwisgo geiriau cudd yn erbyn y croen yn cynnig cysylltiad teimladwy a phersonol.

Modrwy fede neu ddyweddïo aur ganoloesol, wedi’i haddurno â dail a blodau wedi’u hysgythru (achos trysor 21.14 o Gymuned Bronington, Wrecsam).

Mae’r arysgrif ar yr ochr allanol yn dweud ‘de bôn cuer’ sef ‘o galon dda’. Mae’r fodrwy yn rhan o gelc o geiniogau a modrwyau yn dyddio yn ôl i Ryfeloedd y Rhosynnau ar ddiwedd y 15fed ganrif.

Modrwy aur, yn dyddio o 1712, (achos trysor 19.41 o Gymuned Llanbradach a Phwll-y-pant, Caerffili).

Mae arysgrif o’r llythrennau cyntaf A. D. ac E. P. ar bob ochr dwy galon wedi ymuno, gan gynrychioli enwau y cwpl sydd wedi dyweddïo neu briodi.

Cofiwch gadw llygaid ar ein cyfryngau cymdeithasol am ddatganiadau trysor newydd ac ewch i’n gwefan am ragor o wybodaeth.
https://amgueddfa.cymru/trysor/

Dwi am orffen gydag ambell i gwestiwn cyffredin am Drysor – mae gan bawb syniad o beth yw trysor, ond beth yn union mae’n ei olygu?

Sut mae Amgueddfa Cymru yn cymryd rhan mewn datganiadau Trysor?
Mae curaduron yn Amgueddfa Cymru yn rhoi cyngor arbenigol ac yn gwneud argymhellion i Grwneriaid ar achosion o drysor o Gymru. Maen nhw’n cymharu canfyddiadau gyda’r diffiniad cyfreithiol o drysor, fel yr amlinellir yn Neddf Trysorau 1996 a Deddf Trysorau 1996: Cod Ymarfer (3ydd Diwygiad) o 2023. Mae gennym ni Swyddogion Canfyddiadau’r Cynllun Henebion Cludadwy yn ein hamgueddfeydd, sy’n cydweithio â’r canfyddwyr, yn aml defnyddwyr datgelyddion metel, sy’n dangos eu canfyddiadau archaeolegol sy’n drysor ac sydd ddim yn drysor, gan eu galluogi i’w cael eu cofnodi a’u hadrodd.

Pam mai Crwner sy’n penderfynu ar achosion Trysor?
Mae rôl Crwneriaid mewn achosion trysor yn dod o ddyletswydd canoloesol y Crwner fel gwarchodwr eiddo’r Goron, sef y brenin neu’r brenhines o’r cyfnod. Yn y Saesneg Ganoloesol, roedd y gair coroner yn cyfeirio at swyddog y Goron, oedd yn deillio o’r gair Lladin corona, sy’n golygu ‘coron’.

Beth sy’n digwydd i ‘Drysor’?
Pan gaiff canfyddiadau eu datgan yn drysor gan Grwneriaid, maen nhw’n gyfreithiol yn dod yn eiddo’r Goron. Gall canfyddwyr a thirfeddianwyr hawlio gwobr, fel arfer yn derbyn 50% yr un o’r gwerth masnachol annibynnol a roddwyd ar y canfyddiad trysor. Mae’r Pwyllgor Prisio Trysorau, grŵp penodedig o arbenigwyr sy’n cynrychioli’r fasnach henebion, amgueddfeydd a grwpiau canfyddwyr, yn comisiynu ac yn cytuno ar yr gwerthoedd a roddir ar drysor. Gall amgueddfeydd achrededig sydd â diddordeb gaffael y trysor ar gyfer eu casgliadau ac er budd ehangach y cyhoedd, drwy dalu’r pris a roddwyd ar ganfyddiad. 
 

Mae lleoliadau gwaith i fyfyrwyr yn Amgueddfa Cymru yn gallu bod yn gystadleuol, yn enwedig rhai ym maes archeoleg. Roeddwn wrth fy modd yn cael lle ar leoliad i helpu’r Amgueddfa asesu a chatalogio gweddillion dynol.

Gan ymuno â grŵp bach o unigolion ar leoliad, rhai ohonynt yn fyfyrwyr o gwrs Gwyddor Archeolegol Caerdydd, buom yn gweithio ochr yn ochr â’r Curadur i asesu sgerbydau o fynwent ganoloesol gynnar yn Llandochau, ger Caerdydd. Datgelodd y cloddiadau ar ddechrau’r 1990au dros fil o sgerbydau, a rheini wedi bod yn archif Amgueddfa Cymru yn disgwyl archwiliad llawn.

Dysgon ni sut mae'n rhaid storio a thrin y sgerbydau yn unol â safonau moesegol ar gyfer delio â gweddillion dynol. Caiff pob sgerbwd ei hasesu'n unigol ar gyfer cyflawnrwydd, ac weithiau mae'n bosib adnabod y rhyw a gweld tystiolaeth o oedran neu afiechydon. Cofnodwyd y wybodaeth i’w gynnwys yng nghatalog yr Amgueddfa, a bydd yn ddefnyddiol iawn yn y dyfodol wrth ymchwilio gweddillion dynol safle Llandochau, a bydd yn cyfrannu at astudiaeth archeoleg ganoloesol yn fwy cyffredinol.

Mae archwilio gweddillion dynol yn ysgogi adfyfyrio ar fywydau pobl ganoloesol ac, er efallai nad yw at ddant pawb, mae’n dod â ni’n nes at y gorffennol mewn ffordd arbennig. Roedd y lleoliad gwaith yn brofiad dysgu rhagorol. Roedd y Curadur, Adelle yn amyneddgar iawn gyda’r holl gwestiynau a godwyd ac yn hael wrth rannu ei gwybodaeth a’i sgiliau. Mae’n ffordd wych i Amgueddfa Cymru ymgysylltu â’r cyhoedd, ac rwy’n ddiolchgar am y cyfle i weld y tu ôl i’r llenni a chyfrannu at waith yr amgueddfa. Rwy'n gobeithio y bydd Amgueddfa Cymru yn parhau i gynnig cyfleoedd o'r fath i'r rhai a hoffai cymryd rhan mewn lleoliadau gwaith i fyfyrwyr.

Am fwy o wybodaeth am leoliadau gwaith i fyfyrwyr, ewch i dudalennau ‘Cymryd Rhan’ y wefan. Mae modd cofrestru i rhestr bostio i glywed am unrhyw leoliadau pan fyddant yn cael eu hysbysebu. 

Cefais fy mhenodi’n Gymrawd Ymchwil Anrhydeddus gydag Amgueddfa Cymru yn gynharach eleni ac o’r diwedd rwyf wedi cyrraedd y nod o weld y casgliad y byddaf yn gweithio gydag ef!

Rwy'n gwneud gwaith ar Jessie Knight, sy'n cael ei hystyried yn un o artistiaid tatŵ benywaidd cyntaf y DU, ac roedd yn anhygoel gweld ei pheiriannau, fflach, celf a lluniau. Mae tua 1000 o eitemau yn yr archif a dim ond dau focs rydw i wedi llwyddo i edrych arno felly dwi'n gyffrous iawn i weld beth arall alla i ddod o hyd iddo. Byddaf yn gweithio gyda'r casgliad am ddwy flynedd ac yn cynllunio rhai digwyddiadau cymunedol yn ogystal ag ymchwil cyfranogol.

Cefais fy nhatŵ cyntaf yn 19 oed. Darn a ddewiswyd oddi ar waliau stiwdio yng Nghaerfaddon, wedi'i wneud gan datŵydd na allaf gofio dim amdano heblaw ei fod yn gwisgo menig du. Dros ugain mlynedd wedyn ac mae gen i lawer mwy, dyluniadau o'n newis i wedi'u gwneud dros nifer o sesiynau, a'r diweddaraf gan ddynes oeddwn i'n arfer gweithio gyda'i mam. Mae tatŵs, hyd yn oed ers i mi gael fy un cyntaf, wedi dod yn fwy poblogaidd, ac yn fwy derbyniol. Ac mae artistiaid tatŵ benywaidd yn dod yn fwy cyffredin - yn hollol wahanol i ddechrau'r 20fed ganrif pan ddechreuodd Jessie Knight ei gwaith.^⁠ ⁠

Caiff Jessie, a gafodd ei geni yn Croydon yn 1904, ei chydnabod fel y fenyw gyntaf yn y DU i fod yn artist tatŵ. Dechreuodd weithio yn stiwdio ei thad yn y Barri pan oedd hi'n 18 oed, ac ar ôl symud o gwmpas y DU, dychwelodd i'r Barri yn y 1960au. Ar ôl iddi farw yn 1992, cafodd ei chasgliad o ffotograffau, gwaith celf, peiriannau tatŵs a dyluniadau eu pasio ymlaen i'w gor-nai Neil Hopkin-Thomas a chawson nhw eu caffael gan Amgueddfa Cymru, gyda chymorth yr hanesydd celf a'r academydd tatŵs Dr Matt Lodder, yn 2023. 

Ond pam ar y ddaear ddylai amgueddfa gaffael neu arddangos archif tatŵydd? Fel rhywun sydd â thatŵs, ac sy'n eu hymchwilio, mae'r casgliad yn ddarn diddorol o hanes isddiwylliannol. Ac mae isddiwylliannau - fel pync a hip-hop - wedi dod yn destun arddangosfeydd mewn amgueddfeydd ac orielau yn fwyfwy aml. Mae tatŵs yn adlewyrchu gobeithion, hoffterau a hunaniaeth y bobl sy'n berchen arnyn nhw - fel mae'r tatŵ o ddawns yr Ucheldiroedd a roddodd yr ail safle i Jessie yng nghystadleuaeth Pencampwr Artistiaid Tatŵ Lloegr Gyfan 1955 yn ei ddangos - ac yn rhoi cipolwg ar fywydau pobl dros yr oesoedd. 

Ond mae casgliad Jessie Knight hefyd yn dweud wrthym ni am safonau diwylliannol a chymdeithasol yr oes. Caiff ei amcangyfrif mai dim ond pum artist tatŵs benywaidd arall oedd yn gweithio ar yr un pryd â Jessie yn yr UDA ac Ewrop. Roedd hwn yn ddiwydiant hynod anodd ar gyfer dynes a gallwn weld rhywfaint o'r ymddygiad byddai Jessie wedi gorfod ymdopi ag e yn yr arwyddion oedd hi'n eu harddangos - sydd wedi'u cadw yn y casgliad. Mae ei gor-nai wedi adrodd straeon am sut gafodd siop Jessie ei ladrata a'i dyluniadau eu dwyn, a sut y byddai'n eistedd ar gist fawr oedd yn dal ei dyluniadau tra'r oedd hi'n gwneud tatŵs fel na allai neb eu dwyn. Mae'r dyluniadau yn y casgliadau hefyd yn dweud wrthym ni am dueddiadau o'r oes honno, a thra bod rhai o'r rhain yn broblematig iawn a bod angen mynd i'r afael â nhw'n sensitif, gallwn hefyd weld sut symudodd Jessie i ffwrdd o'r cynrychioliad ystrydebol o fenywod fel gwrthrychau rhyw i greu darlun mwy realistig o fenywod. Roedd hyn yn anarferol ar y pryd, ond eto roedd Jessie ei hun hefyd yn anarferol - ac arweiniodd y ffordd ar gyfer artistiaid tatŵ benywaidd sy'n gweithio heddiw.