If you are visiting St. Fagans this month you will notice an army of gardeners and volunteers marching around the gardens with wheelbarrows full of organic matter to condition the soil of our beautiful gardens. As winter comes to an end, spring arrives with a promise of growth. This is a crucial moment in the gardening calendar to prepare for the warmer months ahead. 

Because of the over-emittance of greenhouse gases, the Earth’s surface temperature is increasing rapidly. We are noticing summer months that are hotter and drier than ever, only last year we witnessed temperatures around 40°C in some areas of the UK. The excessive heat and prolonged drought have devastating effects on our local flora and fauna. 

One of the most important tasks for this month is to mulch the soil by adding a layer of organic matter to the soil surface. Mulching brings numerous benefits to plants including moisture retention in periods of drought, weed suppression, improvement of soil structure and fertility, reducing the need for artificial fertilisers, prevention of soil erosion, and encouragement of beneficial organisms such as earthworms, soil bacteria and fungi. Additionally, it attracts wildlife to our gardens, one of my favourite memories is of being followed by Robins as we mulch the garden in spring. They patiently wait for a feast of earthworms, while gifting us with their beautiful bird song announcing the arrival of spring. 

There are many different types of mulching materials and each with their own benefits and uses. Most of our gardens are mulched with well-rotted farmyard manure sourced from Llwyn-yr-eos farm in St. Fagans and from a local farmer. The manure is gradually incorporated into the soil by the activity of earthworms and other microorganisms, which improves the soil structure and supplies the plants with nutrients. This nitrogen rich material is ideal to be used on herbaceous borders, vegetable beds, roses and newly planted trees and shrubs.

However not all plants like nutrient rich mulches, plants that are adapted to growing in hot and dry conditions often do not cope well with excessive moisture and high fertility. For example, in the Herb Garden where we have Mediterranean plants such as lavender, rosemary, sage and thyme we have opted for mulching the beds with gravel. This is an inorganic material that does not break down; therefore it does not release nutrients to the soil. In addition, gravel is great at promoting good drainage, suppressing weeds, and adding aesthetic value to the garden.  

This year we are trying new methods of mulching as a sustainable way to utilise the maximum of our local resources. We have started using raw wool provided by the Llwyn-yr-Eos farm to mulch the vines in the greenhouse. This will help with water conservation and prevention of weeds. Besides the wool fleece degrades slowly releasing nutrients into the soil and feeding the vines. Another advantage is that wool can help retain heat during colder months, keeping the root of the vines warm in winter. 

In March we cut back the ornamental grasses and perennials of the Dutch garden and a large amount of material usually ends up in the compost heap. This year we decided to skip this process and instead we added the dried grass clippings directly to the surface of the pumpkin patch. We have sprinkled a fine layer of manure on top to weigh down the grasses and prevent them from blowing in the wind. This will also aid the process of decomposition by introducing nitrogen to this carbon rich material.  While the farmers make hay for a rainy day, the gardeners mulch with hay for a hotter day.

When choosing mulches or growing mediums for your garden, prefer materials from sustainable and local sources in order reduce the carbon footprint from transportation. It is also important to avoid peat-based composts at all costs. The extraction of peat has a negative impact in the environment, it destroys the natural habitat of many species that live in peatlands, besides it releases tons of carbon dioxide into the atmosphere contributing to the greenhouse effect. 
For the home gardener the most sustainable and cost-effective option is to mulch using homemade compost or leaf mould. Why not try making your own compost using kitchen and garden waste? You will be surprised at the benefits you can reap from your compost heap. 

Helo Cyfeillion y Gwanwyn,

Diolch am rannu eich sylwadau gyda'r data tywydd wythnos dwytha. Rwy'n disgwyl y bydd rhai o sylwadau tywydd dydd Gwener yn sôn am eira, gan y bydd sawl ardal ar draws y DU wedi deffro i eira a rhew'r bore 'ma. Roeddwn i'n meddwl y gallai hyn fod yn amser da i esbonio sut mae meteorolegwyr (gwyddonwyr tywydd) yn mesur eira. 

Mae mesur faint o law sy’n disgyn yn hawdd o’i gymharu â mesur faint o eira sy’n disgyn. Fydd eira ddim yn bihafio! Bydd yn aml yn cael ei chwythu gan y gwynt ac yn lluwchio, sy’n golygu bod yr eira’n ddwfn mewn mannau ond yn llawer llai dafliad carreg i ffwrdd. Oherwydd bod yr eira’n disgyn yn anghyson, bydd y mesuriadau o’r llefydd yma’n anghywir. Dyna pam mae’n rhaid mesur mewn mannau gwastad, agored a ymhell o ble fydd eira’n lluwchio. Bydd eira hefyd yn chwarae gemau gyda’r Meteorolegwyr sy’n ceisio ei fesur, bydd yn toddi’n ddŵr, cyn rhewi fel iâ. Felly dyw’r eira sy’n cael ei fesur ddim bob tro yn cyfateb i faint o eira sydd wedi disgyn. Mae eira newydd yn disgyn ar ben eira hen hefyd, ac mae’n anodd dweud faint o eira sydd wedi disgyn o un diwrnod i’r llall. 

Mae’n rhaid i’r meteorolegwyr gofio holl driciau’r eira a meddwl am ffyrdd i ddarganfod faint o eira sydd wedi disgyn. Byddan nhw’n edrych ar gwymp eira (faint o eira sy’n disgyn mewn diwrnod) a dyfnder eira (cyfanswm dyfnder yr eira, hen a newydd). Un ffordd o fesur cwymp eira yw gyda ffon bren. Bydd y meteorolegwr yn gosod y pren mewn lleoliad agored lle na fydd eira’n lluwchio ac yn mesur yr eira bob chwech awr. Drwy glirio’r eira o’r pren ar ôl ei fesur, dim ond eira’r diwrnod hwnnw fydd yn cael ei fesur, a gall y gwyddonydd ddweud faint o eira sydd wedi cwympo ar y diwrnod hwnnw. 

Gallwn ni hefyd fesur eira wedi toddi ar ffurf ddŵr. Gallwch chi felly ddefnyddio’ch mesurydd glaw i fesur cwymp eira. Os taw dim ond ychydig o eira sy’n cwympo, bydd yn toddi yn y mesurydd beth bynnag, ond os yw hi’n bwrw’n drwm, ewch â’r mesurydd i mewn ac aros iddo doddi’n ddŵr. Gallwch chi wedyn fesur y ddŵr fel rydych chi wedi’i wneud bob wythnos, a’i gofnodi fel glawiad yn eich cofnodion tywydd. 

Os oes eira ar lawr a bod digon o amser i arbrofi, beth am fynd ati i fesur dyfnder yr eira? Y cyfan sydd ei angen arnoch chi yw pren mesur (neu pren eira os ydych chi am siarad fel gwyddonydd gwych!). Gwthiwch y pren i’r eira tan ei fod yn cyffwrdd y ddaear a chofnodi pa mor ddwfn yw’r ddaear fesul centimetr. Rhaid i chi fesur o arwyneb gwastad (fel mainc) mewn lle agored lle nad yw’r eira’n lluwchio. Rhaid i chi gofnodi o leiaf tri mesuriad i gyfrifo dyfnder cyfartalog yr eira lleol. Cyfrifwch y cyfartaledd drwy adio’r cofnodion gwahanol a’u rhannu gyda’r nifer o gofnodion. Os ydw i’n cofnodi tri dyfnder o 7cm, 9cm a 6cm, rhaid i fi adio pob rhif (7 + 9 + 6 = 22) cyn rhannu gyda 3 (22 / 3 = 7.33). Dyfnder cyfartalog yr eira felly yw 7.33cm. 

Mae gorsafoedd tywydd fel y Swyddfa Dywydd (MET Office) wedi troi at dechnoleg i ddyfeisio dulliau newydd o fesur dyfnder eira. Edrychwch ar y llun o un o orsafoedd eira’r Swyddfa Dywydd. Mae nhw’n defnyddio synwyryddion laser i fesur dyfnder yr eira ar yr arwyneb gwastad. Gall meteorolegwyr gasglu data o bob cwr o’r wlad wrth wasgu botwm, llawer haws a mwy dibynadwy nag anfon pobl allan i’r oerfel gyda phren eira! Mae pob un o orsafoedd eira’r Swyddfa Dywydd i’w gweld ar y map, oes un yn agos atoch chi? 

Os yw hi wedi bwrw eira, cofiwch fesur y cwymp gyda’r mesurydd glaw neu’r dyfnder gyda phren eira a nodi’r canlyniadau fel ‘sylwadau’ wrth uwchlwytho eich cofnodion wythnosol. Bydd yn ddiddorol cymharu dyfnder yr eira â chwymp yr eira yn y mesurydd glaw! 

Daliwch ati Gyfeillion y Gwanwyn, 

Athro’r Ardd

Wrth i'r gwanwyn nesáu, mae pob dydd yn adrodd stori newydd yn yr ardd. Mae’r eirlysiau’n diflannu ac yn gwneud lle i’r crocysau, briallu a’r cennin pedr lliwgar. Mae’r hellebores wedi cyrraedd hefyd, gyda’u blodau pert siâp cwpan a’u patrymau petalau manwl. Maen nhw’n darparu byrst o liw ac maen nhw bob amser i’w gweld yn disgleirio hyd yn oed ar ddiwrnodau mwyaf llwyd y gwanwyn.

Fel sy’n arferol yr adeg yma o’r flwyddyn, mae garddwyr Sain Ffagan wedi bod yn gweithio’n galed yn cynllunio borderi newydd ac yn paratoi’r ddaear ar gyfer y tymor newydd. Eleni, fodd bynnag, mae pryderon newid hinsawdd a phrinder dŵr wedi gwthio’r tîm i edrych am ffyrdd newydd o ddylunio gerddi a all arbed dŵr ac fydd yn gwneud cystal mewn hinsawdd sych.

Un ateb creadigol rydyn ni wedi datblygu yw'r "ffin arian," bydd yr ardd hon yn arddangos planhigion gyda dail ariannaidd neu lwyd sydd wedi esblygu i ddioddef amodau sych. Mae lliw golau’r dail yn adlewyrchu golau'r haul ac yn amddiffyn y planhigyn rhag ei effeithiau niweidiol. Mae rhai o'r planhigion hyn hefyd yn cynnwys blew man ar eu dail neu goesynnau, syn cadw lleithder yn feinwe'r planhigyn, sydd yn helpu nhw byw mewn hinsawdd sychach. Bydd y border arian yn ffordd ymarferol o arbed dŵr ac ar yr un pryd yn ychwanegiad unigryw a hardd i'r ardd.

Ardal arall rydym wedi bod yn datblygu yw’r ffin llwyni bywyd gwyllt sydd ar y ffordd i’r Ardd Eidalaidd. Y syniad tu ôl i'r ardal hon oedd I greu cynefin ar gyfer amrywiaeth eang o fywyd gwyllt. Unwaith y bydd wedi'i sefydlu, bydd yr ardal yma yn helpu rhoi cartref i adar, pryfed a mamaliaid. Rydyn ni wedi dewis llwyni, fel Sambucus nigra, Holodiscus discolor a Viburnum opulus sydd â blodau llawn neithdar a fydd yn cynnal peillwyr. Yn ogystal â hyn, wrth i'r llwyni aeddfedu, byddant yn ffynhonnell werthfawr o fwyd i fywyd gwyllt mewn ffurf hadau ac aeron.

Mae’n bosibl y byddwch yn sylwi bod yr ardd Iseldiraidd ger y Castell yn mynd trwy drawsnewidiad sylweddol bob gwanwyn wrth i’r gweiriau addurniadol a’r planhigion lluosflwydd gael eu torri’n ôl yn galed cyn i’r tyfiant newydd ddechrau. Yn ystod tymor y gaeaf, rydym yn dewis gadael y pennau hadau a'r coesynnau yn gyfan gan eu bod yn gynefin gwych i fywyd gwyllt ac mae nhw‘n cynnig elfennau strwythurol i'r ardd gydag amrywiaeth o weadau a lliwiau tymhorol. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed i gael gwared ar yr holl hen dyfiant o'r flwyddyn flaenorol, bydd hyn yn annog tyfiant newydd iach o waelod y planhigion. Eleni fe benderfynon ni ailddefnyddio’r toriadau gwair gwastraff fel tomwellt ar y gwely pwmpen, bydd hyn yn helpu i atal y chwyn a chadw lleithder yn y ddaear.

Wrth i ni symud ymlaen, mae’n hollbwysig ystyried sut gallwn ni ymarfer garddio mewn cydweithrediad â natur. Mae garddio yn golygu ymdrechu i sicrhau cydbwysedd rhwng gwneud i lefydd edrych yn hardd ar yr wyneb ond o dan yr wyneb cael dyluniad cynaliadwy.

Helo Gyfeillion y Gwanwyn,

Diolch i bob ysgol sydd wedi rhannu eu data tywydd hyd yn hyn. Cofiwch gysylltu â mi os oes angen unrhyw help gyda hyn. Bydd pob ysgol sy'n cofnodi data i wefan Amgueddfa Cymru yn derbyn gwobrau ar ddiwedd y prosiect, gan gynnwys pensiliau a thystysgrifau gwyddonwyr gwych!

Mae gwanwyn yn y DU yn dechrau yn fis Mawrth. Mae pryd ym  Mawrth yn dibynnu ar ba ddiffiniad rydych chi'n ei ddefnyddio. O'r diffiniad Meteoroleg mae gwanwyn yn dechrau ar 1 Mawrth ac o'r diffiniad Seryddol mae'n dechrau ar 20 Mawrth (Cyhydnos y Gwanwyn). Dyma'r tymor y bydd y rhan fwyaf o blanhigion yn blodeuo ac anifeiliaid bach yn cael eu geni. Mae oen bach yn y caeau yn arwydd da bod y gwanwyn wedi cyrraedd! Dilynwch Sgrin Wyna Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan i weld faint o ŵyn sydd yn cael eu geni yno!

Mae yna bedwar tymor mewn blwyddyn: gaeaf, gwanwyn, haf a hydref. Mae hi’n dal yn aeaf ar hyn o bryd, y tymor oeraf.

Mae’r gwanwyn yn dechrau o gwmpas Mawrth yr 20fed (Cyhydnos y Gwanwyn) a dyma’r tymor lle bydd y rhan fwyaf o blanhigion yn blodeuo ac anifeiliaid bach yn cael eu geni wrth i’r tywydd gynhesu. Mae ŵyn bach yn y caeau yn arwydd da bod y gwanwyn wedi cyrraedd!

O fis Mehefin tan fis Medi bydd hi’n haf – y dyddiau’n hir a’r tywydd yn gynnes. Yn lwcus i chi, byddwch yn cael gwyliau hir o’r ysgol!

Bydd yr hydref yn gafael o ddiwedd Medi ymlaen – y dyddiau yn byrhau, y tywydd yn oeri, a’r dail yn troi’n oren, coch a brown cyn syrthio o’r coed. Daw’r gaeaf unwaith eto ym mis Rhagfyr a bydd yn aros efo ni tan ganol Mawrth.

Ydych chi’n gwybod pam ein bod yn cael tymhorau? Beth sy’n achosi i’r tywydd newid mor ddramatig yn ystod y flwyddyn? Mae’n digwydd achos bod y Ddaear yn troi o amgylch yr Haul ar ongl. Mae’r llun isod yn dangos y Ddaear a’r Haul. Mae’r Ddaear yn cylchdroi ar echel (dychmygwch linell yn cysylltu Pegwn y Gogledd â Phegwn y De) wrth symud o amgylch yr Haul.

Mae’n cymryd 365 diwrnod i’r Ddaear deithio unwaith o amgylch yr Haul. Hyd blwyddyn ar blaned yw’r amser mae’n gymryd i deithio o amgylch ei seren unwaith. Felly mae blwyddyn ar y Ddaear yn para 365 diwrnod.

Mae’r llun uchod yn dangos llwybr y Ddaear o amgylch yr Haul. Yr echel yw’r llinell wen trwy’r ddau begwn. Mae’r echel ar ongl wahanol i lwybr y Ddaear o amgylch yr Haul (y llinell wen doredig). Mae hyn yn golygu ein bod ar ongl fymryn yn wahanol i’r Haul bob dydd. Dyma sy’n achosi’r newid yn hyd y dydd. Mae dyddiau byrrach (gaeaf) yn golygu llai o olau a llai o wres, sy’n gwneud y gaeaf yn oerach. Mae dyddiau hirach (haf) yn golygu mwy o olau a gwres, sy’n ei gwneud yn gynhesach!

Mae’r DU yn ‘Hemisffer y Gogledd’ sy’n golygu ein bod yn nes at Begwn y Gogledd nag at Begwn y De. Yn y llun, mae Pegwn y Gogledd (y llinell wen sy’n pwyntio am i fyny) yn gwyro i gyfeiriad yr Haul ym mis Mehefin ac oddi wrth yr Haul ym mis Rhagfyr. Yr ongl hon sy’n achosi’r newid yn hyd y dyddiau wrth i’r Ddaear droi o amgylch yr Haul.

Mae gwledydd eraill yn profi’r newidiadau hyn ar wahanol adegau. Yn Awstralia mae’n haf ym mis Rhagfyr! Ac yng Ngwlad yr Iâ mae’n olau dydd am ddyddiau ar y tro yn yr haf, ac yn dywyll am ddyddiau yn y gaeaf... dychmygwch yr haul yn tywynnu am hanner nos!

Daliwch ati Gyfeillion y Gwanwyn,

Athro’r Ardd

Mae Mary Anning yn cael ei chofio fel un o fenywod eiconig y 19eg Ganrif. Fe wnaeth y fenyw o gefndir gweithiol ganfyddiadau gwyddonol mawr oedd cystal â gwaith unrhyw ddynion oedd yn ddaearegwyr ar y pryd.

Ganwyd Mary ar 21 Mai 1799 yn nhref fechan Lyme Regis, yn Dorset. Saer oedd ei thad, ond bu farw pan oedd hi'n 11 oed gan adael y teulu mewn dyled a heb incwm sefydlog. Roedden nhw wedi bod yn ychwanegu at eu hincwm ers rhai blynyddoedd drwy gasglu ffosilau ar gyfer twristiaid, a daeth Mary yn dda iawn yn gwneud hyn. Roedd ganddi lygad dda am ddarnau bychan o esgyrn ffosil yn y graig, ac fe ddatblygodd hi dechneg o'u tynnu nhw'n ofalus o'r graig gyda chŷn a morthwyl. ⁠Dechreuodd ei Mam, Molly, y busnes o werthu'r ffosilau, a dyma'r ddwy yn adeiladu siop lwyddiannus oedd yn denu twristiaid a gwyddonwyr. Roedd hi'n waith caled, casglu ffosilau o'r traeth ym mhob tywydd a'u cario adref i'w glanhau a'u gwerthu. 

Pan oedd Mary yn 12 dyma hi a'i brawd, Joseph, yn canfod darnau o sgerbwd ymlusgiad 5m o hyd. Cafodd y darn ei brynu am £23 (cyflog 6 mis i lafurwr ar y pryd). Cyn hyn, roedd pawb yn meddwl taw gweddillion crocodeilod oedd y ffosilau ymlusgiaid mawr oedd i'w gweld yn yr ardal. Doedd neb yn gwybod am anifeiliaid arall tebyg. Cafodd sbesimen Mary ei astudio gan sawl gwyddonydd a daeth yn sylfaen i waith ar fath newydd o ymlusgiad morol o'r enw ichthyosaur (madfall-bysgodyn yn Lladin).

Dros y degawdau nesaf dyma Mary yn canfod nifer o ffosilau newydd ac anarferol, gan gynnwys y plesiosaur cyntaf, y pterosaur cyntaf (madfall hedegog) y tu allan i'r Almaen, a sawl pysgodyn newydd. Drwy sylwi'n glyfar ar yr hyn oedd hi'n ei ganfod, roedd hi'n gallu dehongli pethau'n wahanol. Doedd neb yn gwybod beth oedd y talpiau cyffredin o garreg galed oedd yn cael eu galw'n Gerrig Besoar, ond drwy sylwi pa mor agos oedden nhw i'r sgerbydau ichthyosaur dyma Mary'n sylweddoli taw gweddillion ffosil dom anifeiliaid oedden nhw – coprolitau. Lledodd y sôn amdani, a cyn hir roedd daearegwyr blaenllaw yn galw ac yn gofyn ei barn hi.

Roedd Mary'n gymeriad rhyfedd oedd ddim yn ffitio mewn i gategoriau arferol. Dim ond ychydig flynyddoedd o addysg yn yr ysgol Sul leol gafodd hi, ond roedd hi'n gallu ysgrifennu'n dda a mynegi'i hun yn rhugl. Ond oherwydd ei dosbarth, allai hi ddim cymysgu'n gymdeithasol â phobl oedd ar yr un lefel ddeallusol. Fel menyw, roedd hi wedi ei gwahardd yn llwyr o Gymdeithas Ddaearegol Llundain, lle byddai hi wedi gallu rhannu a thrafod ei syniadau gwyddonol. Ac er bod ei henw i'w gweld mewn traethodau gwyddonol, chafodd hi byth ei chydnabod fel un o'r awduron.

Mae hi wedi cael ei disgrifio fel menyw annibynnol, hyderus, balch a pharod ei barn, ac mae ei llythyrau yn dangos pa mor chwerw oedd hi'n teimlo am ei sefyllfa. Ond gallai hi hefyd fod yn garedig a hael, a byddai'n helpu ei chymdogion pan y gallai hi.

Roedd ymwelwyr â Lyme Regis yn gallu mynd i weld ei charreg fedd a'r ffenest wydr yn ei choffau yn yr eglwys, ond yn 2022 dadorchuddiwyd cerflun iddi. Roedd hyn yn benllanw ymgyrch ryfeddol merch naw oed o'r enw Evie Swire. Dyma hi’n gofyn i'w mam, Anya Pearson, ble oedd y cerflun o Mary, a deall bod dim un i gael wnaeth ysbrydoli ymgyrch Mary Anning Rocks, wnaeth gasglu dros £100,000 i dalu am gerflun. Comisiynwyd yr artist Denise Dutton i greu'r cerflun sydd i'w weld ar lan y môr, yn dangos Mary Anning a'i chi yn camu'n bwrpasol tua'r traeth yn barod i wneud canfyddiadau cyffrous newydd.