Tafodiaith Brun-Crug, Meirionnydd

Nodweddion cyffredinol

1 Fel yn achos Llanymawddwy, gogleddol at ei gilydd yw’r eirfa yn y darn hwn. Ond ceir ambell air deheuol hefyd:

i gogleddol yw blawd, i fyny, ffisig, a gwrych;

ii deheuol yw cwmpo.

2 O ran ei hacen, fodd bynnag, cawn fod nifer o nodweddion seinegol yn iaith Bryn-crug nad ydynt yn cyd-ddigwydd ond mewn ardal gyfyngedig iawn: i’r gogledd i Aberdyfi yn unig y clywir y nodweddion canlynol gyda’i gilydd.

i Ceir yr ae fain mewn geiriau fel baech, cael ‘cael’, a naew ‘naw’. Sylwer, fodd bynnag, ar y gwahaniaeth rhwng y sain hon yn iaith Mrs Evans ac eiddo Mrs Ann Jones o Lanymawddwy.

ii Swnio’r a a wneir yn y sillaf olaf mewn geiriau fel cerddad ‘cerdded’, bloda ‘blodau’, a panad ‘cwpanaid’.

iii Y mae’r ardal hon ar gyrion tiriogaeth yr u ogleddol ac mae’r sain yn brin iawn: i a geir yn ei lle fel rheol, e.e. dydd, edrych, a gaea. Ar y llaw arall, ceir u ganddi weithiau lle na ddisgwylid ei chael, e.e. melun ‘melin’.

Y Recordiad

A ’dyn mynd i’r ysgol i Abergynolwyn. Cerddad, wth gwrs, bob dydd, yndê. Cerddad yn bora, cychwyn tua wyth o’r gloch i fod yna erbyn naew.

Ag, oeddan ni’n myn’ ’no ddae yn y gia, ond yn y gwanwyn o’ ’na dipyn o stelcian o gwmpas, edrych am adar... am nythod adar bch, yndê, a bloda gwylltion ag ati. A ’dyn oddan ni’n myn’ â’n bwyd efo ni a cael yn bechdan, a... a’n panad o de efo ryw hen wraig yn Abergynolwyn, Sara Huws oddan ni’n galw ’i. A wedyn cerddad adra amsar te, yndê.

geuthon ni dipyn o dywydd wth gwrs, yn y gaea, yr eira ag ati.

A cherddad trwy bob tywydd...

A cerddad trw bob tywydd. Amball i waith oddan ni’n cael reid, a ma’ ’i’n beth rhyfadd, dan ni’n cofio bob reid oddan ni’n arfar gael amsar ’ynny. A gwaetha modd yn cofio rhai odd yn pasho ni hefyd! [Chwerthin.] Ond, odd y... rhai, o’ ’na’m llawar o geir, wth gwrs, ond oedd, oedd rhai yn ffeirid iawn, yn codi ni. Ac ar bob dy’ Merchar oe’ ’na felun yn Bryn-crug, a ‘dyn oedd hen ŵr y felun yn mynd â blawd i fyny i Abyrgynolwyn i’r... iddyn nw gal pobi ’ndê. A ’dyn oddan ni cal lifft i lawr wedyn ar y gert a’r ceffyl, yndê. /Go dda!/ Odd o’n amsar diddorol iawn...

Odd Mrs Davies yn dweud ’tha’ i bod ych mam, ie, yn gneud ryw feddyginiaetha mawr.

O, yn nhaed... ym... ia, wel odd Mam yn neu... yn gneud y ffisig ’ma iddo fo, at y cryd melyn — dach chi ’di clŵad am y cryd melyn? Yellow jaundice, yndê, yn Sisnag. Ag ym... o, oedd, oedd, oeddan ni blant yn, hwyl fawr, bobol yn dod lawr ar y bus, yndê, ag oddan ni’n arfar gweiddi ar ’y nhaed a gorod dŵad o waith y ffarm, yndê, a ‘patient chi ’di dŵad, Dad...!’

[Chwerthin.]

Ag y... a ’dyn odd o’n arfar mesur eda, mesur dafadd, wel fues i’n dal y dafadd lawer gwaith iddo fo, i... i edrych — oedd raid ’ddo fo gel gwybod faint odd oed y person a pa bryd y ganwyd o ag ati, yndê, pa flwyddyn. Ag wedyn odd o’n... yn gweithio rwbath, a ddaru fi ’rioed ofyn ’ddo fo sut oedd o yn gneud o. Oedd o’n arfar gweithio rwbath allan a cyfri, mesur yr eda ’ma, yndê. Ag ’ydyn oedd o’n rhoud yr eda, y ’dafadd, i’r person ar ôl fesur o dair gwaith fel’na. A rhoud y dafadd... A ’dyn odd y person yn rhoud hi am ’i, am ’i goes. Ag os oedd y cryd melyn yn gwella odd’ arno fo, oedd yr edafadd yn cwmpo lawr. Ag oedd o’n gweithio — sut dwi’m yn gwybod, ond dyna un o’r hen, yr hen feddyginiaetha, yndê.

Ag oedd ’y mam yn arfar neud y ffisig iddo fo. Oedd o’n arfar cael, mynd i’r gwrych o’r tu allan, a torn rhyw bren, bren cryd melyn oddan ni’n arfar ’i alw fo. Ag oedd o’n tynnu’r croen i ffwr’, y rhisgil, a y peth ar ôl, cyd.., o dan y rhisgil, cyd-rhwng hwnnw a’r pren. Hwnnw odd o’n neud y ffisig, ag odd o’n felyn felyn... y darn o’r pren ’ynny ’nde. Ag, rhwng... ryw betha erill o’ genno fo yn yr ardd, oedd Mam yn arfar cael y llysha ’ma yndê.

Pa bren odd hwnnw, dach chi’n gwbod?

Y pren cryd melyn ’ma, naeg dw, sgena i’m syniad be dio, nae dw, dim ond bod o’n galw fo pren cryd melyn a dyna fo, yndê.

A’r, o, y bwyd bob amser, cneifio, bwyd dae, yndê. Agor y stafell ora bob amsar, llond cegin a’r stafell ora ’ndê o ddynion. O’ ’na dros ugian i gyd bob amsar. A’r dynion... oddan ni wth yn bodd, fel oddan ni’n tyfu’n ifanc, wedyn, yn cel yr hogia ifanc yn dod i gneifio, yndê..

Ag oddan nw bob amsar yn molchi tu allan, dach chi’n gwbod, mynd â dŵr mewn desgil iddyn nw allan yndê, a ’dyn, o, yr hen hogia’n llycho’r dŵr ar... penna ’i gilydd ag ati. Oe’ ’na hwyl, ddigon o hwyl. Ag amsar yr injam ddyrnu wedyn, ... dod i ddyrnu’r... y... grawnwin yndê, or wth y... gwêllt. A helynt fawr cael yr injam i ddŵad achos... Gor... mynd a ceffyla a tynnu’r injam, yndê, yn enwedig amball i hen geffyl styfnig, dach chi’n gwbod, a hwnnw’n ’cau tynnu efo’r lleill, yn strancio ’wrach. O, oeddan ni ofn i’r dynion frifo’n ofnadwy amsar ’ny.

Nodiadau

adar baech a cloda gwylltion

bloda gwylltion

Sylwer ar ffurf luosog yr ansoddair.

bechdan ‘brechdan’

Un o’r geiriau prin a fenthyciwyd o’r Wyddeleg yw hwn; ymestyn ei diriogaeth o’r Gogledd hyd at Geredigion. Er mai ‘tafell o fara ymenyn’ oedd ystyr yr enw hwn yn wreiddiol, mae’r ystyr wedi ymledu ac erbyn hyn fe’i defnyddir hefyd am sandwich trwy Gymru gan siaradwyr iau a chan bobl ‘y pethe’ yn lle’r gair Saesneg sydd yn digwydd yn naturiol ar lafar. Ystyr drosiadol yn y Gogledd yw ‘dyn di-asgwrn-cefn’, e.e. hen frechdan (o ddyn).

panad ‘cwpanaid’

ffeind ‘caredig’

O’r Saesneg fine y cafwyd yr ansoddair hwn; benthyciwyd y gair yn y De hefyd ond fel rheol fe’i clywir heb y -d ordyfol. Ystyron eraill i’r gair yw ‘hyfryd, braf, blasus’; sonnir, er enghraifft, am tywydd ffein, bwyd ffein.

y gert

Ceir yr eitem hon yng ngorllewin y Canolbarth ac yn y De (yn y ffurf cart); gair cyffredin y Gogledd yw trol, trwmbel sydd yn nodweddu dwyrain y Canolbarth. Benywaidd yw cert y Gogledd, eithr tuedda cart y De i fod yn wrywaidd.

ffisig ‘moddion’

Dengys y LGW fod ardal Tywyn ar gyrion tiriogaeth y gair nodweddiadol ogleddol hwn. Ym Morgannwg, fel yn y gweddill o’r De, moddion yw’r gair arferol, ond defnyddir ffisig hefyd yn y rhan ddwyreiniol i gyfeirio at foddion i weithio’r coff.

cryd melyn

Term a gyfyngir yn ddaearyddol i’r Gogledd-ddwyrain a rhannau o’r Canolbarth.
Y clwy melyn a geir yn y Gogledd-orllewin a’r clefyd melyn yw’r enw drwy’r De a’r rhan fwyaf o’r Canolbarth.
Y clefyd melyn yw’r ateb a gofnodwyd yn LGW ar gyfer Aberdyfi, sef y pwynt agosafyn yr atlas at Fryn-crug. Pe gwneid astudiaeth fanylach o’r ardal mae’n dra hebyg y ceid bod cryn amrywio geirfaol ynddi.

Diddorol sylwi, hefyd, fod y term clwy ede wlân wedi ei gofnodi ar gyfer yr afiechyd hwn yng Ngharno (pwynt 77 yn LGW). Am fanylion pellach, gweler T. Gwynn Jones: Welsh Folklore and Folk Custom (London, 193O), tt.13O-3, ac Evan Isaac: Coelion Cymru (Aberystwyth, 1938), tt.162-7.

eda, dafadd

Enghraifft ardderchog o ddybled eirfaol yn digwydd bron yn yr un gwynt! Yn ôl LGW, t.333, ceir ffurfiau ar edafedd yn y Gogledd, y Canolbarth a’r De-orllewin,
tra bo eda wlân yn digwydd yn achlysurol yn y Canolbarth. Gwlân a ddywedir yn y De-ddwyrain.

gweithio ‘gwneud’

Sonnir yn aml yn nhafodieithoedd y De-orllewin am ‘weithio’ bwydydd (ce. teisen, bara), dillad (e.e. hetiau, matiau, hosanau), a chelfi, ac yn y blaen.

rhoud ‘rhoi’

cwmpo lawr ‘syrthio’

Gair y mae ei ddosbarthiad yn ymestyn o’r De i’r Canolbarth yw cwympo. Dylanwad y Saesneg fall down sydd yn cyfrif am ychwanegu lawr yn y cyd-destun hwn: nis ceir fel rheol yn y Gymraeg gan fod cwympo neu syrthio yn ddigonol ar eu pen eu hunain.

gwrych ‘perth’

Gair nodweddiadol o’r Gogledd y mae ei diriogaeth yn cynnwys rhannau o’r Canolbarth. Yn y recordiad o Lanymawddwy, ceir enghraifft o stingodd, ffurf luosog shetin, gair yr ardal honno.

pren cryd melyn ‘Berberis vulgaris’; barberry neu berberry i’r Sais.

cyd-rhwng ‘rhwng’

Soniodd Mr Trefor Owen, cyn-Guradur Sain Ffagan, wrthym iddo dderbyn Ilythyr un tro oddi wrth rywun o’r ardal hon. Ar ben y ddalen ysgrifennwyd ‘Cydrhyngom’, h.y. ‘Cyfrinachol’. Ar wahân i’r ffaith bod yma ddefnydd idiomatig diddorol, dyma enghraifft odidog o’r modd y gall tafodiaith gyfoethogi’r iaith safonol.

sgena i ‘nid oes gennyf’

desgil ‘powlen’

Am y gwahaniaeth rhwng desgil y Gogledd a dyshgil y De, gweler

llycho ‘Iluchio, taflu’

injam < S.engine

Er bod y ffurf hon yn ddieithr i glustiau’r rhan fwyaf ohonom, nodwedd ddigon cyffredin yw cyfnewid -n ac -m mewn geiriau benthyg; enghreifftiau eraill yw:

button > botwm
cotton > cotwm
plain > plaem
plane > plâm
reason > rheswm
saffron > saffrwm

’cau ‘gwrthod’

Talfyriad cyffredin drwy’r Gogledd o ‘nacáu’.