Croes Fictoria 'ddirgel' a pharot wedi'i stwffio

William Williams VC. Image © Kenneth Williams Collection.

Medalau William Williams.

O'r chwith i'r dde: Croes Fictoria, Medal Gwasanaeth Nodedig ynghyd ag ail far, medalau gwasanaeth yn y Rhyfel Mawr (Seren 1914-15, Medal Ryfel, Medal Fuddugoliaeth), Medal Amddiffyn 1939-45, Medalau'r Coroniad (1937 a 1953), Médaille Militaire Ffrainc.

Ym 1917 dyfarnwyd Croes Fictoria i William Williams am ei ran yn y gwaith o suddo llong danfor Almaenig.

Ar 21 Gorffennaf 1917 derbyniodd William Williams, morwr o Fôn, Groes Fictoria, sef prif wobr dewrder Prydain, gan y Brenin Sior V ym Mhalas Buckingham. Yng ngeiriau'r ddyfynneb, fe'i dewiswyd 'by the ship's company of one of H.M. ships to receive the Victoria Cross under Rule 13 of the Royal Warrant...'

O achos y ddyfynneb annelwig hon cyfeiriwyd at yr achos hwn, a rhai tebyg iddo, fel y 'Groes Fictoria ddirgel'. Beth oedd cefndir yr achos hwn?

Yn ystod y Rhyfel Mawr (1914-18), ceisiodd Llynges yr Almaen roi Prydain dan warchae, gan ddefnyddio ei fflyd o longau tanfor i atal bwyd a nwyddau angenrheidiol rhag cyrraedd y wlad. Llwyddwyd i ffrwyno'r bygythiad hwn yn y pen-draw drwy ddefnyddio llongau mewn gosgordd a meysydd ffrwydron, ond tacteg arall oedd camarwain a dal llongau tanfor y gelyn drwy ddefnyddio llongau masnach ac arnynt arfau cudd - y 'llongau-Q' fel y'u gelwid. Aeth y llongau hyn i drafferth mawr i sicrhau bod y gelyn yn ymosod arnynt, yn y gobaith y byddai hynny'n darbwyllo llongau tanfor yr Almaen i ddod i'r wyneb a'u gosod eu hunain o fewn cyrraedd gynnau cudd y llongau masnach.

Bu Williams yn gwasanaethu ar sawl un o'r llongau hyn dan gyfarwyddyd Gordon Campbell VC DSO, comander mwyaf llwyddiannus y llongau-Q. Roedd eisoes yn meddu ar y Fedal Gwasanaeth Nodedig (DSM) am ei ran yn y gwaith o suddo'r llong danfor Almaenig U-83, wedi i'r H.M.S ar 7 Mehefin 1917. Q5 (a elwid gynt yn S.S. Farnborough) gael ei suddo â thorpido oddi ar arfordir gorllewinol Iwerddon ar 17 Chwefror 1917.

Digwyddodd y frwydr a arweiniodd at ddyfarnu Croes Fictoria i Williams ar 7 Mehefin 1917. Suddodd olynydd S.S. Farnborough, sef H.M.S. Pargust (S.S. Vittoria gynt, a atafaelwyd o Ddociau Caerdydd), y llong danfor UC-29, wedi i'r llong gael ei tharo â thorpido. Cymerodd y criw arnynt eu bod hwy - ynghyd â pharot wedi'i stwffio mewn caets - am ymadael â'r llong, gan adael nifer fach o ddynion yn cuddio ar ei bwrdd.

Am dros 30 munud, daliodd y Morwr Williams dwll gwn ochr dde'r llong yn ei le, wedi i'w bwysau ddod yn rhydd yn dilyn ffrwydrad y torpido. Drwy ei weithredoedd llwyddodd i gadw'r gwn o'r golwg hyd yr eiliad y daeth hi'n amser i'w danio, pan ddaeth y llong danfor i'r wyneb gerllaw.

Cydnabuwyd y gamp o suddo'r UC-29 drwy ddyfarnu'r Groes Fictoria i H.M.S. Pargust, y tro cyntaf i long ennill bri dan y Rheol a oedd cyn caniatŷu i weithred o ddewrder torfol gael ei gydnabod.

Dewiswyd un swyddog (Lefftenant R.N. Stuart) ac un llongwr i dderbyn y wobr. Y llongwr hwnnw oedd Williams, ef achubodd y dydd diolch i'w feddwl chwim a'i ymdrech fawr.

Roedd i'w yrfa anrhydeddus un tro annisgwyl arall: ar 8 Awst 1917, suddwyd yr H.M.S. Dunraven (olynydd y Pargust, llong arall o Gaerdydd) oddi ar arfordir Ffrainc wedi brwydr pum-awr â llong danfor arall. Ar yr achlysur hwn derbyniodd Williams far (ail wobr) i'w DSM am ei waith saethu: ei drydydd gwobr am ddewrder ymhen llai na chwe mis!

Rhyddhawyd William Williams o'r Llynges Frenhinol wrth Gefn ym mis Tachwedd 1918. Ymgartrefodd yng Nghaergybi ac ef oedd un o sefydlwyr y gangen leol o'r Lleng Brydeinig. Bu farw ar 23 Hydref 1965.

Darllen Cefndir

My mystery ships gan G. Campbell. Cyhoeddwyd gan Hodder & Stoughton (1928).

Sea killers in disguise gan T. Bridgeland. Cyhoeddwyd gan Leo Cooper (1999).