Traddodiadau'r Nadolig: Y Fari Lwyd

Beth yw'r Fari Lwyd?

Un o’r arferion Cymreig enwocaf yw y Fari Lwyd, sef pen neu ffigur ceffyl yr arferai partïon 'canu gwaseila' ei gludo o ddrws i ddrws yn ystod tymor y Nadolig.

Roedd yn ei anterth yn ne Cymru yn ystod y 19eg ganrif, ond mae’n parhau i gael ei berfformio gan rai partïon heddiw. Nodwedd amlycaf yr arferiad yw’r penglog ceffyl sydd ar ben un o barti’r gwasaelwyr, wrth iddynt deithio o dŷ i dŷ yn canu a dawnsio. Ar y penglog byddai addurniadau amryliw megis rhubanau a rhosedau. Gwna’r llygaid fel arfer allan o boteli gwydr i greu anifail eithaf brawychus, yn enwedig gan fod y ceg, sy’n symud i fyny ac i lawr, yn llwyddo i ddod a’r holl beth yn fyw. Fel arfer, cedwir y penglog mewn calch o dan y ddaear er mwyn ei gadw mewn cyflwr da a’i godi pob Nadolig.

Yn ogystal â’r Mari mae sawl cymeriad amlwg arall yn y grŵp teithiol, sef Pwnsh, Siwan a’r Serjant, a’u swyddogaeth yw i ychwanegu at yr hwyl. Mae hyd yn oed y grwpiau lleiaf yn penodi arweinydd, sydd a’r cyfrifoldeb o ddal awenau’r farch ac i arwain y canu.

Sut mae'n cael ei ddathlu?

Byddai’r Fari yn ymweld â phob tŷ a thafarn yn y pentref. Arhosa’r grŵp ger rhai o’r tai er mwyn cymeryd rhan mewn cystadleuaeth pwnco gyda’r cartrefwyr tu mewn. Nod y gystadleuaeth penillion hyn yw i un parti ganu’n hirach ac yn fwy doniol na’r llall. Ond, yn y pen draw, os yw’r cartrefwyr yn dymuno llwyddiant a lwc dda am y flwyddyn ganlynol, rhaid iddynt ildio i barti’r Mari a’u gadael i mewn i’r tŷ. Gan fod cystadlaethau weithiau’n para dros awr, does dim syndod bod y Mari a’r criw yn falch o wahoddiad mewn am fwyd a diod.

Tu mewn i’r tŷ byddai’r Fari yn darparu adloniant, ac yn rhedeg o amgylch y cartref, yn creu hafoc, ac yn dychryn y plant, tra bod arweinydd y parti yn esgus ceisio ei ffrwyno. Byddai aelodau o’r parti yn aml yn chwarae cerddoriaeth ac yn diddanu trigolion y tŷ. Byddai Pwnsh a Siwan hefyd yn cyfrannu at yr adloniant. Byddai’r grŵp yn cael eu gwobrwyo â bwyd a diod, ac weithiau rhodd o arian. Byddai’r ymweliad yn dod i ben gyda chân ffarwel draddodiadol.

Poblogrwydd

Yn ystod yr ugeinfed ganrif gwelwyd gostyngiad sylweddol yn nifer y grwpiau Mari Lwyd – un o’r rhesymau, yw bod llai o siaradwyr Cymraeg o gwmpas i gymeryd rhan yn y gystadleuaeth pwnco. Rheswm arall oedd bod yr arferiad wedi dod yn gysylltiedig ag ymddygiad gwael a meddwdod. Nid oedd hwn yn dderbyniol mewn cymdeithas ble roedd Capel a Methodistiaeth ar gynnydd.

Mae traddodiad cryfaf a mwyaf hir-hoedlog y Fari Lwyd i’w weld yn Llangynwyd yn Ne Cymru, ac erbyn heddiw mae’r traddodiad wedi’i ail-sefydlu mewn sawl ardal ar draws Cymru.

Cân y Fari Lwyd

Cymerwch olwg ar yr holl ddigwyddiadau Nadolig cyffrous sydd gan Amgueddfa Cymru ei gynnig eleni.