Gwasg Gregynog
Chwiorydd Davies Gregynog
Wynebddalen The stealing of the mare (1930), gan Robert Maynard.
Un o agweddau pwysicaf cysylltiad y chwiorydd Davies â'r celfyddydau oedd sefydlu Gwasg Gregynog. Y Wasg oedd yr unig elfen o'r cynllun celf a chrefft a gynlluniwyd ar gyfer Gregynog i gael ei weithredu, gan ddechrau cynhyrchu tua diwedd 1922. Cyhoeddwyd y llyfr cyntaf, Poems by George Herbert, flwyddyn yn ddiweddarach, a'r llyfr olaf ym 1940.
Roedd Gwasg Gregynog, fel gweisg preifat eraill y cyfnod, yn cynhyrchu llyfrau o safon uchel mewn niferoedd cyfyngedig. Argraffwyd llyfrau o'r fath ar bapur wedi'u wneud â llaw fel arfer, gan ddefnyddio gweisg llaw neu beiriannau llythrenwasg bach. Comisiynwyd nifer o brif ysgythrwyr pren yr ugeinfed ganrif i gynhyrchu darluniau ar gyfer y llyfrau.
Roedd gan y chwiorydd eisoes lyfrau o rai o weisg preifat gorau diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau'r ugeinfed ganrif, fel y rhai o weisg Kelmscott ac Ashendene.
Staff
Un o'r copïau o'r rhwymiad arbenig o'r Anerchiad a gyflwynwyd i'r Brenin Siôr V ar achlysur agoriad ffurfiol Amgueddfa Genedlaethol Cymru ar 21 Ebrill 1927.
Pan oedd y Wasg yn ei anterth, cyflogwyd dau ar bymtheg aelod o staff. Roedd y rhan helaeth o'r gweithlu cyffredinol yn yr ystafelloedd cysodi a rhwymo yn Gymry lleol. Daeth y staff artistig o Loegr a'r Alban yn bennaf.
Ceisiodd Bwrdd Gwasg Gregynog gyflawni tri nod wrth gyhoeddi llyfrau cain, sef: argraffu llyfrau yn Gymraeg; cyhoeddi rhai o'r enghreifftiau gorau o lenyddiaeth Eingl-Gymreig; a chyhoeddi cyfieithiadau o weithiau Cymreig.
O'r 1930au ymlaen, roedd y testunau'n fwy amrywiol. O'r pedwar deg dau llyfr, roedd wyth ohonynt yn Gymraeg, ac roedd gan unarddeg arall gysylltiadau Cymreig. Yr ystyriaeth hon o ddeunydd Cymreig oedd un o nodweddion arbennig y Wasg.
Argraffiad o Anerchiad y Brenin
(1932). Daeth ysgythriadau pren Agnes Miller Parker ar gyfer y llyfr hwn, a XXI Welsh gypsy folk-tales (1933), â hi i sylw'r cyhoedd fel un o ysgythrwyr pren gorau'r ugeinfed ganrif.
Cynhyrchwyd un o'r cyhoeddiadau prydferthaf ar gyfer Amgueddfa Cymru, a hynny ar fyr rybudd. Argraffiad o Anerchiad y Brenin oedd hwn, a ddarllenwyd pan agorodd y Brenin Siôr V a'r Frenhines Mary yr Amgueddfa yn swyddogol ar 21 Ebrill 1927. Rhwymwyd nifer o gopïau mewn 'levant Moroco glas', ag ymylon aur.
Argraffu
Tudalen lliw Salm XC o Psalmau Dafydd (1929)
Argraffwyd y llyfr 'gwasg' cyntaf, Poems by George Herbert, gyda gwasg llaw Albion. Yn fuan wedi hynny gosodwyd gwasg blaten Victoria a bwerwyd gan ei wneud yn llai llafurus. Y Victoria oedd prif wasg Gregynog, er mai defnyddio'r Albion wnaeth William McCance, ail oruchwyliwr y Wasg, pan argraffodd ei lyfr cyntaf, sef Comus John Milton ym 1931.
Cyfyngwyd y pedwar llyfr cyntaf i un ffurfdeip (Kennerley), ond yn fuan iawn daeth yn bosibl defnyddio amrywiaeth o deipiau. Cynhyrchodd Gregynog ei theip eu hun hefyd, a ddefnyddiwyd ar gyfer un llyfr yn unig (Eros and Psyche, 1935).
Roedd Gwasg Gregynog yn defnyddio papur wedi'i wneud â llaw. O 1927 ymlaen defnyddiwyd papur llaith i hwyluso'r broses argraffu — techneg a fu'n gyffredin am flynyddoedd cyn sefydlu'r Wasg.
Herbert Hodgson, yr argraffydd o 1927 tan 1936, oedd yn bennaf gyfrifol am safon ragorol argraffiadau cynnar y llythrenwasg a'r ysgythriadau pren.
Ysgythriadau Pren
Un o dudalennau The story of the red-deer (1935/6), llyfr i blant, yr unig lyfr a gynhyrchwyd yng Ngregynog â'r darluniau wedi'u hargraffu mewn lliw.
Argraffwyd rhai o lyfrau ceinaf Prydain ag ysgythriadau pren addurnol rhwng y ddau ryfel byd. Chwaraeodd y Wasg ran fawr yn y cyfnod hwn. Y 1930au oedd un o gyfnodau hynotaf Gwasg Gregynog yng nghyd-destun darlunio llyfrau ym Mhrydain, gydag ysgythriadau synhwyrus Blair Hughes-Stanton a rhai cymhleth Agnes Miller Parker.
Comisiynwyd nifer o artistiaid allanol i baratoi ysgythriadau, ac un o'r mwyaf adnabyddus o'r rhain oedd David Jones; argraffwyd ei ddau ysgythriad yn Llyfr y Pregeth-wr.
Rhwymiadau
Llun o The stealing of the mare (1930)
Roedd Gwasg Gregynog yn unigryw ymysg gweisg preifat, gan ei bod yn ystyried bod rhwymiad llyfr yr un mor bwysig â'i argraffiad. Hyd at 1935 rhwymwyd pob llyfr mewn defnydd bwcram neu bapur brith, ac un ohonynt mewn felwm, ond rhwymwyd nifer bach o argraffiadau arbennig mewn lledr, o liwiau a chynlluniau gwahanol.
Fisher fu'n gyfrifol am rwymo bron pob un o'r llyfrau arbennig, ac ystyrir ei fod ymhlith rhwymwyr llyfrau gorau'r ugeinfed ganrif. Yr enghreifftiau gorau o'i ddawn oedd ei waith wrth gyflawni cynlluniau McCance a Hughes-Stanton, yn arbennig The Fables of Esope, The Revelation of Saint John the Divine a The Lamentations of Jeremiah. Cynlluniodd y staff artistig yn cynnwys Maynard a Hughes-Stanton gyfrolau arbennig eraill.
Lluniau: Gwasg Gregynog/Gregynog Press
sylw - (4)
Does the National Museum Wales have a copy of the Gregynog Press's 1927 Caneuon Ceiriog? Also, there is a small room at the end of the French Impressionist gallery dedicated to the Davies sister's. In that room is a vitrine that held an example of one of the press's books. It has been missing for three years. Can you please tell me what book that is?
I am writing from France, where now we have lived for 15 years. I worked a long, long time ago, and for too short a time, at Gwasg Gregynog. It was, and remains for me (now at the age of 70+) my idyllic space of time in a mad world. A magical, creative and formative part of my psyche.
I would like so much to pass a short message to David Vickers, my mentor. A "feet on the ground", inspirational man who knows so much and believes so much in what he does. I would like him to know that I am writing, illustrating, and moving on to self-publishing (with stories for 4 grand-children in mind), and, after ALL these years, I regret having returned to him the beautiful white bone paper "folding tool" that I used so much at Gwasg Gregynong, and wish I still had!
Cordialement,
Sheila Poulton
Dear David Vickers,
Thank you very much for your comment. The text of this article is taken from an exhibition on the Davies sisters held at National Museum Cardiff in 2007, on the centenary of Amgueddfa Cymru. As the Press's revival as Gwasg Gregynog was something that occurred after the sisters' deaths, it was not covered in this section of the exhibition. We have also corrected the typographical error you found; thank you for spotting it!
Best wishes,
Marc
Digital Team
I would, however, raise two small points: The heading of the piece has Gregynog with a double 'n', which is evidently a typing error;
There is no mention of the continuance of the sisters' vision with the re-establishment of the Press in 1978 under its Welsh title Gwasg Gregynog.