Victoria Hillman, Arweinydd Prosiect: Datblygu Cynaliadwy a Datgarboneiddio

Helo Victoria, allet ti gyflwyno dy hun a dweud ychydig wrthon ni am dy rôl yma yn Amgueddfa Cymru?

Siŵr iawn! Fe ges i ’ngeni a’m magu yng Nghaerdydd, felly, fel llawer o bobl, fy atgofion cynharaf o Amgueddfa Cymru yw tripiau ysgol i Sain Ffagan a Big Pit! Roedd y profiadau trochi a gawson ni mor fyw ac yn ysbrydoliaeth – yn enwedig i blentyn pan mae’ch meddwl chi’n agored i bob posibilrwydd. “Ychydig” o flynyddoedd ar ôl y profiadau ffurfiannol hyn, roeddwn i’n ddigon ffodus i ymuno ag Amgueddfa Cymru ym mis Ebrill 2024 fel Arweinydd Prosiect Datblygu Cynaliadwy a Datgarboneiddio. Mae fy ngwaith yn cwmpasu’r sefydliad i gyd, felly rwy’n rhyngweithio gyda phob safle amgueddfa a gyda phob tîm. Mae’n fraint cael gweithio gyda chymaint o wahanol bobl. Mae pob safle’n unigryw ac mae ’na gydweithwyr hynod o wybodus ar draws y sefydliad sy’n anhygoel o angerddol dros eu swyddi.

Fi sy’n gyfrifol am sicrhau bod Amgueddfa Cymru’n cydymffurfio â deddfwriaeth amgylcheddol ac am ysgogi gwelliannau mewn agweddau eraill perthnasol i gynaliadwyedd amgylcheddol ar draws y sefydliad. Mae hyn yn amrywio o edrych ar arferion caffael, i’r ffordd mae arddangosfeydd yn cael eu cynllunio; o optimeiddio amodau amgylcheddol mewn orielau i hyrwyddo teithio llesol gyda staff a gwirfoddolwyr; o wella bioamrywiaeth i ddatgarboneiddio’r stad.

Yn ystod y 10 mis diwethaf, rydw i wedi gweithio’n rhan-amser hefyd ar agweddau cynaliadwyedd y Prosiect Ailddatblygu yn yr Amgueddfa Lechi Genedlaethol. Mae’r gwaith dylunio wedi’i gwblhau erbyn hyn, a mis Mai yw’r mis pan fydd y safle’n cael ei drosglwyddo i gontractwyr er mwyn i’r gwaith adeiladu ddechrau – mae’n gyfnod cyffrous iawn i’r prosiect!

Fel dinasyddion y byd, rydyn ni’n gwybod pa mor hollbwysig yw cynaliadwyedd, yn ymarferol. Beth alli di ei ddweud wrthon ni am y gwaith rydyn ni’n ei wneud yn Amgueddfa Cymru i gyrraedd y targedau sydd wedi’u gosod ledled Cymru?

Pwmp gwres yn cael ei osod yn Sain Ffagan

Ie wir. Fe wnaeth Amgueddfa Cymru gyhoeddi argyfwng hinsawdd ac argyfwng byd natur yn 2019. Rydyn ni wedi bod o ddifri yn ein hymrwymiad i ddiogelu’r amgylchedd ers blynyddoedd, ond ers y garreg filltir bwysig honno, rydyn ni wedi cynyddu’n hymdrechion ac wedi ysbrydoli eraill i ddilyn. Mae chwe ymrwymiad yn ein Strategaeth 2030, gan gynnwys “rhoi’r blaned yn gyntaf”. Yr ymrwymiad hwn yw sail ein dymuniad i gyfrannu at gyflawni sero net carbon gan sector cyhoeddus Cymru erbyn 2030. Ar draws y stad, rydyn ni wedi bod yn gweithio i leihau’r defnydd o danwydd ffosil trwy uwchraddio offer i fersiynau mwy effeithlon a disodli systemau gwresogi gyda dewisiadau trydan amgen (e.e. pympiau sy’n codi gwres o’r aer). Dros 5 mlynedd (2019/20 i 2023/24), mae’r defnydd o nwy naturiol wedi gostwng 36%.

Yn ogystal â datgarboneiddio’r stad, mae Amgueddfa Cymru’n gweithredu mewn ffordd sy’n cyd-fynd yn llawn â gofynion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Mae’n rhaid i bob proses ac adroddiad mewnol ystyried y pum ffordd o weithio (Cydweithio, Integreiddio, Cynnwys, Atal a Hirdymor).

Rwyt ti’n sôn am ‘roi’r blaned yn gyntaf’; pa brosiectau sy’n digwydd ar draws ein hamgueddfeydd heddiw, sy’n ein helpu ni i greu Cymru gynaliadwy?

Dw i eisoes wedi sôn am y cynnydd mawr o ran datgarboneiddio’r stad ac mae’r gwaith hwnnw’n mynd yn ei flaen diolch i gyllid Grant Gwres Carbon Isel y Sector Cyhoeddus. Rhwng Ionawr a Mawrth 2025, gosodwyd pympiau codi gwres o’r aer mewn wyth adeilad ar bedwar safle i ddisodli systemau gwresogi tanwydd ffosil (nwy naturiol, LPG ac olew). Mae ’na gynlluniau i wneud gwaith tebyg yn 2025/26, os caiff ceisiadau am gyllid eu cymeradwyo.

Ein Gardd Rufeinig yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru

Ar raddfa fwy, a mwy hirdymor, mae dau brosiect yn cael eu cynllunio ar hyn o bryd a fydd yn sefydlu cynaliadwyedd yn y sector diwylliant dros y 5–10 mlynedd nesaf. Ailddatblygu Caerllion Rufeinig yw’r cyntaf, sy’n ymdrech ar y cyd rhwng Amgueddfa Cymru, Cadw a Chyngor Dinas Casnewydd. Nod y prosiect yw gwneud y mwyaf o botensial treftadaeth Rufeinig Caerllion tra’n gwella profiad ymwelwyr a denu mwy o bobl. Un allwedd i lwyddiant y prosiect fydd sicrhau bod digon o waith yn cael ei wneud er mwyn addasu’r safleoedd i’r effeithiau a ddaw yn sgil y newid yn yr hinsawdd. Ac yn yr un modd, yr ail brosiect lle bydd hi’n allweddol canolbwyntio ar addasu safle i’r newid hinsawdd yw ailddatblygiad Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. Dyw hi ddim yn gyfrinach bod yr adeilad 100 mlwydd oed wedi profi heriau yn ddiweddar a does dim ateb syml. Mae tîm amlddisgyblaethol wedi’i sefydlu i gynllunio’r ffordd orau ymlaen er mwyn gwarchod a moderneiddio’r adeilad hardd ac eiconig hwn.

O safbwynt pobl, y prosiect mewnol gwirioneddol bwerus yw cyflwyno hyfforddiant Llythrennedd Carbon. Dechreuodd hyn yn ôl yn 2018 gyda chriw bach o unigolion ymroddgar, ac erbyn hyn mae cannoedd o aelodau staff yn cael eu hyfforddi ac yn ennill tystysgrif llythrennedd carbon. Un o brif fanteision yr hyfforddiant Llythrennedd Carbon yw ei fod yn annog newid ymddygiad gartref yn ogystal ag yn y gweithle – mae aelodau staff sydd wedi dilyn y cwrs yn gweld hyn fel pwynt gwerthu cryf.

Yn fwy cyffredinol, mae gwaith dyddiol ar draws yr amgueddfa’n cyfrannu at Gymru fwy cynaliadwy. Mae Curaduron y Gwyddorau Naturiol yn gwneud gwaith ymchwil arloesol, yn disgrifio rhywogaethau ac yn monitro rhywogaethau goresgynnol; mae Curaduron a Chadwraethwyr yn cadw ac yn dehongli eitemau fel y gallan nhw gael eu deall gan ymwelwyr heddiw a’u mwynhau gan ymwelwyr y dyfodol; mae’r Tîm Dysgu’n darparu adnoddau i ysbrydoli ac ysgogi meddyliau holgar; mae’r Tîm Ymgysylltu’n cynnig amrywiaeth o weithgareddau a chyfleon hygyrch a chynhwysol i bobl o bob cwr o Gymru; mae’r tîm Profiad Ymwelwyr yn defnyddio’u gwybodaeth helaeth i ateb cwestiynau a thanio dychymyg ymwelwyr... Mae’n rhestr hirfaith.

Mae ganddon ni Ddiwrnod Bioamrywiaeth y Senedd, Diwrnod Rhywogaethau mewn Perygl, Diwrnod Rhyngwladol Bioamrywiaeth a Diwrnod Gwenyn y Byd, i enwi dim ond ychydig, wedi’u hamlygu yn ein dyddiaduron y mis yma! Beth allwn ni ei wneud, fel casgliad o saith amgueddfa genedlaethol ac un ganolfan gasgliadau, ar y dyddiadau allweddol hyn?

Cynnal Cynhadledd Gweithredu 2025 yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd

Mae mis Mai yn sicr yn fis prysur o ran dathlu byd natur! Mae dyddiau o’r fath yn rhoi cyfle i ganolbwyntio ar ymgyrchoedd penodol ac, yn bwysicach, i gydweithio gyda gweithwyr mewn sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus neu’r trydydd sector. Yn reit aml, amcanion tebyg sydd gan unigolion, ond heb ddylanwad neu gyfeiriad ar eu pen eu hunain. Drwy uno (ac mae ’na lawer o sefydliadau gwych ledled Cymru), rydyn ni’n gryfach ac yn gallu canolbwyntio ar dargedau. Fu hyn erioed yn fwy amlwg nag yn yr Uwchgynhadledd Gweithredu a gynhaliwyd ar 29 Ebrill yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd i nodi rhyddhau Adroddiad Cenedlaethau’r Dyfodol 2025. Diwrnod i’n hysbrydoli oedd hwn, yn cadarnhau’r ffaith bod natur, diwylliant ac economi llesiant yn hanfodol i greu’r Gymru yr hoffem ni i gyd ei gweld.

Mae pobl yn ein hadnabod am ein hamgueddfeydd dan do ac awyr agored, ond efallai nad ydyn nhw’n gwybod am ein gerddi a’n dolydd gwyllt! Dwed rywbeth wrthon ni am y rhain.

Gwirfoddoli yn garddio yn ardd GRAFT, Amgueddfa Genedlaethol y Glannau

Oes – mae ganddon ni erddi, dolydd, coedlannau a chynefinoedd tir gwyllt hyfryd hardd ar draws stad yr amgueddfa. Amgueddfa Werin Sain Ffagan yw’r safle gyda’r mwyaf o le agored – a dyma ganolfan ein Tîm Garddio. Mae’r Tîm Garddio’n creu ac yn gofalu am erddi ffurfiol yn y tir o amgylch Castell Sain Ffagan ac yn y blynyddoedd diwethaf maen nhw wedi cyflwyno dulliau amgylcheddol gyfeillgar fel plannu planhigion lluosflwydd yn hytrach nag unflwydd, casglu dŵr glaw at ddibenion dyfrhau, defnyddio compost di-fawn a newid o offer sy’n rhedeg ar danwydd ffosil i ddewisiadau amgen trydan. Yn Amgueddfa Genedlaethol y Lleng Rufeinig, mae’r Tîm Dysgu wedi ail-ddychmygu gardd Rufeinig, tra’n sicrhau bod digon o rywogaethau’n bresennol i ddenu peillwyr.

#NoMowMay yn Amgueddfa Wlân Cymru

A sôn am beillwyr, mae pob un o safleoedd yr amgueddfa’n gefnogwyr brwd i ymgyrch Mai Di-Dor ac fe blannwyd blodau gwyllt yn y ddôl drefol ger Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd ac mewn tri lle yn Sain Ffagan yn gynharach eleni. Mae’r ardd ‘Graft’ yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau’n falch o gyfuno cynhyrchu bwyd gyda thyfu rhywogaethau cyfeillgar i beillwyr. Mae Amgueddfa Wlân Cymru wedi’i lleoli wrth Nant Bargod ac mae’r ddôl orlif yn y fan honno’n llawn bywyd – planhigion ac anifeiliaid. Mae llwybr addas i deuluoedd wedi’i greu er mwyn annog pobl i archwilio mwy!

Ac i gloi, rydyn ni wedi cadw’r gorau tan y diwedd. Pa un ydi dy hoff ddarn yn ein casgliad?

Dyna gwestiwn anodd, ac mae’n amhosibl ei ateb wrth gwrs! Rwy wrth fy modd gyda hen beiriannau diwydiannol – yn enwedig pan maen nhw’n dal i weithio. Mae enghreifftiau gwych o hyn i’w gweld ar draws y sefydliad – yn Amgueddfa Wlân Cymru, Amgueddfa Lechi Cymru, Amgueddfa Lofaol Big Pit ac Amgueddfa Genedlaethol y Glannau. Mae’r eitemau diwydiannol yn y Ganolfan Gasgliadau Genedlaethol yn wych hefyd ac yn gymysgedd eclectig go iawn – fel y byddech chi’n ei ddisgwyl gan storfeydd amgueddfa genedlaethol!

Trilobit o’n casgliad

Ond os oes raid dewis un eitem, mae oriel Esblygiad Cymru yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd yn agos at fy nghalon. Geowyddoniaeth Amgylcheddol oedd pwnc fy ngradd ac rwy’n dwlu ar brosesau naturiol – tectoneg platiau, ceryntau’r cefnforoedd, ffurfiant creigiau, amrywiaeth bywyd ar y Ddaear a’i allu i ymgyfaddasu... Fy hoff gasgliad felly, o raid, fyddai’r ffosiliau trilobit, a’r hoff eitem unigol fyddai ôl gên Megalosawrws, a gafodd ei ddarganfod ger Pen-y-bont ar Ogwr ym 1898. Mae’n hynod o gyffrous dysgu bod cigysyddion enfawr yn arfer crwydro’r tir sydd bellach yn gartref i ni!

Argraffiad o ên Megalosaurus

Yn Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, mae’r ardd rosod, neu’r Roseri, yn llawn lliw ac arogl yn ystod yr haf. Ond y tu ôl i’r harddwch, mae llawer o waith caled a hanes hir a diddorol.

Cynlluniwyd y Roseri gyntaf yn 1898 gan Hugh Pettigrew, prif arddwr ar y pryd. Roedd llwybrau gwair yn troelli drwyddo, trellysau gyda rhosod dringo, a chamlas wedi’i phlannu a lili’r dŵr a physgod addurnol. Plannwyd dros 100 math o rhosod.

Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, doedd y Roseri ddim yn derbyn gofal. Llenwyd y gamlas, a chafodd y trellysau a’r pergolas eu tynnu i lawr. Yn y 1940au, ar ôl i deulu Plymouth roi tiroedd Sain Ffagan i’r Amgueddfa, crewyd gardd rosod symlach gyda gwelyau trionglog.

Yn 1998, penderfynodd yr Amgueddfa adfer cynllun gwreiddiol Pettigrew. Cloddiwyd y gamlas hen ac ailblannwyd hi gyda lili’r dŵr. Tynnwyd y gwelyau trionglog, ac ailosodwyd gwelyau crwm o amgylch y gamlas, yn ôl cynllun gwreiddiol Pettigrew. Dewiswyd rosod yn ofalus yn seiliedig ar restr ysgrifennwyd Pettigrew yn 1904.

Fodd bynnag, dros amser, daeth llawer o’r hen rhosod yn aniach. Cafodd y planhigion eu heffeithio’n wael gan glefyd o’r enw ‘black spot,’ sy’n gwneud i’r dail droi’n felyn a datblygu smotiau du ac yna syrthio. Cyn Deddf yr Awyr Lân yn 1956, roedd ‘black spot’ yn brin oherwydd bod llawer o sylffwr yn yr aer o lygredd. Ond pan wnaeth yr awyr lanhau, ‘black spot’ yn broblem fwy.

Yn 2017, ailblannwyd y Roseri unwaith eto. Y tro hwn, defnyddiwyd llawer o rosod modern, planhigion cryf a iach sy’n blodeuo am amser hir, ond sydd dal yn cadw harddwch ac arogl y rhosod traddodiadol. Mae llawer o'r rhosod  yn yr ardd wedi dod o David Austin, tyfwr enwog o rosod hardd. Enw un o'r rhosod arbennig hyn yw 'Roald Dahl,' a enwyd ar ôl yr awdur enwog a aned yng Nghaerdydd.

Rydyn ni’n parhau i arddio yn ysbryd y cyfnod Edwardaidd, oherwydd mae’r rhan fwyaf o’r gerddi addurniadol yn Sain Ffagan yn dyddio’n ôl o’r cyfnod hwnnw. Roedd yr Edwardiaid wrth eu boddau gyda rhosod, ac ninnau hefyd! Ond nid yw’r gwaith bob amser yn llawn ‘glamour’. Bob mis Ionawr, caiff y rhosod eu tocio’n galed i’w cadw’n iach. Wedyn, caiff y gwelyau eu gorchuddio a tail organig. Rydyn ni’n ychwanegu tail i'r pridd i’w fwydo. Mae pridd iach yn helpu’r rhosod i dyfu’n gryf ac yn iach.

Yn ystod yr haf, mae’r garddwyr yn torri’r hen flodau i ffwrdd i annog y planhigion i greu flodau newydd. Maent yn gadael rhai blodau i ddatblygu’n hips rhosod, a ddefnyddir i addurno’r tai hanesyddol yn y gaeaf. O amgylch y rhosod yn y Roseri, mae blodau fel lafant a fiolas wedi cael eu plannu i helpu peillwyr fel gwenyn a phili-palod.

Mae rhai rhosod, a elwir yn rhosod sengl, sydd a llai o betalau ac yn caniatau i wenyn gyrraedd y neithdar a’r paill yn hawdd. Rhai o'n ffefrynnau yw rhosod ‘Tottering-by- Gently’ a ‘Starlight Symphony’.

Heddiw, mae’r Roseri yn llawn lliw ac arogl. Mae’r rhosod newydd yn edrych ac yn teimlo fel yr hen rhosod, ond maent yn blodeuo dro ar ôl tro drwy’r haf. Maent yn ein hatgoffa o’r holl gariad, gofal a gwaith caled sydd ei angen i gadw gardd yn llawn bywyd.

Over the last year Amgueddfa Cymru has been running live audio described tours at National Museum Cardiff, St Fagans National History Museum and the National Roman Legion Museum.  These are specially designed for our visually impaired audience and take place on specific advertised dates. Audio descriptions (AD) are additional commentaries and in-depth descriptions led by curatorial and learning department staff. 

At the National Roman Legion Museum, through touching museum objects visitors find out about Romans settling into life in Caerleon. At National Museum Cardiff and St Fagans National History Museum tours are also linked to the museum’s collections and have included ‘Meet the Clog Maker’ and ‘Meet the Dinosaurs’.

The content of the sessions varies depending on the theme but can involve a walking tour, handling specimens or descriptions of paintings, installations, and sculptures.

Audio Described Tours at St Fagans National Museum of History 

At St Fagans the Audio Described tours give participants the opportunity to explore the rich and varied collections at the museum, from the historic buildings to the wonderful galleries delving into over 200 000 years of human history in Wales, to the beautiful gardens, woodlands and natural spaces, through hands on sensory experiences. 

St Fagans is a working museum which showcases traditional crafts and activities, bringing St Fagans alive, in workshops where craftsmen still demonstrate their traditional skills. Recent tours have included visits to the Weaver working in the Woolen Mill, the Clog Maker and the Miller working in the Flour Mill, where the visitors have been able to hear firsthand from the crafts people and experience their different working environments, their tools and the products they make. 

St Fagans is also a working farm, where visitors can encounter native breeds of livestock in the fields and farmyard. Demonstrations of farming tasks take place, so an audio described tour to the farmyard during lambing season was a must! Participants enjoyed the sounds and smells of the farmyard and were able to learn all about the work of the farmers and the animals they care for. 

Visitors enjoyed a guided sensory Mindful Nature Walk through the beautiful gardens and woodland at St Fagans, visiting the Castle Gardens, where they learnt about the trees, plants and wildlife there and took time to pause and enjoy the nature around them.

Audio Described Tours at National Roman Legion Museum

On audio described tours at the National Roman Legion Museum visitors are able to get close to and touch Roman artefacts. These have helped give an impression of life in the Roman settlement. For example, there are roof tiles and bricks that feature the stamp of the legion, and one roof tile actually has a Roman soldier sandal (Caligae) print on it.  Visitors are encouraged to touch this and then handle a pair of replica sandals, and this can give a fuller picture of the original object.

The Romans were known for creating beautiful mosaics. Visitors on the tour are encouraged to touch and trace the patterns on the labyrinth mosaic at the National Legion Museum. This was probably a dining room floor from the Legate’s Residence. It was found in Caerleon Churchyard, 1865 and dates the 1st to 3rd century A.D.

Audio Described Tours at National Museum Cardiff

National Museum Cardiff has one of Europe’s best collections of Impressionist art and the artworks are very popular with all our visitors.  This live audio described talk took place in the gallery space where the audience heard detailed descriptions of selected artworks.  They were able to get closer to the paintings and sculptures, ask questions and engage in discussions.  Afterwards, there was an opportunity to interact with and handle tactile interpretations of the artworks.

An Audio Described Tour can allow time for a more in-depth discussion about a touring exhibition. A tour of the exhibition celebrating 100 years of the BBC was supplemented by a quiz which invited visitors to guess the BBC drama theme tunes and name the famous TV detectives from audio descriptions.

Find more information on our programme of audio described tours, including details of forthcoming tours, on the Audio Described Tours webpage.

Canlyniadau Cystadleuaeth Gwyddonwyr Gwych 2025

Llongyfarchiadau mawr i’r holl ysgolion anhygoel a gymerodd ran yn yr ymchwiliad eleni! Mae pob ysgol sydd wedi’i rhestru isod wedi derbyn talebau a phensiliau Gwyddonwyr Gwych i ddathlu eu gwaith arbennig. Ond dyna ddim y cyfan! Cafodd yr ysgolion a gyflwynodd y mwyaf o ddata  rhodd o hadau ychwanegol i’w plannu. Roedd talebau rhodd ar gyfer y rheini daeth yn ail, ac mae’r ysgolion buddugol yn cael gwobr arbennig ar gyfer eu dosbarth. 

Mae’r ysgolion a fynychodd gystadleuaeth Bylbcast wedi derbyn bwrdd clap arbennig – y syniad perffaith i ddechrau ffilmiau fel proffesiynol! Yn ogystal, cafodd yr enillydd a’r ysgol a ddaeth yn ail offer arbennig i’w helpu gyda’u prosiectau ffilm yn y dyfodol. Gallwch ddod o hyd i gasgliad o’u fideos gwych ar waelod y dudalen hon – mwynhewch wylio’r criw talentog yma yn creu rhywbeth arbennig!

Hoffwn ddweud diolch mawr i bob ysgol a helpodd i sicrhau llwyddiant yr ymchwiliad!

Enillwyr / Winners:

Cymru / Wales: 

Ysgol Tycroes

Lloegr / England: 

Stanford in the Vale Primary

Yr Alban / Scotland: 

Windyknowe Primary

Gogledd Iwerddon / Northern Ireland: 

St Mary’s Marguiresbridge Primary

Yn Ail / Runners up:

Cymru / Wales: 

Pil Primary School

Lloegr / England: 

Our Lady of the Assumption Primary

Yr Alban / Scotland: 

Gavinburn Primary 

Gogledd Iwerddon / Northern Ireland: 

Irvenstown Primary

Cydnabyddiaeth Arbennig / Special Recognition:

Cymru / Wales: 

Forden CiW School

Ysgol Mynydd Bychan

Upper Rhymney Primary

Ysgol Frongoch

Bwlchgwyn School

Cornist Park Primary

Ysgol Gymraeg Morswyn

Blaendulais Primary School

Bryn Deri Primary

Ysgol Porth y Felin

Ysgol Tir Morfa

Rhayader Primary School

Trelai Primary

Plasnewydd Primary School

Henllys Church in Wales School

Ysgol Gymuned Llannerch-y-medd

Marlborough Primary School

Trellech Primary

Ysgol Gynradd Gymraeg Tonyrefail

Lloegr / England: 

Brookhouse Primary School

Cedars Primary School

St Anthony's RC Primary School

Wensley Fold CE Primary Academy

Yr Alban / Scotland: 

Blacklands Primary School

Leslie Primary School

Wellshot Primary School

Gogledd Iwerddon / Northern Ireland: 

St John The Baptist Primary 

St John's Primary School

Clod Uchel / Highly Commended

Cymru / Wales: 

Ysgol Pennant

Ysgol San Sior

Ysgol Llanddulas

Ysgol Penmachno

Ysgol Gynradd Dafen Primary 

Ysgol Gymraeg Aberystwyth

Ysgol Pentreuchaf

Ysgol Gynradd Creigiau

Lloegr / England: 

St John's CE Primary School

St Margaret Mary's RC Primary 

Summerhill Primary Academy

Sylvester Primary Academy

Yr Alban / Scotland: 

Doonfoot Primary School

Langbank Primary School

Livingston Village Primary 

Logan Primary School

Newmains Primary School

St Conval's Primary School

Swinton Primary School

Gogledd Iwerddon / Northern Ireland: 

Ballyholland Primary School

Clonalig Primary School

Dromore Central Primary School

Grange Primary School 

Lisbellaw Primary School

Our Lady's & St. Mochuas Primary 

Scarva Primary School

St Mary's Primary School - Newry

St Teresa's Primary School

Gwyddonwyr Gwych / Super Scientists

Cymru / Wales: 

St. Michael's RC Primary School

Ysgol Pen y Fro

St Mary's Church In Wales School

Blackwood Pimary 

Bryn Celyn Primary

Ysgol Ffordd Dyffryn

St Joseph's Cathedral Primary 

Peterston super Ely CiW Primary 

Sketty Primary School

Alway Primary School

Ysgol Gynradd Llandegfan

Archbishop Rowan Williams Church in Wales Primary 

Mountain Lane Primary

NPTC Newtown College

Danygraig Primary School

Lloegr / England: 

Didsbury CE Primary School

Gorton Primary School

Grange Primary School

Griffin Park Primary School

Holy Souls RC Primary School

St Alban's RC Primary School

St Mary's RC Primary- Manchester

St Stephen's CE Primary School

Temple Meadow Primary School

Yr Alban / Scotland: 

Alloway Primary School

Meldrum Primary School

Our Lady and St Francis Primary 

Our Lady of the Annunciation Primary 

Our Lady's RC Primary School

St Brendan's Primary School

St Mary's Primary School

Underbank Primary School

Gogledd Iwerddon / Northern Ireland: 

Cortamlet Primary School

Mullavilly Primary School

St John's Eglish Primary School

St Patrick's Primary -Eskra

Cyfranwyr / Contributors

Cymru / Wales: 

Langstone Primary School

Ysgol Llanychllwydog

Carreghofa School

Mary Immaculate Catholic Primary 

Eveswell Primary School

Ysgol Y Berllan Deg

Montgomery Church in Wales School

Ysgol Gynradd Cwrt Henri

St Cadoc's R C Primary School

Bodnant Community School 

Ysgol Bryn Pennant

Lloegr / England: 

Anchorsholme Academy

Daisyfield Primary School

Eaton Valley Primary School

Eden Primary School

Ferndale Primary School

Heald Place Primary School

St Anne's Catholic Primary 

St Anne's RC Primary School

St Barnabas C of E Primary Academy

St Bernadette's Catholic Primary 

St Johns C of E Primary 

St Kentigern's RC Primary 

Yr Alban / Scotland: 

Our Lady of Peace Primary

Scotstoun Primary School

Straiton Primary School

Gogledd Iwerddon / Northern Ireland: 

Mountnorris Primary School

St Anthony's Primary

St Mary's Primary - Derrytrasna

St Mary's Primary School - Dungannon

St Oliver Plunkett's Primary School

Tandragee Primary School

Bylbcast:

Enillwyr/Winners: 

Langbank Primary

Yn Ail / Runners-up: 

St Mary’s Maghery

Cyfranwyr / Contributors: 

Cortamlet Primary

Our Lady of the Assumption

Our Lady & St Mochua

Livingston Primary

Windyknowe Primary

Ysgol Pentre Uchaf

Diolch eto Cyfeillion y Gwanwyn,                                                 

Athro’r Ardd

Un o rannau cyntaf a mwyaf ein prosiect ailddatblygu fu'r gwaith o symud y rhan fwyaf o'n casgliadau oddi ar y safle i ganolfan gasglu gyfagos. 

Roedd hyn yn angenrheidiol er mwyn sicrhau eu diogelwch tra bod gwaith adnewyddu ac adeiladu yn cael ei wneud ar y safle.

Dechreuwyd y gwaith yn ôl ym mis Gorffennaf 2024 gyda phenodiad 2 Gynorthwyydd Casgliadau newydd - Osian Thomas a Mathew Williams - a ymunodd â’r Curadur Cadi Iolen, i ddechrau ar y dasg enfawr o eitemeiddio, labelu a phacio pob gwrthrych yn yr Amgueddfa. 

Yma maen nhw'n dweud ychydig mwy wrthym am yr hyn oedd ynghlwm wrth 'symud amgueddfa'.

"Mae dros 8,000 o greiriau yn ein casgliad - roedd hon yn broject anferth!" Cadi Iolen, Curadur

Mae Amgueddfa Lechi Cymru wedi’i lleoli yng ngweithdai peirianneg gwreiddiol y Gilfach Ddu, ac fe’i hagorwyd yn 1972 yn dilyn ymgyrch i’w chadw’n gyflawn fel Amgueddfa. Er bod y rhan fwyaf o'n casgliad wedi'i ddogfennu, nid oedd nifer mawr wedi a felly rydym wedi gorfod mynd yn ôl at y pethau sylfaenol a dogfennu a thagio popeth yn yr Amgueddfa fel bod popeth wedi'i recordio. 

“Mae’n broses sydd erioed wedi cael ei wneud yn yr Amgueddfa Lechi o’r blaen. Pan agorodd yr amgueddfa yn 1972 doedd o ddim mewn adeilad newydd efo waliau gwyn, a phobl yn dod â phethau i mewn i’w rhoi i ni. Roedd hi’n anodd gwybod beth oedd yma yn wreiddiol a beth sydd wedi cael ei gludo yma gan staff yr amgueddfa dros yr holl flynyddoedd. Ond wrth gwrs mae hynny hefyd wedi rhoi math gwahanol o amgueddfa i ni sydd mor unigryw ei naws."  Cadi Iolen, Curadur O'r patrwm pren lleiaf i’n locomotif hyfryd, UNA, mae gweithdai’r Gilfach Ddu bellach yn le gwahanol iawn i’r hyn y mae pobl wedi arfer ei weld. 

Mae'r gwrthrychau llai naill ai wedi cael eu rhoi mewn bocsys, eu slotio ar silffoedd neu mewn droriau.  O fyrddau trin llechi i feginau, blociau, a thaclau i beiriannau trwsio, mae maint y prosiect wedi bod yn aruthrol ac yn syndod ar adegau. Wrth symud drwy’r Amgueddfa rydym wedi gwneud rhai darganfyddiadau syfrdanol. 

"Ddois i o hyd i focs o offer a oedd yn berchen i'r teulu Patrwm a oedd yn gweithio yn y Llofft Patrwm ers talwm. Roedd y bocs wedi ei guddio o dan fagiau  phatrymau ers blynyddoedd. Rydyn ni mor falch ein bod ni wedi dod ar eu traws gan eu bod nhw – fel llawer o eitemau yn yr Amgueddfa – i’w gweld wedi cael eu gadael fel ag yr oedden nhw pan gaewyd cyfadeilad y gweithdai yn 1969!  Mathew Williams, Cynorthwydd Casgliadau

Roedd y Ffowndri yn ystafell arall yr oedd angen ei chofnodi cyn symud eitemau. Ar un adeg roedd yr ardal dywod anferth yng nghanol yr ystafell wedi’i llenwi â blychau castio ac offer metel ac roedd y waliau wedi’u haddurno â phatrymau pren mor fawr fel ei bod yn anodd amgyffred eu maint nes iddynt ddod oddi ar y wal yn y pen draw – pob un yn datgelu eu hen argraffnod ar y gwaith paent y tu ôl iddynt.

"Wrth archwilio'r adeilad, fe wnaethon ni ddarganfod sawl darn graffiti cudd. Yn Llofft y Gwirfoddolwyr, daethom o hyd i ddarluniau o arweinwyr rhyfel o’r Ail Ryfel Byd, a oedd wedi’u cuddio’n flaenorol y tu ôl i raciau storio. Fe wnes i ddarganfyddiad personol wrth dagio offer ar y craen yn y Ffowndri. Roedd fy nhaid, Gwynfryn Thomas, yn gweithio yno fel Moulder, a sylwais ar “GT” wedi'i ysgythru i'r gwaith coed. Er mawr syndod i mi, fe wnes i gyfri naw o'r hiinitals ar y craen - cysylltiad teimladwy â hanes fy nheulu." Osian Thomas, Cynorthwydd Casgliadau

Caewyd yr Amgueddfa ddiwedd mis Hydref 2024 ac ym mis Tachwedd dechreuwyd ar y gwaith symud! Roedd hyn yn heriol ar sawl lefel, o eitemau enfawr oedd angen eu cludiant eu hunain i symud yr holl eitemau bach mewn blychau storio. Gan weithio gyda Restore Harrow Green – cwmni symud arbenigol sy’n arbenigo mewn symud llyfrgelloedd, amgueddfeydd a swyddfeydd ar raddfa fawr – cafodd pethau eu hadleoli’n gyflym ac effeithlon iawn. 

Un o'r ystafelloedd cyntaf i gael ei wagio oedd Llofft y Gwirfoddolwyr (yr ystafell olaf yn y llofft patrwm) a oedd yn llawn Casgliadau Cadwedig o batrymau pren a gwrthrychau eraill. Dilynodd y Ffowndri, Efail, Caban ac o ystafell i ystafell, trawsnewidiodd yr amgueddfa'n araf o fod yn lle llawn gwrthrychau lle'r oedd gofod yn brin, i deimlo'n wag iasol.

Yna daeth yn amser symud y gwrthrychau mwy ar brif iard yr Amgueddfa. Pwy fyddai wedi meddwl ar ddechrau’r daith ailddatblygu hon y byddem yn gweld un o’n boeleri locomotif yn hongian dros iard yr amgueddfa gan graen ar fore dydd Iau? 

Mae hi wedi bod yn daith ddysgu wirioneddol i ni, un sydd wedi gwneud i ni sylweddoli a gwerthfawrogi maint ac amrywiaeth holl gasgliadau’r Amgueddfa. Mae hefyd wedi bod yn daith hynod werth chweil, yn trin gwrthrychau a oedd yn cael eu cadw ddiwethaf gan y gweithwyr yma ac sydd bellach yn eu gweld i gyd yn drefnus ac yn cael eu storio yn y Storfa Casgliadau newydd. (Osian) 

Ond dim ond diwedd pennod gyntaf y prosiect ailddatblygu mawr hwn yw hyn. 

Mae’r gwrthrychau bellach wedi dod o hyd i gartref dros dro newydd yn ein canolfan Gasgliadau newydd yn Llandegai ger Bangor. 

Rydyn ni'n cynllunio diwrnodau agored yno yn fuan ...ond byddwn yn dweud wrthych chi am y gofod anhygoel hwnnw yn y blog nesaf!