Darganfyddiad newydd am hen offeryn: oedd dau seinflwch y crwth Cymreig yn unigryw?

Crwth Llyfrgell Genedlaethol Cymru.

Y crwth o'r 18fed ganrif yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru.

Mae Amgueddfa Cymru yn ddigon ffodus i feddu ar un o dri chrwth Cymreig sy'n dal i fodoli ym Mhrydain. Wedi darganfod agorfa gudd, ai dyma'r unig offeryn a chwaraeir gyda bwa i gael dau seinflwch?

Gwelir y cyfeiriad ysgrifenedig cyntaf at offeryn llinynnol o'r enw 'crwth' yng Nghyfreithiau Hywel Dda yn y 12fed ganrif. Roedd yn boblogaidd yng Nghymru drwy gydol yr Oesoedd Canol ac yn ffefryn ymysg y dosbarthiadau uwch. Mae Cyfreithiau Hywel Dda yn cyfeirio at y crwth, ynghyd â'r delyn a'r pibau, fel offeryn o statws a chwaraeir gan wŷr bonheddig ac a ddefnyddid yn aml mewn adloniant cerddorol.

Cynhaliwyd cystadlaethau ar y crwth yn Eisteddfod gyntaf yr Arglwydd Rhys yng Nghastell Aberteifi ym 1176, ac mae cywydd gan Rhys Goch Eryri, tua 1436, yn canu clodydd y dewiniaid, acrobatiaid a cherddorion (gan gynnwys y crythwyr) gai eu croesawu i gartrefi noddwyr cyfoethog.

Poblogeiddio'r ffidil

Newidiodd rôl gymdeithasol y crwth yn sylweddol oddeutu 1600 fodd bynnag, wrth iddo gael ei gysylltu fwyfwy â'r traddodiad gwerin. Daeth poblogrwydd y ffidil yn y 18fed ganrif ag oes y crwth fel offeryn byw i ben yng Nghymru i bob pwrpas, gan gau pen y mwdwl ar fileniwm a mwy o arfer a datblygiad.

Erbyn ailgynnau'r diddordeb mewn cerddoriaeth draddodiadol yn nechrau'r 20fed ganrif, roedd y grefft o greu crwth, heb sôn am y dulliau cydnabyddedig o'i chwarae a thechnegau perfformio eraill, wedi mynd yn angof.

Y crythau olaf

O'r tair esiampl hanesyddol sy'n dal i fodoli, mae pob un yn offeryn chwe thant hirsgwar gyda chefn, ochrau a seinfwrdd gwastad, gyda'r corff, y seinflwch a'r brif ffrâm wedi'u cynhyrchu o un darn o bren. Mae byseddfwrdd yn rhannu agoriad hirsgwar yn un pen a gellir gweld dau dwll yn y seinfwrdd.

Crwth Sain Ffagan

Mae'r flwyddyn 1742 wedi'i harysgrifio ar y crwth a chafodd ei gynhyrchu gan Richard Evans o Lanfihangel Bachellaeth, Sir Gaernarfon. Cafodd ei fenthyg i'r Amgueddfa'n wreiddiol ym 1935 gan y Cyrnol J. C. Wynne Finch o'r Foelas, Sir Gaernarfon; ei deulu yw perchnogion yr offeryn hyd heddiw. Er ei fod yn gyflawn, mae cyfres o begiau tiwnio wedi'u cau sydd bron yn cydredeg â'r set bresennol.

Crwth Aberystwyth

Mae ail grwth yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, a roddwyd i'r Llyfrgell ar ei hagoriad ym 1907 gan ei phrif sylfaenydd, Syr John Williams. Mae'n bosibl taw'r Parchedig John Jenkins (1770-1829) o Geri, Sir Drefaldwyn oedd perchennog yr offeryn hwn. Er ei fod yn gyflawn (ac eithrio dau dant drôn sydd ar goll), mae gwaith adfer/atgyweirio sylweddol wedi cael ei wneud i'r prif fframwaith rywdro.

Crwth Warrington

Gellir gweld y drydedd esiampl yn Amgueddfa ac Oriel Gelf Warrington, ac er bod y dyddiad yn anhysbys mae'n debyg i offeryn a ddisgrifiwyd ac a ddarluniwyd yn rhifyn 1775 o'r cyfnodolyn Archaeologia (cyfrol III, plât vii). Prynwyd y crwth hwn yng Nghymru ym 1843 gan Dr James Kendrick, un o haneswyr lleol cyntaf Warrington a hynafiaethydd nodedig. Rhoddodd Kendrick y crwth i'r dref y flwyddyn honno gan ddod yn un o'r eitemau cyntaf i gael ei arddangos yn yr amgueddfa leol.

Mae crwth Warrington yn llai cyflawn na'r ddau flaenorol, gyda'r gynffon, y tannau, y byseddfwrdd a'r nyten i gyd ar goll.

Y crwth yn Amgueddfa ac Oriel Gelf Warrington. © Warrington Museum and Art Gallery.

Mae byseddfwrdd coll crwth Warrington yn ein galluogi i weld maint llawn y gofod. Gellir gweld y gwahaniaeth rhwng y coed moel golau yn y llun a'r border tywyllach fyddai wedi'i leinio â glud.

Datgelu agoriad cudd

Mae gwaith cadwraeth ar grwth Sain Ffagan wedi datgelu agoriad cudd o dan y byseddfwrdd sy'n ymwthio tu hwnt i'r byseddfwrdd. Yn dilyn archwilio pellach, gwelwyd bod yr agoriad yn ymestyn ar hyd y gwddf. Datgelodd delwedd pelydr-x o'r offeryn fod gwagle pwrpasol sy'n culhau ar hyd y byseddfwrdd.

Golyga hyn bod llai o arwyneb i ludo'r byseddfwrdd i'r gwddf ac felly byddai'n dipyn anoddach i'w gynhyrchu nag offeryn â gwddf solid, gwastad — fyddai wedi glynu'n well i arwyneb uwch y gwddf.

Beth fyddai'r rheswm dros greu agoriad o'r fath? A fyddai'n gwella safon donyddol yr offeryn? Mae'n bosibl iawn y byddai'r agoriad wedi gweithio mewn modd tebyg iawn i seinflwch offeryn neu chwyddseinydd i roi sain mwy cyflawn wrth i'r tannau ddirgrynu.

Offeryn bwa unigryw?

Mae'n ddigon posibl bod yr ail seinfwrdd hwn yn gwneud y crwth yn unigryw ymysg offerynnau gaiff eu chwarae â bwa, gan nad oes nodwedd o'r fath wedi cael ei ddefnyddio yn un o offerynnau eraill teulu'r feiolin.

Dangosodd archwiliad o grwth Aberystwyth agoriad tebyg yn y gwddf. Gan fod nodweddion gwahanol i'r esiampl hon i'r un a gedwir yn Sain Ffagan (a'i bod mwy na thebyg wedi cael ei hadeiladu gan grefftwr gwahanol) mae'n ddigon posibl bod agoriad o'r fath yn nodwedd oedd yn gyffredin i bob crwth.

Er mwyn cadarnhau'r ddamcaniaeth hon, dangosodd archwiliad manwl o ddelwedd o'r crwth yn Amgueddfa Warrington y gellir gweld y llinellau glud yn culhau bob ochr i'r gwddf, gyda phren moel yn y canol, gan ddangos maint yr agoriad gwreiddiol. Mae'r amrywiad yn y cynllun eto'n awgrymu taw crefftwr gwahanol a'i cynhyrchodd.

Mae'n rhaid felly bod agoriad yng ngwddf y crwth yn dechneg adeiladu safonol y byddai gwneuthurwyr crythau yn eu defnyddio wrth adeiladu'r offeryn.

Mae'n bosibl bod modd profi'r gwahaniaeth a wnaiff yr agoriad hwn i sain yr offeryn drwy gofnodi graddfa donyddol atgynhyrchiad o grwth sydd â byseddfwrdd solid, cyn creu agoriad yn yr un offeryn a chofnodi'r gwahaniaeth.

Rhaid tynnu sylw hefyd at nodwedd arbennig arall am grwth Sain Ffagan, sef dyluniad mewn inc ar arwyneb y byseddfwrdd a ddaeth yn amlwg o dan olau uwchfioled yn unig.

Gan y byddai'r crwth yn cael ei ddal yn erbyn y corff fel arfer, gallai'r offerynnwr weld i lawr y gwddf a byddai cynllun ar y byseddfwrdd o bosibl wedi helpu gyda lleoliad y bysedd ar y gwddf. Yn rhyfedd iawn, mae ôl y dyluniad hwn i'w weld hefyd ar seinfwrdd telyn fechan sydd hefyd i'w gweld yn Sain Ffagan.

Erthygl gan: Emyr Davies, Cadwraethydd: Celfi, Offerynnau Cerdd a Horoleg, Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru ac Emma Lile, Curadur: Cerddoriaeth, Chwaraeon ac Arferion Traddodiadol, Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru