Tafodiaith Llansannan, Gorllewin Clwyd

Nodweddion cyffredinol

Fel y ddau gyntaf, iaith ogleddol sydd gan Sam Davies hefyd, a’r u yn amlwg yn ei lafar. Ond yn wahanol i’r ddau o Wynedd, o ardal ‘swnio’r e’ y daw Mr Davies: sylwer ar enwe ‘enwau’, echel ‘echel’, a bydde ‘byddai’.

Er mai tafodiaith-e sydd gan drigolion Llansannan i bob diben, ceir yno ambell enghraifft o a hefyd. Yn y darn hwn, e.e., cawn bydda ‘byddai’ ac ista ‘eistedd’. Gan mai cymharol fyr yw’r enghraifft, nid hawdd bob amser yw gwybod a oes perthynas rhwng cael a yn y sillaf olaf ac unrhyw nodweddion eraill. Gellir, fodd bynnag, gyfeirio at un patrwm arwyddocaol, sef mai yng nghyd-destun a arall y ceir a’r sillaf olaf yn arni. Mewn tair enghraifft, o flaen a arall y cawn a yn y sillaf olaf: petha ar drol, ista ar y crab, a bacha arni; mewn dwy arall ceir bod a yn rhagflaenu’r sillaf olaf: gadal ‘gadael’, a hofygafana ‘ofergarfanau’. Yr hyn a welwn, felly, yw tuedd i e yn y sillaf olaf gymathu at a sydd yn ei dilyn neu yn ei rhagflaenu.

Un o’r rhesymau dros ddewis y darn hwn yw’r cyfoeth termau technegol sydd ynddo ar gyfer rhannau’r drol a gêr y ceffyl, e.e. camogie, both, edin, bocs echel, crab, brân, hofygafana, strodur, cefndres, a sgilbren.

Y recordiad

Ew! Dwy ‘di bod yn cysidro hefo... euddwn i’n cysidro hyd ‘nod yn ‘ngwely neithiwr am enwe sydd ar betha ar drol. A dwy ‘di methu’n glir â cofio un enw, a fedra’ im cofio chwaith. Gymaint o wahanol enwe sy ar ddefnyddie mewn trol geffyl ‘ndê.

Dach chi’n cofio rhei onyn nw?

Ydw... Wel cymwch chi’r olwyn i gochwyn, yndê. /Ia, ia./ Y cylch, y camogie /ia/, y both /ia/, yr edin /ia/, a’r bocs echel /A!/ i gymyd o’r ddwy olwyn, o olwyn i olwyn /ia, ia/. Wel ma ‘ne... yn y... yn y drol wedyn, ma ‘ne fel ‘den ni’n deud... y crab ar ben blaen, ar drows pen blaen y drol.

Fydda... fydda’r ciartar yn amal iawn adeg ‘onno, dudwch bod o’n mynd i rwle, ‘uda’ i bod o’n mynd i’r felin efo’r gaseg a’r drol. Wel y rên, ag ista ar y crab yndê. A’i ddwy droed fel hyn ar y shafft yndê. Crab byddan nw’n galw hwnnw. /0 ia ia, ia./ Wel y frân, i godi’r drol i fyny pen fydde’n cario tail. Fydde ‘ne rw bishyn bach o huarn fel ‘yn a tylle yno fo felne, a wedyn gaech chi godi y pin fel byddech chi’r tail yn mynd yn... i godi hwnne ‘ndê. Y din bren, fel bydden n’n deud, o’ reid tynnu honno yn gynta, yndodd i, ar draws tu ‘nôl.

Ar draws tu ’nôl?

Tu ‘nôl. O, ie./ O dan y shafftie o boptu o‘ ‘ne ddau... wel, dau ychdwr
yma fel ‘yn, debig iawn i ddau goes brws. Dau dwm fydden ni’n alw o. Twm. O dan y shafftie. /Ie. / A wedyn, os byddech chi... dduda’ i bo’ chi’n... yn dadfachu ar ganol dydd efo llwyth o wair, fyddech chi’n dadfachu’r ceffyl, a gadal y drol ar y ddau dwm ‘ma, a wedyn fydde honno’n cadw’r drol yn ‘run ychdwr ag oedd ‘i wth y ceffyl yndê. A wedyn
25 o’ ‘ne rwbeth i roi ar y drol i gario cnwd — hofygafana eudden ni’n galw ‘i.

Pethe i estyn y...?

le. Dene fo.

O! ’Na beth och chi’n galw nw, ie?

Dene be’ chi’n galw hwnnw. A ‘ma ‘ne wedyn ar hyd top yr ochor y drol,
ar rw shâp, fel rw dop llong, ond fedra’ i... Doedd o ddim ond ‘w bishyn o bren, dudwch bod i’n deud rw ddwy fodfedd a hanner. A fedra’ i yn ‘y myw einios â cofio be’ ‘di enw o. A dwy fod yn gwbod yn iawn be’ ‘di enw o, ‘de... Oedd o ar hyd top yr ochor i gryfhau a ‘dyn y pinne sgriws ‘ma’n mynd wedyn i’r ochre’r drol yndê. Ond am ‘u cofio’u henwe nw! A dwy’n
gwbod yn iawn bod ‘ne enwe arnyn nw ‘ndê.
... Gêr y ceffyl wedyn, ‘de. /Ie./ Bobol bach! ‘Ne chi’m byd ‘blaw y siwt odd gen y ceffyl isho’i roi wth y drol. Fydden ni’n ‘i alw o y strodur.

Ar ’i gefn o, ie?

le. A wedyn, o’ ‘ne y din dres eudden ni’n galw ‘i. Tshaen — pad yn mynd
rownd y ceffyl, a dwy tshaen yn dod i’r shafftie. O’ ‘ne ddwy arall mynd o’r mwnci i’r drol. Fel bydden ni yn deud, pytie tsheini fydden ni’ngalw rhini adeg ‘no. /O ie./ O’ ‘ne beliband. /O shafft i shafft, ia?/ Ia, o dan dor y ceffyl. /A ie. le, ie./ Ym... y ffrwyn. Yr enwe odd ar y ffrwyn. Yr awen... A ‘dyn y bit, trw geg y ceffyl...
O’n ofynnol i geffyl gwaith wastad teg, dene fo... am geffyl shoe dene fo, dôs ne’m byd, ond o’ reid i geffyl llwyth gâl... y... y... clustie fel hyn i’w ffrwyn wastad teg yndê. /O ie./ On’ be ‘i, basa ceffyl yn gweld ‘i lwyth tu ‘nôl ne gweld y gwaith ‘sech chi’n neud, mi alle ‘i chymid ‘i’n syth. Fel odd o ‘di cal ‘i gau nad odd o’n gweld dim byd ond o’i flaen, ‘de.

Fydde gêr troi yn beth gwahanol eto?

O’ honno yn gêr gwahanol eto. Wel y prif beth am ‘onno... dyne’r... y... eudden ni’n galw honno y cefndres.

A! Fel pad ar ’i...

Dyne fo. Dim ond pad drost y cefn, a bacha arni, a dwy tshaen o’r mwnci hyd i’r sgildreni bach, fel bydden ni’n deud. /Be’ odden nw?/ Suldremi bach. Felne bydden ni... O’ ‘ne dair sgilbren i droi. Un sgilbren fawr, a’i chanol ‘i’n bachu wrth yr ared, a... yn bob pen i’r silbren fawr o’ ‘ne ddau... fel hook fel ‘dan ni’n deud. Wel bachu... y ddwy sgilbren bach yn rheini i bob ceffyl.

Nodiadau

ewne ar betha ar drol

trol

Gair y Gogledd yw hwn yn cyfateb i cart y De, sef cerbyd dwy olwyn i gludo llwythi trymion fel tail. Term dwyrain y Canolbarth am gerbyd o’r fath yw trwmbel, gair a geir yng Nghlwyd hefyd — yn y ffurf twmbrel — ond ei fod yn cyfeirio yno at gorff y drol yn hytrach nag at y cerbyd cyfan.

cochwyn ‘cychwyn’

Dylanwad yr ch sydd yn bennaf cyfrifol am droi’r y yn o yn y gair hwn; gair arall sydd yn adlewyrchu’r un broses yw Llanrhochwyn, ffurf lafar ar Llanrhychwyn yng Ngwynedd.

camogie

Gweler LGW (tt.376-7) am ddosbarthiad daearyddol y term hwn a’i gyfystyron; termau technegol eraill y cyfeirir atynt yn y darn ac y ceir gwybodaeth amdanynt yn LGW yw both (tt.382-3), echel (tt.378-9), a tinbren (tt.12O-1).

dwy droed

Gair y mae ei genedl yn amrywio o’r De i’r Gogledd. Yn ôl y patrwm cyffredinol, yr hyn a ddisgwylid gan siaradwr o’r Gogledd fyddai dau droed; mae’r enghraifft hon, fodd bynnag, yn awgrymu bod y sefyllfa yn gymhlethach nag a dybir.

Y DROL
byrdde
tinbren/tincar
twmbrel
crab
brân
shafft
cylch haearn
both
aden
camog

y frân

Ni all y rhan fwyaf ohonom alw brân ar ddim ond aderyn, eithr fel y tystia’r enghraifft hon, yr oedd i’r gair ddefnydd helaethach lawer mewn dyddiau a fu. Yn y cyd-destun hwn cyfeirir at yr hyn y byddid yn debyg o alw ratchet arno heddiw; bu hefyd yn derm am ran o aradr ac am grib neu fwrdd bysedd crwth.

dau goes brws

Yn y De bydd coes yn fenywaidd yn ddiwahân; yn y Gogledd gall y genedl amrywio yn ôl yr ystyr. Benywaidd yw coes gogleddwr hefyd ond wrth gyfeirio at wrthrychau fel coes bwrdd a coes brws, mae tuedd i’r enw fod yn wrywaidd. Dylid nodi, fodd bynnag, nad oes llwyr gysondeb ynglŷn â hyn.

GÊR TROL

carrai ên
corn mwnci
carwden
strodur
tindres cengel
beliband
pwt tshaen/ tynaid
mwnci
colar
awen/ rêns
ffrwyn/ masg

hofygafana

Gair ‘dwyieithog’ yw hwn yn cynnwys y Saesneg over a’r Gymraeg carfanau. Bu over yn elfen ddigon cynhyrchiol yn y Gogledd ar un cyfnod: geiriau eraill a gofnodwyd yn ardal Bangor yn ei chynnwys yw ofardyfu ‘gordyfu’, ofargodi ‘gorgodi (am fara)’, ac ofarweithio ‘gorweithio’.

tor ‘y man y tu ôl i goesau blaen anifail’

Y mae Mr Davies newydd sôn am y rhan o’r harnais sydd yn mynd o dan y dor, sef y beliband, gair benthyg amlwg, a ddisodlodd tordres. Dyma’r elfen a geir mewn cyfansoddeiriau fel torsythu a torheulo (neu, fel y dywed y deheuwr, bolaheulo).

Ar wahân i’r enghreifftiau uchod, a all fod braidd yn ffurfiol i’r deheuwr, mae’n debyg mai am yr ymadrodd tor y (l)law ‘cledr y llaw’ y byddai’r rhan fwyaf o ddeheuwyr yn meddwl pe soniai rhywun wrthynt am tor.
Mewn cyd-destun arall, cawn fod tor i’w gael yn helaeth drwy’r wlad: rhai o’r geiriau mwyaf cyffredin am gasgliad o foch bach yw torllwyth (yn y Gogledd), torred (yn y De-orllewin) a tor (yn y De-ddwyrain).

rheid ‘rhaid’

Sylwer sut y ceir ei yn y gair hwn yn cyfateb i’r ai safonol. Enghraifft debyg, sydd yn gyffredin yn y Gogledd a rhannau o’r De-orllewin yw rhei ‘rhai’. Yn y ffurf iair ‘ieir’ yn nwyrain Morgannwg ceir y gwrthwyneb: ai ar lafar yn cyfateb i ei safonol.

cefndres

Y gair Saesneg trace yw’r ail elfen yn y term hwn: fe’i ceir mewn sawl gair sydd yn cyfeirio at rannau o’r harnais sydd yn cysylltu’r ceffyl â’r hyn y mae’n ei dynnu: cefndres, tindres, a tordres.

sgildreni

Bechid ceffylau gwedd wrth ddau bren traws neu sgilbrenni bach. Cydiai’r rhain yn y sgilbren fawr, a chysylltai honno â’r aradr. Wrth geisio cofio’r ffurf luosog, mae Mr Davies wedi cymysgu rhywfaint rhwng sgilbren a suldrem ‘swp o ŷd heb ei rwymo’.

Yr enw ar y rhan hon o’r gêr aredig mewn rhannau eraill o’r wlad yw tinbren, gair sydd yn cyfeirio at ran o’r drol yn yr ardal hon.

sgilbren bach

Y mae sgilbren yn enw benywaidd yn yr ardal hon – cf. sgilbren fawr (ll.56) – ond nid gwall ar ran Sam Davies yw peidio â threiglo bach. Yn hytrach, un o’r hynodion ieithyddol anodd eu hesbonio hynny a welwn yma: anaml iawn y treiglir bach o gwbl yn y Gogledd pan fo’n goleddfu enw benywaidd. Cwbl naturiol i Ogleddwr, felly, yw dweud dynas bach, hogan bach, shop bach, ac yn y blaen. Ceir enw lle sydd yn pwysleisio’r gwahaniaeth yn hyn o beth: Eglwys-fach sydd yng Ngheredigion ond Eglwys-bach yng Nghlwyd.