Ar drywydd y derwyddon

'An Archdruid in his Judicial Habit'

o Costume of the Original Inhabitants of the British Isles (1815) gan Samuel Rush Meyrick a Charles Hamilton Smith.

Teml Dderwyddol dybiedig Tre'r Dryw (Môn) - paratowyd gan y Parchedig Henry Rowlands (1723)

Dyfaliad, a baratowyd yn gynnar yn y bedwaredd ganrif a bymtheg, o sut olwg fyddai ar seremoni dderwyddol yng Nghôr y Cewri. Gwyddom bellach, y cafodd Côr y Cewri ei godi tua 1,500 o flynyddoedd cyn ymddangosiad y cyfeiriad hanesyddol cyntaf at y derwyddon.

Llyn Cerrig Bach (Ynys Môn). Cafwyd hyd i lawer iawn o waith metel o'r Oes Haearn yn y llyn ym 1943.[Llun © Philip Macdonald].

Detholiad o waith metel y cafwyd hyd iddo yn Llyn Cerrig Bach, gan gynnwys cadwynau caethweision, cleddyfau wedi'u plygu, arfau ac offer cerbyd.

Ers tro byd mae derwyddon, offeiriaid Prydain ac Iwerddon 'slawer dydd, wedi ennyn diddordeb a thanio dychymyg nifer fawr o bobl gyffredin. Mae'r ddelwedd ystrydebol o'r dyn doeth yn ei wisg wen, yn cario cryman aur, a thusw o uchelwydd neu ffon yn ei law, yn un sydd wedi'i serio ar ein cof hyd heddiw. Mae'n greadigaeth ganrifoedd lawer o bendroni a dychymyg byw. Ond pa dystiolaeth sydd gennym am y cymeriadau pwerus ond annelwig hyn?

Ceir y cyfeiriadau cyntaf at y Derwyddon yng ngwaith yr awduron Clasurol, yn enwedig Posidonius, Strabo a Julius Caesar, oedd yn ysgrifennu yn ystod y ganrif gyntaf CC. Mae'r rhain yn crybwyll y druidae yng Ngâl (Ffrainc) a Phrydain, oedd yn ddynion doeth, yn arsylwyr digwyddiadau naturiol ac yn athronwyr moesol. Roedd eu swyddogaethau'n bwysig yn y cymunedau Celtaidd hyn, gan mai hwy a ganiatâi ryfela, hwy oedd ceidwaid gwybodaeth, a hwy oedd yn gweinyddu cyfiawnder ac yn goruchwylio aberthau a seremonïau crefyddol.

Mewn cysylltiad agos â hwy oedd y beirdd (bardoi), y cantorion a'r prydyddion, a'r dewiniaid (vates), oedd yn dehongli aberthau er mwyn rhagfynegi'r dyfodol. Yn ôl Caesar, tarddle Derwyddiaeth oedd Prydain, a chredir i Timaeus, hanesydd o Roeg, eu crybwyll am y tro cyntaf mor gynnar â diwedd y bedwaredd ganrif CC.

Roedd derwyddon a beirdd hefyd yn gymeriadau amlwg mewn testunau Cymraeg a Gwyddeleg o'r Oesoedd Canol, ac yn ôl pob tebyg cofnodai'r rhain draddodiad llafar cynharach a drosglwyddwyd o'r naill genhedlaeth i'r llall. Mae'r testunau Gwyddeleg yn cynnwys Chwedl Wlster, Llyfr y Fuwch Frech a'r Chwedl Ffeniaidd.

Yng Nghymru, rhestrwyd swyddogaethau a breintiau'r beirdd mewn dogfennau yn ymwneud â'r cyfreithiau a luniwyd gan Hywel Dda yn y ddegfed ganrif OC. Yn ystod y ddeunawfed ganrif, ystyriwyd y derwyddion fel hynafiaid y beirdd, y beirdd oedd yn canu mawl, cerddorion ac achyddion, oedd yn ffynnu yn y gymdeithas Gymraeg ganoloesol.

Mae'n anodd bwrw goleuni ar bryd a gwedd y derwyddon, nac ar eu gwisgoedd a'u heiddo. Prin iawn yw'r darluniau neu arysgrifau sy'n dyddio o'r cyfnod, a phur anaml mae'r dystiolaeth archaeolegol yn cynnig atebion pendant. Mae llawer wedi dibynnu ar ddisgrifiad o seremoni dderwyddol a gofnodwyd gan yr awdur Pliny, yn ei Natural History. Yn yr adroddiad hwn, mae derwydd yn ei wisg wen yn dringo derwen er mwyn torri tusw o uchelwydd â chryman aur.

Dechreuwyd ailymddiddori yn y derwyddon yng nghyfnod y Dadeni (y bedwaredd ganrif ar ddeg hyd yr unfed ar bymtheg), pan roedd mynd mawr ar y testunau Groeg a Lladin Clasurol. Mae nifer o ffynonellau yn disgrifio derwyddon, a addolai mewn llennyrch anghysbell a gerllaw pyllau a llynnoedd cysygredig, yn aberthu pobl. Er enghraifft, mae'r hanesydd Tacitus, a oedd yn ysgrifennu yn ystod y ganrif gyntaf OC, yn crybwyll cellïoedd derwyddol Mona (Môn), gan sôn hefyd fod gwaed carcharorion yn cael ei daenu ar eu hallorau.

Ar gorn y fath adroddiadau, ym 1659 awgrymodd John Aubrey, prif hynafiaethydd ei gyfnod, fod cylchoedd cerrig Avebury a Chôr y Cewri wedi bod yn demlau derwyddol. Yn yr un modd, ym 1723, roedd y Parchedig Henry Rowlands o'r farn fod nifer o gofadeiliau megalithig Môn yn demlau ac yn allorau aberthol derwyddon. Erbyn diwedd y ddeunawfed ganrif, daeth 'neo dderwyddiaeth', dan arweiniad pobl megis y Parchedig William Stukely, yn symudiad diwylliannol o bwys ym Mhrydain. Fodd bynnag, gyda'r cynnydd mewn dealltwriaeth archaeolegol yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, daeth yn amlwg y cafodd y cofadeiliau hyn eu codi dros 4,000 o flynyddoedd yn ôl, ymhell cyn ymddangosiad y derwyddon. Eto i gyd, mae derwyddon a beirdd yn dal i ymgynnull y tu mewn i gylchoedd cerrig heddiw.

Hyd yn oed os yw archaeoleg yn ei chael hi'n anodd adnabod derwyddon, y mae'n darparu tystiolaeth gadarn am arferion crefyddol pobl yr Oes Haearn Geltaidd. Yng Nghymru, cafwyd hyd i dystiolaeth o'r traddodiad o gynnig gwaith metel o fri i'r duwiau ar safle Llyn Cerrig Bach ym Môn. Yma, rhwng 300 CC a CC 100, cafodd cerbydau, arfau, offer ac eitemau o waith metel addurnedig eu taflu o sarn neu ynys i mewn i lyn bach. Trwy gyd-ddigwyddiad, ceir adroddiad gan yr awdur Rhufeinig Tacitus sy'n dwyn i gof mewn modd trawiadol iawn orchfygiad cadarnle derwyddol ym Môn gan y fyddin Rufeinig, digwyddiad a berodd i rai pobl gredu bod Llyn Cerrig Bach yn safle derwyddol.

Cafwyd hyd i enghreifftiau eraill o ddefodau'r Oes Haearn Geltaidd hefyd. Er enghraifft, cafodd corff gŵr a aberthwyd, yn ôl pob tebyg, oedd wedi'i gadw mewn haenau o fawn, ei ddarganfod yn Lindow Moss, Sir Gaer (Lloegr). Yn ne a dwyrain Lloegr, cloddiwyd temlau o'r Oes Haearn oedd yn cynnwys offrymau o ddarnau arian, bwyd ac arfau. Yn ddiweddar, cafodd powlen enwog Cerrigydrudion, sydd wedi'i haddurno'n gywrain yn null celfyddyd Geltaidd La Tène, ei dehongli'n argyhoeddiadol fel coron seremonïol. Mae'n bosibl fod hon a nifer o goronau a theyrndlysau eraill, a ddarganfuwyd mewn claddfeydd neu demlau ym Mhrydain, yn dynodi swyddogaeth offeiriadol.

Yn y byd cynhanesyddol hwn, teimlid grym y duwiau Celtaidd paganaidd yn fyw iawn, grym oedd yn fythol bresennol ac yn rhan annatod o fywyd bob dydd.

Darllen Cefndir

Druids gan A. Ross. Tempus Publishing (1999).

Exploring the World of the Druids gan M. J. Green. Cyhoeddwyd gan Thames & Hudson (1997).

Shrines & Sacrifice gan A. Woodward. Cyhoeddwyd gan Batsford (1992).

Tacitus: the annals gan J. Jackson. Cyhoeddwyd gan William Heinemann (1951).

The Bog Man and the Archaeology of People gan D. Brothwell. British Museum Publications (1986).

The Druids gan S. Piggott. Cyhoeddwyd gan Thames & Hudson (1968).

sylw (19)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.
Gwyndaf Pritchard
29 Rhagfyr 2020, 00:06
There are fields in the vicinity leading to caer idris called maes yr oedd waedd field of long lament
and maes y hir gad , meaning field of the long army.

If you look at the course of the river braint on the map you can see the groves called llwyni in welsh . they amass around the braint , so do ancient monuments such as bryn celli ddu.
Travis Repp
28 Gorffennaf 2020, 02:39
I have yet to see a native British reference to druids. St Patrick meets and names them as such in Ireland. Where is a direct connection like that made in British literature? The Romans may not have known for certain who was who. When do the ancient Brits even mention the word "druid" before St. Patrick's interactive references?
Alexander Nagel
17 Hydref 2019, 06:55
Hello and thank you for all this information. How accurate were the Renaissance translations? Is it still believed that Druids engaged in human sacrifice?
andrew chalmers evans
26 Awst 2018, 22:46
many thanks for the info....i will do my best to bring about justice in this world....and as a poetic and singing bard i will also do my best to make it on the world stage......with the hope that i will one day get that lucky break that i so long dream for......so i can put all this critical nonsense on facebook to bed....once and for all.....be lucky.....and from now on till my dying day i expect the same.....luck...that is.....
hope u can help....
goodbye......
Sara Staff Amgueddfa Cymru
11 Ebrill 2018, 09:41

Hi Jake - just to update you of our Librarian's response:

You will find more information about interpretations of Anglesey's archaeology in this blog post: Mona Antiqua Restaurata

You might also want to contact Elizabeth Walker, who might be answer more specific questions you might have.

Best

Sara
Digital Team

Sara Huws Staff Amgueddfa Cymru
10 Ebrill 2018, 16:11

Hiya Jake

Thanks for your comment - I'll pass this on to our librarian and get back to you. It may be that we have the volume in our collections. The National Library of Wales may also have a copy - it would be worth searching their catalogue to see if it available or if it has been digitised.

Broadly speaking, most of the antiquarian writing about Anglesey's druid culture from this period is in no small part related to the island's rich Neolithic archaeology. Find out more about the tombs of stone-age Wales, or the Neolithic in Anglesey.

Best wishes,

Sara
Digital Team

Jake
5 Ebrill 2018, 14:42
Hello,

I am currently in my final year of my masters degree in Architecture with my project sited in Anglesey. I have been looking into the historical background of the area and came across an online article on your website regarding the ancient druids of Anglesey, More specifically the image of "The alleged Druidical Temple of Tre'r Dryw (Anglesey) - prepared by the Revd Henry Rowlands (1723)". Would there be anyone that could give me an explanation of this image as to the different elements of the structures? this will hugely benefit the concept of my project and will be hugely appreciated!

thank you,

Jake Scargill
Serenity Rain
17 Mehefin 2017, 09:29
I am writing from New Zealand, I understand that you are associated with the Welsh Druids and I thought you may be interested to know and perhaps share with the Druid community the recent discovery relating to the Druidic (previously assumed Roman) Dodecahedron.


No-one until now has been able to tell us what the Dodecahedron device was used for or the intricate mathematics associated with it. The Dodecahedron was previously known as "Roman" but has now been verified to be Druidic in origin. The deciphering of this ancient artifact has recently been completed and is available to read in full at the following link http://www.celticnz.co.nz/Dodecahedron/Decoding%20the%20Druidic%20Dodecahedron1.html


I will be very interested to hear back from you with your feedback and if you could also forward this information on to your Druidic associates
Sara Huws Staff Amgueddfa Cymru
10 Ebrill 2017, 08:43
Hi Rebecca,

Thanks for letting us know about your badges - could you please post another comment with the 'email' field completed - so that I can send your enquiry on to a curator? Your email won't appear on the website - it just means that the curator will be able to see it to get in touch and possibly see pictures of the items in question.

Many thanks,

Sara
Digital Team
Rebecca Brace
9 Ebrill 2017, 13:40
Dear Sir/Madam I have a few Druid pin badges and a car badge and thought you would like them for your museum ?