'Bywydau Glowyr yn werth 5½c yr un': Ymgynghoriad y Llywodraeth i drychineb Senghennydd 1913

Mam ifanc a'i phlentyn yn aros am newyddion

Darganfuwyd yr oriawr hon ar gorff yn dilyn trychineb pwll glo Senghennydd ar 14 Hydref 1913, ac fe'i defnyddiwyd i adnabod y corff. Bu farw 440 o ddynion o ganlyniad i'r trychineb. Ni ddarganfuwyd rhai o'r cyrff. Hwn oedd y trychineb gwaethaf yn hanes meysydd glo Prydain.

Cyrff gweithwyr yn cael eu cario o'r pwll

Cyfanswm terfynol y gwŷr a fu farw yn nhrychineb glofa ar 14 Hydref 1913 oedd 439. Chafodd rhai o'r cyrff fyth eu canfod. Dyma un o'r trychinebau glofaol gwaethaf yn hanes meysydd glo Prydain.

Ddeng munud wedi wyth ar fore 14 Hydref 1913 roedd y 950 o ddynion sifft y dydd yng nglofa Universal, Senghennydd newydd ddechrau ar eu gwaith pan ysgubodd ffrwydrad anferth drwy'r gwaith.

Roedd cymaint o bŵer yn y ffrwydrad nes i'r gawell ddwy dunnell gael ei thaflu i fyny Siafft Lancaster hyd nes taro'r gêr weindio.

Daeth y dynion oedd yn gweithio ar ochr ddwyreiniol y gwaith tanddaear i gyd i'r wyneb yn ddiogel, ond roedd yr ochr orllewinol yn danchwa, a dim ond llond llaw a ddihangodd.

Erbyn 20 Hydref, roedd y cyfanswm wedi cyrraedd 440 gan gynnwys un gweithiwr achub.

Allai'r ymchwiliad dilynol ddim canfod achos y ffrwydrad er bod pawb yn gytun bod nwy methan (llosgnwy) wedi cyfrannu. Daeth hi'n amlwg fod bynnag bod nifer o reolau Deddf Pyllau Glo 1911 wedi cael eu torri.

Ym mis Mai 1914 wynebodd rheolwr y lofa, Edward Shaw, 17 cyhuddiad tra wynebodd perchnogion y lofa, Lewis Merthyr Coal Company, 4 cyhuddiad.

Cafwyd Edward Shaw yn euog o 8 o'r cyhuddiadau a chodwyd dirwy o £24 arno, a arweiniodd at bennawd yn un o'r papurau lleol yn datgan 'Bywydau Glowyr yn werth 5½p yr un'. Cafwyd y perchnogion yn euog o un cyhuddiad o fethu gosod gwyntyll awyru cildroadol a chodwyd dirwy o £10 a £5.25 o gostau arnynt.

Roedd 60 o'r gŵyr a laddwyd o dan eu hugain oed, ac wyth yn bedair ar ddeg yn unig. Gadawyd 205 o fenywod yn weddwon, 542 o blant heb eu tadau a 62 o rieni dibynnol heb eu meibion.

Hwn oedd yr ail ffrwydrad yng nglofa Universal – bu farw 81 o ddynion ym 1901.

Caeodd glofa Universal ym mis Mawrth 1928.

Isod gellir gweld copi o'r ymgynghoriad llawn gan y Swyddfa Gartref i'r ffrwydrad yng nglofa Universal Colliery, Senghennydd ym 1913.