Ceffylau yng nglofeydd Cymru

Mae ceffylau wedi bod â chysylltiad agos â chloddio glo ers dyddiau cynnar y diwydiant. Cawson nhw eu defnyddio i gludo glo o'r pyllau i'r cwsmer, i bweru injans weindio a phwmpio ac, yn bwysicaf oll, i symud glo o'r talcen glo i'r siafft.

Ym 1878 cyfrifodd yr RSPCA fod dros 200,000 o geffylau yn gweithio ym mhyllau glo Prydain. Lleihaodd y niferoedd wrth i fecaneiddio ddod yn fwy cyffredin, ond parhawyd i'w defnyddio trwy gydol yr ugeinfed ganrif. Mae’n debyg mai ceffyl pwll glo olaf Cymru oedd Robbie, a ymddeolodd o Bwll Glo Pant y Gaseg ym 1999.

'Merlod pwll glo,' oedd enw mwyaf cyffredin y cyhoedd arnyn nhw, ond roedd ceffylau pwll glo Cymru fel arfer tua 15 dyrnfedd o uchder – yr un maint â cheffylau rhyfel Harri VIII. Honnir yn aml iddyn nhw fynd yn ddall, ond ni fyddai ceffyl dall wedi bod yn ddefnyddiol iawn o dan y ddaear, ac fel arfer byddai unrhyw anifail a oedd wedi colli ei olwg yn cael ei ddwyn i'r wyneb cyn gynted â phosibl.

Er eu bod yn hanfodol ar gyfer cynhyrchu glo cyn cyflwyno cludiant mecanyddol, mae defnyddio ceffylau yn y diwydiant glo yn aml wedi bod yn ddadleuol iawn. Dadleuai'r perchnogion glo eu bod yn hanfodol yn y broses economaidd o dynnu glo, a byddai'r rhai sy'n caru anifeiliaid yn ystyried eu defnydd yn greulon.

Yn y canol, rhwng y ddwy ochr, oedd y glowyr, a oedd efallai yn cydymdeimlo â'r anifeiliaid hyn. Fodd bynnag, gallen nhw anwybyddu unrhyw greulondeb, neu hyd yn oed fod yn greulon eu hunain, pe bai eu pecyn cyflog dan fygythiad.

Roedd ceffylau pwll glo Cymru fel arfer tua 15 dyrnfedd o uchder ac yn wrywod, adfeirch yn bennaf ond roedd rhai meirch yn cael eu cadw. Roedd y mwyafrif o deip Cob Cymreig ond roedd ceffylau mwy megis ceffylau gwedd a cheffylau a fewnforiwyd o Wlad Belg hefyd yn cael eu cadw, yn enwedig ar yr wyneb neu ar y prif ffyrdd cludo. Pan oedd y stociau o geffylau yn isel, roedd modd eu cael o mor bell i ffwrdd ag America a Rwsia. Roedd merlod llai, tua 13 dyrnfedd o uchder, yn cael eu defnyddio weithiau ar gyfer dyletswyddau cludo ysgafn.

Roedd yn rhaid iddyn nhw fod o leiaf 4 oed cyn cael eu derbyn i waith pwll glo. Ym 1893, roedd disgwyliad oes cyfartalog ceffyl pwll glo rhwng 8 a 9 mlynedd, a byddai tua 6% yn cael eu lladd mewn damweiniau. Erbyn y 1950au roedd hyn wedi codi i rhwng 10 a 15 mlynedd, er bod rhai a oedd yn cyflawni 'tasgau ysgafn' yn dal i fod mewn cyflogaeth a hwythau dros 20 oed.

Erbyn y 1930au, roedd y rhan fwyaf o geffylau yn gweithio rhwng 45 a 60 awr yr wythnos. Ar ôl 1949 nid oedd uchafswm yr oriau gwaith i fod yn fwy na 48 awr a dim mwy na 7 shifft, yr wythnos. Roedd ganddyn nhw hefyd hawl i'r un egwyl o 20 munud â'r dynion.

Ym 1938, roedd gan lowyr hawl i wythnos o wyliau blynyddol â thâl, ac roedd y ceffylau fel arfer yn cael eu caniatáu uwchben y ddaear hefyd. Erbyn 1948 roedd y glowyr a'r ceffylau yn cael pythefnos o wyliau blynyddol.

Erbyn 1878, roedd yr RSPCA yn amcangyfrif bod tua 200,000 o geffylau yn gweithio ym mhyllau glo Prydain. Erbyn 1913 roedd hyn wedi gostwng i 70,000, oherwydd dulliau cludo mecanyddol gwell. Ym 1930 adroddwyd nad oedd gan 25 o byllau glo Cymru unrhyw geffylau o gwbl. Ym 1947 roedd yna tua 8,000 o geffylau pwll glo yng Nghymru, erbyn 1967 dim ond 417 oedd. Erbyn yr 1980au roedd ceffylau'r Bwrdd Glo Cenedlaethol yn cael eu hymddeol ond, mewn 'pyllau preifat' llai, cafodd ceffylau eu defnyddio am rai blynyddoedd eto.

Ymddeolodd ceffylau pwll glo olaf Cymru, Gremlin a Robbie, o Bwll Glo Pant y Gaseg, Pont-y-pŵl, ym 1999. Cawson nhw eu hanfon i un o gartrefi gorffwys yr RSPCA yn Milton Keynes, ond roedd hynny'n rhy ddiflas i Robbie, a chafodd ei fenthyg i Amgueddfa Lofaol Genedlaethol Lloegr yn Wakefield lle bu'n tynnu tybiau ysgafn o ymwelwyr o amgylch y safle. Bu farw Robbie ar 27 Ebrill 2009, y ceffyl pwll glo olaf yng Nghymru yn ôl pob tebyg.

I lawer o ymwelwyr â Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru, y rhannau mwyaf cofiadwy yw’r stablau tanddaearol a'r rhai ar yr wyneb, sy’n dal i ddwyn enwau’r ceffylau a oedd yn gweithio yno. Erbyn dechrau'r ugeinfed ganrif, roedd tua 300 o geffylau yn gweithio ym mhyllau glo Blaenafon, a 72 ohonyn nhw’n gweithio yn Big Pit.

Daethpwyd â'r ceffyl tanddaearol olaf yn Big Pit i fyny ym 1972, ond parhaodd dau geffyl i weithio ar yr wyneb tan 1974.

Boed yn 'anifail anwes bodlon' neu'n 'ferlyn pwll truenus', roedd y ceffyl pwll glo yn rhannu'r un amodau a pheryglon â'r glöwr ei hun. Buon nhw’n farw yn eu cannoedd o gamdriniaeth, damweiniau a ffrwydradau. Mae arnom ddyled fawr iddynt, gan gynnwys llwyddiant y chwyldro diwydiannol.