Who are you? How and why did you join Demystifying Acquisitions?
My name is Abraham Makanjuola, I am originally from London and I work as a Health Economist for Bangor University. During my masters, I was working with the Sub-Sahara Advisory Panel (SSAP) on a documentary about narratives about the African Continent from the perspective of people from the diaspora linked with the UK. Following the release of this, I was approached about being involved with filming behind the scenes content for Demystifying Acquisitions. I was initially not sure, because I didn’t know what I had of value to offer the project, but I was met with encouragement and that helped me make my decision. I think that was one of the best decisions I’ve made in my life to date.
How did you find the overall experience of working for Demystifying Acquisitions?
It was sensational, I would do it all over again exactly as it has played out. I genuinely have nothing negative to say and there aren’t any glaring issues that require addressing from my perspective. I think that is a testament to the people I was blessed enough to work with. I have enjoyed myself and learned so much over the past couple of years and I am grateful to all involved.
What set of skills did you gain while working on the project?
Specific to new museum knowledge, I learned about the conservation of artwork, how the bid and grant writing process works, and how to write labels for artworks in galleries. Wider softer skills I was able to develop were teamwork and collaboration, and project management.
What was your favourite part of working on the project?
My favourite part was being a part of the install day of the redisplay, I even got to put up one of the works which was cool. Prior to this day though, my favourite part was learning about label writing. Did you feel listened to? Were you able to influence or change things? What instance? Throughout the process we were given complete autonomy and were encouraged and supported with our group decisions. With this support we were able to respect museum practices but also shake things up and challenge how things have previously been done. We did have push back for certain decisions we made but there was always mutual understanding and respect.
In March 2024, I became part of a team of volunteers at National Museum Cardiff, our objective to setup and maintain a second-hand bookstall in the main hall of the museum.
I have a background in education, community arts, and creative writing. When the opportunity to volunteer as bookseller with National Museum Cardiff came about, I eagerly applied and was over the moon to have been invited to join. Being involved in the running of the second-hand bookstall resonates with my, and the museum’s, commitment to making education accessible. At the stall, we always have a host of history, science, and arts books available for children and adults. The bookstall also promotes an ease of access to a wide variety of fiction books, which thrills the creative writer in me.
Whenever I go into the museum, I am warmed by how interested everyone is in the bookstall. I often chat with visitors about their unique finds, or how excited they are to get stuck into a new book, as well as talking about the museum and its exhibits. Members of staff at the museum are always taking an interest too, and I’ve gotten to know some members of the front of house team well. It is always nice hearing about their book finds, or updates about the money the stall has raised, or to catch up and chat about how our weeks have been going.
We stock the bookstall with second-hand books donated to us by members of museum staff, and members of the public via donations to St Fagans National Museum of History, at which they have their own successful second-hand bookstall. I go into the museum once a week to sort through these donated books, in addition to tidying up and restocking the bookstall. Sorting books sees me sort books by genre, and alphabetise the fiction, as well as to make sure that books are marked with a suggested donation. Green =50p, Blue =£1, Yellow =£2, and our red stickers mark custom prices, usually to highlight rare editions, or bundles.
Sorting through the books is a great joy, we never know what is going to come in, and there are always fascinating gems to be found. I’ll set myself up in the volunteer hub, usually with an audiobook or some music and make my way through the book piles. Some of my favourite donations have been the unique specialist books donated by museum staff, books that you simply wouldn’t find in your average bookshop. But the fact is, I never know what is going to turn up. Several finds which have stood out to me, and highlight the diversity of books that come in, include: the score to Westside Story, a guide to scuba diving, a book of Mastermind questions, and an omnibus of Alien vs Predator novels! Just goes to show that it’s always worth popping in to see what’s there.
Being a part of the bookstall has been greatly rewarding, I’ve gotten to know lots of museum volunteers and staff alike, and my relationship with the museum has provided me with opportunities to attend unique talks and events for volunteers, such as our tour of National Roman Legion Museum, back in November ‘24. Notably, I am proud of the money that the bookstall has raised for the museum, £4300.88 at the most recent count up by staff!
The second-hand bookstall is made up of four bookcases which can be found in the main hall of National Museum Cardiff. Books can be purchased by making a donation at the card reader, or by dropping some cash into the collection box beside the shelves.
Mae’n Fis Hanes LHDTQ+ a’r thema eleni yw Ymgyrchedd a Newid Cymdeithasol. Wedi’i sefydlu gan Schools Out yn 2025, mae Mis Hanes LHDTQ+ yn ofod penodol, neilltuedig i ddathlu hanes amrywiol a chyfoethog ein cymunedau LHDTQ+.
I nodi’r achlysur, buom yn cyfweld â’n prif guradur casgliadau LHDTQ+ yn Amgueddfa Cymru i archwilio’r eitemau yn ein casgliadau sy’n cofnodi’r adegau allweddol hyn yn hanes ymgyrchedd LHDTQ+ Cymru.
Helô Mark, a hoffech chi gyflwyno eich hun a dweud mwy wrthym am eich rôl yn Amgueddfa Cymru?
Hoffwn. Mark Etheridge ydw i. Fi yw Prif Guradur Datblygu Casgliadau: LHDTQ+ yn Amgueddfa Cymru, yn gweithio o Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru.
Dechreuais y rôl hon wrth ddatblygu’r casgliad LHDTQ+ yn ôl yn 2019, ar adeg pan oedd nifer fach iawn o wrthrychau y gellid eu nodi fel rhai LHDTQ+. Roedd y gwrthrychau hyn yn ymwneud yn bennaf â ffigyrau hanesyddol, digwyddiadau Pride Cymru, ac Adran 28, ond nid oeddent ar unrhyw gyfrif yn cynrychioli croestoriad y gymuned LHDTQ+ gyfan ledled Cymru, yn y gorffennol ac mewn profiadau cyfoes ill dau.
Rwyf wedi gweithio gydag amrywiaeth o grwpiau cymunedol ac unigolion dros y blynyddoedd diwethaf i adeiladu casgliad sy’n llawer mwy cynrychioliadol ac mae gennym bellach gasgliad o dros 2,200 o eitemau wedi’u nodi fel rhai LHDTQ+.
Mae’n Fis Hanes LHDTQ+ a’r thema ar gyfer eleni yw Ymgyrchedd a Newid Cymdeithasol. Gyda’ch gwybodaeth am hanes LHDTQ+ yng Nghymru ac o’ch profiad eich hun, pa newidiadau ydych chi wedi’u gweld?
Mae thema eleni yn cyd-fynd yn dda â’n casgliadau a’n cas arddangos LHDTQ+ newydd, Cymru... Balchder, yn Sain Ffagan, sef yr arddangosfa barhaol gyntaf o hanes LHDTQ+ yn Amgueddfa Cymru. Mae’r arddangosfa’n dangos sut mae hawliau cyfartal wedi newid dros y 50-60 mlynedd diwethaf a sut y maen nhw’n esblygu ac yn newid heddiw. Rydyn ni wedi gweld – a dyma beth mae’r cas newydd yn ei esbonio – pethau fel dad-droseddoli cyfunrhywiaeth yn rhannol ym 1967, ffurfio grwpiau fel Ffrynt er Rhyddid Pobl Hoyw Caerdydd yn y 1970au cynnar, protestiadau yn erbyn Adran 28 ar ddiwedd y 1980au a’r 90au, hyd at rai o’r protestiadau hawliau traws mwyaf diweddar yn erbyn pethau fel therapi trosi, sydd wedi bod yn digwydd yng Nghaerdydd a ledled Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Y meysydd rwyf wedi bod yn casglu eitemau ynglŷn â nhw dros y blynyddoedd diwethaf yw’r newidiadau yn 2021 i’r gwaharddiad ar ganiatáu i ddynion hoyw a deurywiol roi gwaed, ynghyd â bil yr Eglwys yng Nghymru a oedd yn caniatáu bendithio priodasau rhwng pobl o’r un rhyw a phartneriaethau sifil o fis Medi 2021.
Felly, dwi’n credu bod y protestiadau a gweithredu presennol ynghylch gwelliannau i hawliau cyfartal yn dangos bod y frwydr yn dal i fynd rhagddi heddiw ac na ddaeth i ben ym 1967.
A fyddech chi’n gallu dweud mwy wrthym am yr eitemau sy’n cael eu harddangos yn Sain Ffagan sy’n ymwneud â’r adegau hynny yn hanes ymgyrchwyr LHDTQ+?
Un o’r eitemau yn y ces yw bil yr Eglwys yng Nghymru. Mi wnes i gasglu nifer o eitemau ynghylch ei gyfreithlondeb, ynghyd ag araith mewn llawysgrifen gan Esgob Llandaf, a siaradodd o’i blaid. I gyd-fynd â’r eitemau hyn ac i ddod ag elfen bersonol i’r foment hanesyddol hon, fe gesglais drefn gwasanaeth ar gyfer dau ddyn hoyw y bendithiwyd eu priodas yn dilyn y bil.
Gyda llawer o’r casglu rwy’n ei wneud, nid yw’n ymwneud â’r ffeithiau ynghylch y newidiadau mewn hawliau cyfartal yn unig, mae’n ymwneud â sut mae’n effeithio ar y gymuned LHDTQ+ a’r straeon personol o’u cwmpas.
Mae’n arbennig iawn ein bod ni’n gallu clywed am y profiadau personol y tu ôl i’r digwyddiadau hanesyddol hyn. A allech ddweud ychydig wrthym am sut yr ydych yn mynd ati i gaffael y darnau hyn, yn enwedig pan fyddant yn eitemau personol?
Weithiau mae’n fater o estyn allan at bobl trwy’r cyfryngau cymdeithasol neu rydych chi’n digwydd cwrdd â rhywun sy’n cynnig rhoi eitem i’n casgliadau.
Rhan ohono hefyd yw gweithio gyda rhai sefydliadau. Mae Trans Aid Cymru wedi bod yn gefnogol iawn o’m gwaith ac wedi fy helpu i gasglu placardiau a ddefnyddiwyd mewn amrywiol brotestiadau hawliau traws a gynhaliwyd ganddynt yng Nghymru.
Mae’n bwysig ein bod yn meithrin cysylltiadau ag aelodau o’r gymuned LHDTQ+, boed hynny’n unigol neu fel grwpiau cymorth, a’n bod yn darparu man diogel i’r casgliad ac i straeon gael eu hadrodd.
Yn ogystal â Trans Aid Cymru, ydych chi wedi gweithio gydag elusennau a grwpiau LHDTQ+ eraill? A pha rai ydych chi’n credu sydd angen mwy o sylw?
Rydw i wedi gweithio gyda rhai grwpiau fel Glitter Cymru a Pride Cymru ond hefyd wedi gweithio gyda’r grwpiau Pride llai.
Mae yna rai ohonyn nhw y bues i’n estyn allan atyn nhw yn ddiweddar ac sydd wedi bod yn gefnogol wrth roi gwrthrychau i’n casgliadau, fel Pride Merthyr Tudful, Pride Caerffili a Pride y Fflint.
Rwy’n meddwl bod pob un o’r rhai yr wyf wedi sôn amdanynt yn bwysig i’w cefnogi, gan fod y digwyddiadau Pride llai yn y cymunedau lleol yn hanfodol i ganiatáu i bobl fynychu Pride wrth gynrychioli’r gymuned LHDTQ+ ar yr un pryd a chaniatáu iddi gael ei gweld mewn cymunedau llai.
Mae’n ymwneud â gwelededd. Roedd Glitter Cymru yn gefnogol iawn pan ddechreuais yn y rôl hon gyntaf yn 2019, ac maent yn diwallu angen penodol iawn yng Nghymru o ran cefnogi pobl mwyafrif byd-eang sy’n LHDTQ+. Mae yna lawer o wahanol elusennau a llawer o wahanol grwpiau, i gyd yn cefnogi llawer o wahanol feysydd a chyda’u gwerth eu hunain.
Os ystyriwn yr arddangosfa newydd yn Sain Ffagan a’n casgliad ehangach o eitemau LHDTQ+, pa ddarn fyddech chi’n ei ddweud sy’n golygu fwyaf i chi?
Mae’n un eithaf personol. Mae gennym arwydd o dafarn o’r enw’r King’s Cross yng Nghaerdydd, a dyna oedd un o’r tafarndai hoyw cyntaf i mi fynd i mewn iddi ar ôl i mi ddod allan. Roedd yn gyrchfan i bobl hoyw o’r 70au cynnar hyd at pan gaeodd yn 2011.
Mae gen i’r cysylltiad personol hwnnw yno ac rwy’n meddwl bod ein casgliadau yn bwysig o’r safbwynt hwnnw. Rydych am i bobl uniaethu â nhw am ba bynnag reswm, boed hynny er mwyn eu hannog i ymgyrchu’n fwy, neu i’w galluogi i gysylltu ag eitem ar lefel bersonol lle mae’n dod ag atgofion penodol yn ôl.
Rydym am i gasgliadau’r amgueddfa alluogi pobl i wneud y cysylltiadau hynny.
Yn hollol, a chan fynd yn ôl at ymgyrchedd a newid cymdeithasol, nid oes angen iddi fod yn brotest o reidrwydd. Ar adegau, dim ond mater o fodolaeth yw hi.
Ie, yn union, ac rwy’n meddwl bod hynny’n rhywbeth y soniais amdano’n ddiweddar mewn sgwrs am ein casgliad ar Reg Mickisch a George Walton o On the Red Hill. Rwy’n meddwl eu bod yn enghraifft o hynny, ganeu bod yn byw eu bywyd bob dydd gyda’i gilydd ar adeg pan oedd yn anghyfreithlon.
Nid protestio yn unig yw actifiaeth, mae bodoli fel person LHDTQ+, yn enwedig ar adegau pan oedd yn anghyfreithlon neu’n dabŵ, yn fath o actifiaeth ynddo’i hun.
Mae hynny’n rhywbeth rwy’n eithaf awyddus i’r arddangosfeydd eu dangos – nad yw’n ymwneud yn unig â gweithredu o ran protestio a balchder, ond bod llawer o straeon am bobl LHDTQ+ yn byw eu bywydau bob dydd yng Nghymru, a dyna’i gyd.
Yn ogystal â’r cas arddangos LHDTQ+ newydd yn Sain Ffagan, beth hoffech chi ei gyflawni nesaf?
Rydyn ni’n dal i gasglu hanes LHDTQ+, ac rydyn ni’n arbennig eisiau mwy o eitemau yn ymwneud â gweithredu cynnar a straeon cynnar am bobl LHDTQ+ sy’n byw yng Nghymru.
Mae gennym ni’r cas newydd yn Sain Ffagan a phethau – dyweder – cysylltiedig â LHDTQ+ yn yr adran gelf yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, ond mae gennym ni lai ar rai o’n safleoedd eraill.
Felly rwy’n meddwl mai’r cam nesaf yw dechrau defnyddio’r casgliad i greu mwy o arddangosfeydd a’i blethu i stori pob safle a phopeth a wnawn.
Sut byddech chi’n cymharu hanes gweithredu a newid cymdeithasol LHDTQ+ â grwpiau o ymgyrchwyr heddiw a’r dirwedd wleidyddol?
Mae’r frwydr dros hawliau cyfartal yn dal yn mynd rhagddi mewn llawer o ffyrdd. Y pryder i rai pobl yw y gall yr hawliau a roddwyd gael eu tynnu oddi arnynt. Gellir eu tynnu’n ôl yr un mor hawdd ag y gallant symud ymlaen. Gallwn ni ddim cymryd rhai pethau yn ganiataol, ac mae’n rhaid i ni gofio hynny.
Wyddoch chi, mae hyn yn amlwg mewn pethau fel dileu cyfunrhywiaeth fel trosedd ym 1967. Roedd ond yn ddad-droseddoli rhannol o dan amgylchiadau penodol iawn.
Fel gyda bil yr Eglwys yng Nghymru, fe aethon nhw un cam i ganiatáu i briodasau rhwng pobl o’r un rhyw gael eu bendithio yn yr Eglwys yng Nghymru ond wnaethon nhw ddim mynd y cam ymhellach i ganiatáu iddynt briodi.
Pethau bach felly ydyn nhw, lle gallan nhw fod yn un cam ymlaen, ond dydyn nhw ddim o reidrwydd yn mynd yr holl ffordd.
Diolch, Mark, am gymryd yr amser i drafod ein casgliadau LHDTQ+ mewn perthynas â gweithredu a newid cymdeithasol. Rwy’n llawn cyffro o weld y casgliad yn tyfu ac iddo ddod yn nodwedd barhaol yn stori ein hamgueddfeydd.
Nawr, hoffem orffen trwy ofyn beth yw eich hoff eitem yn ein casgliadau y tu allan i’ch gwaith?
Cymerwyd y negatif plât gwydr hwn gan Mary Dillwyn ym 1854 neu 1855. Mary yw un o’r ffotograffwyr benywaidd cyntaf yng Nghymru ac mae’r negatif hwn o gasgliad mawr yn Amgueddfa Cymru a gymerwyd gan aelodau o deulu Dillwyn Llewelyn. Rwyf wrth fy modd bod y ddelwedd hon yn dal yr hyn mae'n debyg yw'r ffotograff cyntaf a dynnwyd o ddyn eira yng Nghymru; gyda'r casgliad hefyd yn cynnwys llawer o rai cyntaf yng Nghymru megis y ffotograff cyntaf o noson tân gwyllt.
Gallwch archwilio mwy o’n casgliadau LGBTQ+ ar-lein, ymweld â’n harddangos LGBTQ+ newydd Cymru... Balchder yn Sain Ffagan, neu ddarganfod ein casgliad 'Lesbian and Gays Support the Miners' yn ein harddangosfa Streic! 84-85 Streic! yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, agor tan 27 Ebrill 2025.
Yn y gyfres yma o Straeon y Streic fe glywn ni am y gorau a gwaetha o fywyd yn ystod y flwyddyn a newidiodd fywydau glowyr, eu teuluoedd, yr heddlu a gwleidyddion wrth iddynt hel atgofion am beth oedd bywyd fel rhwng 84-85.
Mae Straeon y Streic yn rhan o arddangosfa Streic 84-85 Strike sydd i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd tan Ebrill 27 2025.
Fi oedd un o’r prentisiaid olaf i ddechrau gyda’r Bwrdd Glo Cenedlaethol, a dyma fi’n beni lan yn gweithio ym mhwll y Maerdy. Roeddwn i braidd yn ddrwg yn yr ysgol, ac fe nes i ymgeisio i fod yn brentis nwy, telecom, pob math o bethau. Fi yw’r pumed genhedlaeth mewn teulu glofaol, ac fe ddilynais i yn ôl eu traed yn y diwedd. Fe enillais i brentisiaeth crefft glofa yn 17 oed, oedd yn eich paratoi chi i fod yn rheolwr yn y pen draw.
Fydda i byth yn anghofio’r diwrnod cyntaf dan ddaear. Roedd fy stumog i’n troi wrth i’r cawell ddisgyn lawr y siafft.
Roedden ni ar streic mwy neu lai bob blwyddyn ar ôl i fi ddechrau, fel arfer dros dâl ac amodau. Ond roedd Streic ‘84 yn wahanol. Y tro hyn roedden ni’n ymladd dros ein swyddi a dros y cymunedau glofaol.
Fi oedd un o’r rhai lwcus – doedd gen i ddim teulu i’w gadw ac roeddwn i’n dal i fyw adref. Gorfododd Dad i fi dalu rhent drwy’r streic – yn ôl fe, os oeddwn i am gefnogi dylsen i brofi caledi diffyg arian yn union fel pawb arall oedd ar streic.
Dyma ni’n pleidleisio i ddod mas ar y dydd Sul yn Neuadd y Gweithwyr y Maerdy. Roedd cyfryngau’r byd ar stepen y drws yn aros i weld os fydden ni’n cefnogi glowyr Swydd Efrog (yn Cortonwood ddechreuodd y streic). Ac fe bleidleision ni i fynd ar streic.
Dechreuon ni deithio i byllau eraill ac ymuno â llinellau piced i geisio atal y bois rhag mynd i’r gwaith a’u perswadio nhw i ymuno â ni. Yn aml, byddai’r heddlu yn ein troi ni nôl cyn cyrraedd – roeddwn i’n siŵr bod ein ffonau ni wedi tapio, achos doedd dim ffordd iddyn nhw wybod pa hewlydd bach fydden ni’n eu cymryd fel arall. Unwaith, dyma nhw’n ein stopio ni a bygwth arestio gyrrwr y bws os fyddai e’n mynd â ni ymhellach. Felly dyma ni’n gadael y bws ganol nos a cherdded drwy’r glaw mân i’r pyllau oedden ni fod i bicedu.
Cafodd deddf newydd ei chyflwyno – Deddf Tebbit – oedd yn gwahardd picedu mewn grwpiau o fwy na chwech. Weithiau bydden ni’n torri’r ddeddf! Yng Nglofa Newstead, pan dorron ni’r llinell, fe ddaliodd ryw goper fy mys i a’i blygu nôl, cyn plygu ‘mraich tu ôl i ‘nghefn. Wedyn daeth coper arall a ‘mhwnio i yn fy ysgwydd, cyn fy nhaflu i gefn fan heddlu. Fe ges i ‘nghymryd i’r stesion a’n rhoi mewn cell gyda llond llaw arall o’r pwll. Tua 3 y bore dyma fi’n cael fy nghymryd o’r gell a’n holi gan y CID, wnaeth ddechrau drwy holi ‘Wyt ti’n aelod o’r Blaid Gomiwnyddol? Wyt ti’n cefnogi Scargill?’ ac yn y blaen. Roedden ni mewn dros nos. Yn y bore dyma ni’n cael tafell o dost a rhywbeth oedd yn edrych fel te cyn cael ein hanfon i’r llys mewn gefynnau, oedd yn brofiad bychanol. Dywedodd yr Arolygydd Heddlu wrth y llys fod tua hanner cant o bobl, a taw fi oedd yr arweinydd wnaethon nhw’i dynnu allan o’r picedwyr. Celwydd oedd hyn.
Dyma nhw’n fy nghyhuddo i o Darfu ar yr Heddwch, a chyngor cyfreithiwr yr NUM oedd: ‘Pledia’n euog, neu byddan nhw’n mynd â ti bant. Bydd yr NUM yn dalu’r ddirwy.’ Roeddwn i’n dal yn fy arddegau, felly dilyn y cyngor wnes i a phledio’n euog, cyn i’r datganiadau gael eu darllen hyd yn oed. Dywedodd yr Ynad, tasen i’n ymddangos o’i flaen eto byddai’n fy anfon i’r ddalfa yn Risley (Grisley Risley oedd enw pobl ar y lle).
Roedd e’n amser caled. Weithiau byddai’r heddlu yn cicio’n coesau a sathru ar ein traed, felly bydden ni’n gwisgo’n sgidiau gwaith i amddiffyn ein hunain. Unwaith, dechreuodd ryw goper fwrw ‘mhen i yn erbyn bonet car dro ar ôl tro. Roedd y wasg yno, a dyma fi’n gweiddi ‘Gobeithio byddwch chi’n gohebu ar hyn!’. Ond roedd y wasg yn ein herbyn ni, ac yn ein paentio ni fel rhyw griw treisgar! Y wladwriaeth a’r heddlu oedd y criw treisgar, a dylai fod ymchwiliad i rôl y Llywodraeth yn y streic a thrais yr heddlu.
Roedden ni’n ymladd am flwyddyn gyfan – am ein swyddi, a dros ein cymunedau hefyd. Mae mynd dan ddaear yn adeiladu brawdoliaeth anhygoel o gryf, ac roedd pawb yn gefn i’w gilydd. Roedd e’n adeiladu cymeriad, a phawb yn yr un cwch – cyn, yn ystod, ac ar ôl y streic. Byddai pawb yn gweithio yn y Pwll, neu yn yr ardal, a’r effaith yn bellgyrhaeddol. Fe ges i wahoddiad i siarad mewn digwyddiad codi arian yn Rhydychen. Dyma nhw’n codi lot fawr o arian i ni ac yn anfon parseli bwyd.
Yr unig beth dwi’n difaru, yw methu arbed ein swyddi, ein cymunedau, a’r diwydiannau ategol. Hynna, a phledio’n euog i darfu ar yr heddwch pan wnaeth yr heddlu ddweud celwydd. Roeddwn i’n ddieuog.
Yn y gyfres yma o Straeon y Streic fe glywn ni am y gorau a gwaetha o fywyd yn ystod y flwyddyn a newidiodd fywydau glowyr, eu teuluoedd, yr heddlu a gwleidyddion wrth iddynt hel atgofion am beth oedd bywyd fel rhwng 84-85.
Mae Straeon y Streic yn rhan o arddangosfa Streic 84-85 Strike sydd i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd tan Ebrill 27 2025.
Roeddwn i wedi priodi yn 16 oed, gyda dau o blant erbyn o’n i’n 20 oed, a gŵr oedd yn gweithio dan ddaear. O fewn dwy flynedd o ddechrau ei waith, roedd wedi pleidleisio i gefnogi Scargill ar gyfer yr NUM ac roedd y teulu cyfan yn ei gefnogi. Scargill oedd ein harweinydd, byddai’n brwydro ar ein rhan ac roedden ni’n hynod ffyddlon. Gwnaethon ni ddim petruso pan ddaeth y streic.
Fe safon ni’n gadarn. Byddech chi ddim yn croesi llinell biced. Doedd ein teulu ddim yn deall y rheiny oedd yn gwneud. Roedd pobl yn dweud, ‘wel, mae’n galed...’ ond sut wnes i bara ar £20 yr wythnos gyda dau o blant? Fe wnaethon ni wneud drwy drefnu ein hunain o fewn ein cymunedau. Nid jyst fi a fy nghymuned, ond miloedd o fenywod.
Doedd y realiti ddim yn hawdd: cuddio tu ôl i’r soffa rhag y dyn rhent. Clywed y fan hufen ia tu fas a dweud wrth fy merch nad oedd digon o arian. Byddai hi’n dweud wrth fy ngŵr i neidio i fyny ac i lawr. Byddai’n gallu clywed y newid yn ei boced. Roedd yn newid byd ar gyfer ein teulu.
Dim ond y pethau angenrheidiol fyddai’n cael eu prynu. Byddai dyled yn gysgod drosom ni, ond dim ni oedd yr unig bobl yn dioddef o hynny. Byddai pawb yn cymryd rhan faint bynnag y gallem ni. Aethon ni ati go iawn. Roedd trobwynt amlwg i mi. Ym mis Awst, dechreuodd Thatcher a MacGregor ddisgrifio ni fel ‘y gelyn yn ein mysg’. Doeddwn i ddim yn elyn i neb. Roedden ni jyst eisiau cadw ein cymunedau cariadus.
Roedden ni’n gwybod sut oedd e’n gweithio, sut oedd yn cael ei redeg.
Roeddwn i wedi synnu pa mor filwriaethus o’n i wedi dod. Y cyffro o gwrdd â menywod oedd yn brwydro ac yn meddwl fel fi, ochr yn ochr. Y peth ydy, allen nhw ddim cyffwrdd ni, ein diswyddo ni – gan nad oedden ni’n gweithio iddyn nhw.
Gwnaethon ni siarad ar lwyfannau ar hyd y lle. Swydd Nottingham, Swydd Derby. Roedd pawb wedi clywed stori’r dynion: roedden ni’n llais newydd. Trodd y sylw at sut oedd teuluoedd yn trefnu eu hunain. Adroddon ni stori’r menywod: rydyn ni yma gyda’n gilydd. Pan wnaethon ni ddechrau cael gwahoddiadau i siarad yn gyhoeddus, gwnaethon ni ddechrau gofyn am ychydig mwy. Fy rôl i oedd trefnu a chodi arian.
Roedd gennym ni rywfaint o reolau i’r grŵp cymorth.
Roedd pob ceiniog o’r arian a godwyd yn mynd i’r pot.
Roedd pawb yn cael yr un faint o’r pot. P’un a oedd ganddyn nhw blant neu ddim.
Pe byddech chi’n troi fyny i’r cyfarfod prynhawn Sul, byddai’n rhaid i chi bleidleisio.
Yn y cyfrinfeydd, dim ond aelodau – y dynion – allai bleidleisio. Ond yn fwyaf sydyn, roedd galw am farn y menywod.
Ni oedd Grŵp Cymorth Glowyr Cymoedd Nedd, Dulais a Thawe. Roedd gennym ni ddeg ganolfan fwyd yn bwydo unrhyw faint rhwng 30 a channoedd o lowyr. Ond yn fuan, roedden ni’n bwydo dros fil o deuluoedd, am £8 y bag, erbyn yr adeg ddaethon ni i ben.
Gwnaeth yr holl beth drawsnewid fy mywyd. Pan ddaeth y grwpiau hoyw a lesbiaidd allan i gefnogi’r glowyr, daethon nhw â lefel hollol newydd o brofiad ac arbenigedd: roedden nhw’n bobl oedd wedi gorfod brwydro am gyfiawnder, roedden nhw wedi arfer. Ac fe wnaethon nhw ein helpu ni mewn ffyrdd anhygoel. Roedden nhw’n sosialwyr ac ymgyrchwyr da. Roedden nhw’n deall y system. Mae’r bobl wnaeth ein cefnogi ni o’r grwpiau hynny adeg hynny, yn dal yn ffrindiau i mi heddiw.
Dwi’n aml yn dweud: roedd fy streic i yn streic dda. Roeddwn i wedi dychryn ei fod am fynd yn ôl i sut yr oedd ynghynt, i fod yn onest. Ond fe es i’r Brifysgol, datblygu enw fel sylwebydd ar y cyfryngau ar S4C, gan fy mod yn siarad Cymraeg – dyna oedd iaith y dynion oedd yn gweithio dan ddaear. Fe es i ymlaen i weithio mewn materion cyhoeddus, yn gweithio i bob math o gwmnïau gan gynnwys yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, Achub y Plant a Cymorth i Ferched Cymru cyn sefyll a chael fy ethol i Senedd y DU yn 2005.
Yn ystod y streic, ges i gyfle i siarad ag areithwyr, menywod ar streic fel fi ledled y wlad. Roedden ni gyd angen rhoi bwyd ar y bwrdd. Roedden ni gyd angen dal i fynd. Ond wir yr, wnes i gyfarfod cymaint o bobl hyfryd, menywod a dynion. Gofynnodd rhywun i Julia Gillard un tro beth oedd ei chyngor gorau ar gyfer ei wyres 14 oed. A’i hateb oedd: ‘Paid â gadael i neb dy ddistewi.’ A dyna’r peth. Mae menywod cegog yn newid y byd.
