Dre-fach Felindre a’r Diwydiant Gwlân
Ffordd Newydd o Fyw
Roedd y ffatrïoedd melinau gwlân yn cynhyrchu crysau, dillad isaf a blancedi. Roedd y rhain yn hynod boblogaidd ymysg gweithwyr meysydd glo De Cymru. Erbyn y 1890au roedd dros 250 o ffatrïoedd gwlân yng Ngorllewin Cymru gyda 23 yn Nre-fach Felindre a’r ardal gyfagos. Arweiniodd twf y melinau a’r ffatrïoedd gwlân at ffordd newydd o fyw.
Y melinau gwlân oedd y cyflogwr mwyaf yn yr ardal tan y 1980au.
“Gan fod trigolion pentref Dre-fach Felindre yn dibynnu’n llwyr ar ddiwydiant yn hytrach nag ar amaethyddiaeth, roedd eu meddylfryd yn debycach i feddylfryd trigolion dyffrynnoedd diwydiannol de Cymru – pobl yr oedd ganddynt gysylltiad masnachol agos â hwy – nac i’w cymdogion o amaethwyr.”
J. Geraint Jenkins, Cyfres y Grefft: Dre-fach Felindre a’r Diwydiant Gwlân (2005)
Edrych i lawr tuag at Dŷ-Cornel, Felindre, tua 1920
Pentref Felindre
Gwlad y gân
Daeth bandiau a chorau yn rhan bwysig o fywyd yn Nre-fach Felindre.
Wrth i’r melinau ffynnu, tyfodd y boblogaeth leol. Ffurfiodd y gweithwyr gorau a bandiau. Enillodd rhai, megis y Band Arian enwog dan arweiniad Albert Evans, lawer o gystadlaethau. Roedd sawl un yn cystadlu mewn Eisteddfodau lleol a chenedlaethol yn flynyddol. Cafodd Cymdeithas Gorawl Gymysg Bargoed Teifi gryn lwyddiant, gan gipio’r wobr gyntaf yn Eisteddfod Genedlaethol Caerfyrddin ym 1911. Cafodd y côr groeso tywysogaidd ar ôl dychwelyd i Dre-fach Felindre.
Roedd eisteddfodau lleol yn cael eu cynnal mewn sawl pentref ar hyd a lled Cymru. Nid digwyddiad bach oedd Eisteddfod Dre-fach Felindre. Yn 1897 roedd y gystadleuaeth i’r corau, er enghraifft, ar gyfer corau heb fod yn llai na 100 o leisiau!
Band Dirwest Dyffryn Bargod, 1909
Côr Bargod Teifi, 1922
Wedi’i seilio ar ffydd
Roedd eglwysi a chapeli yn ganolbwynt pwysig i’r gymuned. Cafodd sawl capel newydd ei adeiladu yn ardaloedd diwydiannol Cymru ar gyfer poblogaeth oedd yn tyfu’n gyflym. Cafodd Capel Bethel yn Nre-fach ei ehangu yn 1840 i ddiwallu anghenion y boblogaeth a oedd yn fythol gynyddu.
Roedd Teulu Lewis, perchnogion Melinau Cambrian, yn ddiaconiaid yng Nghapel Bethel. Injan nwy Melinau Cambrian oedd yn darparu’r trydan ar gyfer y Capel! Yn aml roedd perchnogion melinau cyfoethog yn buddsoddi arian yn eu haddoldy. Roedd rhai yn ystyried crefydd fel modd o gynnal gweithlu disgybledig. Ac roedd bri cymdeithasol yn chwarae’i ran hefyd; roedd dewis a maint rhai o’r cerrig beddi yn adlewyrchu statws ac incwm unigolyn. Gellir gweld hyn yn glir ym mynwent Sant Barnabas.
Eglwys Pen-boyr
Adloniant
Roedd patrymau sifft yn golygu bod cyfleoedd i rannu amser hamdden. Yn aml roedd gweithwyr y melinau yn ffurfio timau chwaraeon. Yn Nre-fach Felindre roedd y rhain yn cynnwys tîm pêl-droed Bargoed Rangers a thîm pêl-droed menywod.
Yn 1922 cafodd Neuadd y Ddraig Goch ei hadeiladu yn Nre-fach Felindre. Yn debyg i Sefydliadau’r Gweithwyr yng Nghymoedd De Cymru, roedd yn ganolbwynt i fywyd cymdeithasol y pentref. Roedd y neuadd yn cael ei defnyddio ar gyfer dawnsfeydd, dramâu, cyngherddau, biliards a gemau cardiau. Rhoddodd Johnny Lewis o Felinau Cambrian £8,000 tuag at adeiladu Neuadd y Ddraig Goch newydd yn 1964.
Hefyd rhoddodd Johnny Lewis y tir lle mae’r parc lleol, Parc Puw, wedi’i leoli i bobl Dre-fach Felindre.
Bargoed Rangers - Pencampwyr Cyntaf y Gynghrair ar ôl yr Ail Ryfel Byd
Tîm hoci Dre-fach Felindre, 1930-31
Brenhines y Carnifal, tua’r 1950au
Siopau a busnes lleol
Daeth Dre-fach Felindre yn bentref prysur ag amrywiaeth o siopau i ddiwallu anghenion poblogaeth a oedd yn tyfu. Ar un adeg roedd tair tafarn, siop sgidiau, busnes gwneud menyn, gof, siop teiliwr a siop-bob-dim yn y pentref.
Mewn sawl ffordd roedd y busnesau hyn yn ddibynnol ar lwyddiant y diwydiant gwlân. O ganlyniad i ddirywiad y melinau gwlân ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf roedd llawer yn ddi-waith a chafodd rhai teuluoedd eu gorfodi i adael yr ardal i chwilio am waith.
John Jones, Saer Dodrefn, Gwalia House, Felindre, 1916
William Hindes, Felindre, 1920
Streiciau ac aflonyddwch cymdeithasol
Yn y 1880au bu twf mewn undebau llafur a galw am wella amodau gwaith.
Trefnodd gweithwyr ffatri yn Nre-fach Felindre streic yn 1889 oherwydd cyflogau gwael. Parhaodd y streic am ddwy wythnos ar bymtheg. Ar ôl y streic awgrymodd y papur lleol, y Carmarthen Journal, ffyrdd o ddatblygu gwell perthynas waith rhwng y perchennog a’r gweithwyr. Anogodd y Journal berchnogion y felin i fuddsoddi yn addysg eu gweithwyr a chefnogi adeiladu ystafell ddarllen. Yn 1890 cafodd yr Ystafell Ddarllen ei chwblhau.
Ffurfiodd 520 o wehyddion gwrywaidd a benywaidd o blwyfi Llangeler a Phen-boyr Undeb Llafur yn 1900.
Staff Melin Wlân Dyffryn, tua 1890
Gwŷdd llaw a nyddu, tua 1870
Gwrthdaro
Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf roedd lifrai’r milwyr wedi’u gwneud o wlanen. Roedd melinau’r ffatri yn Nre-fach Felindre yn gweithio bedair awr ar hugain y dydd er mwyn diwallu’r archebion am wlanen gan y Swyddfa Ryfel. Dechreuodd yr ardal ffynnu unwaith eto o ganlyniad i’r galw newydd hwn.
Yn ystod yr Ail Ryfel Byd cafodd milwyr Americanaidd eu lletya yn Nre-fach Felindre. Cafodd rhai ffatrïoedd segur eu defnyddio fel barics. Mae gan y gymuned atgofion melys am y GIs Americanaidd a’r siocled a roddwyd yn anrheg i’r plant lleol.
Cafodd gwersyll i garcharorion rhyfel ei sefydlu gerllaw yn Henllan ar gyfer carcharorion o’r Eidal. Fe’u hanfonwyd i weithio yn y gymuned leol. Gweddnewidiodd y carcharorion un o gytiau’r gwersyll yn gapel gan ddefnyddio llifynnau o’r melinau gwlân i baentio ffresgos ar y muriau.
Milwyr Rhyfel Byd Cyntaf y plwyf
Gwarchodlu Cartref, Felindre, 1940-45
Mrs Nesta Morgan, 1912- 2003
Gweithiodd Nesta Morgan ym Melinau Cambrian rhwng 1927 ac 1965. Mr John Davies, rheolwr cyntaf Melinau Cambrian, oedd tad Nesta. Roedden nhw’n byw drws nesaf i’r felin yng Nghlungwyn. Gweithiodd John Davies ym Melinau Cambrian am 58 o flynyddoedd. Ar ôl ei ymddeoliad roedd yn dal i roi help llaw yn y felin nes iddo farw ychydig cyn ei ben-blwydd yn 100 oed.
Pan losgwyd Melinau Cambrian yn ulw yn 1919, roedd Nesta ar wyliau â’i rhieni yn Llanwrtyd. Roedd yn digwydd bod yn ben-blwydd arni yn 7 oed. Mae’n cofio ei rhieni yn derbyn telegram a’r ffaith eu bod wedi cynhyrfu o glywed y newyddion. Ar ôl iddyn nhw ddychwelyd i Dre-fach Felindre roedd yr afalau ar y goeden afalau yn yr ardd wedi coginio yng ngwres y tân.
Pan oedd Nesta’n gweithio yn y felin roedd oddeutu 80 o bobl yn gweithio yno. Roedd hi’n gweithio yn yr ystafell wnïo ac yn gwneud gwaith gosod gan amlaf. Erbyn iddi droi’n 18 mlwydd oed roedd yn gwnïo ffedogau a gwregysau ac yna treuliodd 10 mlynedd yn yr ystafell dorri a hi oedd yn gyfrifol am yr ystafell wnïo.
Mae Nesta’n cofio teithiau dydd blynyddol i weithwyr Melinau Cambrian. Roedden nhw’n teithio ar fws i leoedd megis Llanfair-ym-Muallt, Llandrindod a Chastell-nedd. Roedden nhw’n cael cinio ac roedd y rhain yn ddyddiau da.
Nesta Morgan a staff ystafell wnïo Melinau Cambrian
sylw - (8)
Back row third person from the left
Bertie Davies (Varteg) my dad
Front row third from left Rhys Davies (Hafandawel) my uncle
He had moved on to live and get married in Bridgend, Glamorgan before the 1901 census.
Dear Denise Crom,
Thank you for getting in touch with us, I've passed your comment to my colleagues at the National Wool Museum. Hopefully they will be able to advise further.
Many thanks,
Nia
(Digital team)
There was a cobbler by the big house
I worked in the shop that has Indes above the door
My three sisters worked in the mill the one that’s is still there today
The ex prison of war camp was my school Henllan Secondary Modern School I attended on the last day before the school was moved to New Castle Emlyn
We had great fun with the pantomime held in the Red Dragon hall my Mam made most of the cloths we four sisters (acted) in them
Also the pictures then to the fish shop in the tin shed before walk home in safety
So many more memories of the village
I also worked in Llysnewydd Newydd Mansion where a Dr and Mrs Owen lived there with their two children Meron and Ioan I remember it had a walled garden
So many memories xx????????