Y casgliad doliau yn Amgueddfa Cymru a datblygiad doliau drwy'r oesoedd

Doli ar ffurf bachgen bach o'r 19fed ganrif hwyr

Mae Amgueddfa Cymru yn gartref i gasgliad gwych o ddoliau yn dyddio o tua 1800 hyd 2000 — pob un wedi'u gwneud o ddeunyddiau amrywiol a phob un â rhyw gysylltiad â Chymru. Gellir olrhain datblygiad crefft y saer doliau o'r esiamplau pren cyntaf i ddoliau plastig cyfoes. Gwelwn hefyd y newid o deganau cartref syml, i nwyddau ffatri wedi'u masgynhyrchu.

Chwarae yw prif fwynhad plant pob oes, ac mae dianc i'w byd dychmygol eu hunain yn rhan hanfodol o blentyndod iach a llawn cymhelliad.

Mae doliau syml o bren a chlai wedi'u canfod mewn beddrodau Eifftaidd yn dyddio o 1600 CC, ac rydyn ni'n gwybod bod plant yr hen Roeg a Rhufain yn mwynhau teganau o'r fath. Byddai doliau yn cael eu cynhyrchu yn Ewrop yn yr Oesoedd Canol ac wrth i'r canrifoedd basio, ehangodd yr amrywiaeth o ddeunyddiau a ddefnyddiwyd i greu doliau a theganau yn gyffredinol.

Caiff doliau eu dosbarthu yn ôl y math o ben sydd arnynt. Yn naturiol, pren oedd y rhan fwyaf o ddoliau cynnar a grëwyd mewn ardaloedd yn yr Almaen ac Awstria lle roedd cerfio pren yn grefft draddodiadol boblogaidd. Dechreuodd doliau cwyr ymddangos yn ystod y 17eg ganrif, ac erbyn tua 1800 roedd doliau cyfansawdd — cymysgedd o bren a phapur wedi'u pwlpio — yn cael eu creu yn yr Almaen. Daeth papier-mâché — dull cyfansawdd oedd yn rhatach na phren — yn boblogaidd a dechreuwyd ei fasgynhyrchu yn nechrau'r 19eg ganrif, a dyma fu dechrau'r diwydiant creu doliau yn yr Almaen.

Diflannodd y diwydiant doliau cŵyr erbyn 1890 gyda thwf doliau porslen neu tsieni wedi'u gwydro yng nghanol y 19eg ganrif. Roedd gorffeniad sgleiniog y doliau porslen yn atyniadol iawn ac yn yr Almaen a Ffrainc y crëwyd y rhan fwyaf o'r doliau yma. Roedd doliau bisg (porslen anwydrog) gydag wynebau wedi'u paentio'n ofalus a lliw croen hynod ddeniadol hefyd yn gyffredin yn y ddwy wlad o'r 1860au.

Tra bod y pennau o tsieni, cyrff o ledr neu bren fyddai gan y doliau, ac er taw portreadau o fenywod oedd y rhan fwyaf o ddoliau yn hanesyddol daeth y 'bebe' Ffrengig yn boblogaidd yn y 1880au oedd wedi'u modelu ar ferched ifancach am y tro cyntaf.

Roedd y 19eg ganrif yn oes aur i gynhyrchu doliau, boed yn goed, cwyr neu tsieni, gyda'r mwyafrif yn cael eu cynhyrchu yn yr Almaen, Ffrainc, Lloegr ac yn ddiweddarach, yr Unol Daleithiau. Cyn gwawrio'r oes ddiwydiannol, byddai teganau a doliau yn cael eu gwerthu fel arfer mewn ffeiriau teithiol a marchnadoedd, ond yn y 19eg ganrif agorodd siopau teganau parhaol i werthu nwyddau yn rheolaidd.