Chwarelwyr – Quarrymen

Fel cymaint o ddigwyddiadau yn ystod yr amseroedd anhygoel hyn, cwtogwyd ein harddangosfa Chwarelwyr  mis diwethaf pan gaeodd Amgueddfa'r Glannau ei drysau. Roeddem am ddod o hyd i ffordd i barhau i'w rannu gyda chi, felly dyma ychydig o gefndir i'r arddangosfa gan Carwyn Rhys Jones, a'i datblygodd. Ynddo mae'n siarad am yr ysbrydoliaeth a sut y cafodd ei siapio gan straeon ac atgofion pump o chwarelwyr. Rydyn ni wedi ychwanegu delweddau o'r arddangosfa ac yn gobeithio y byddwch chi'n mwynhau'r profiad.

Dechreuais y prosiect hwn fel datblygiad o waith yr oeddwn wedi ei wneud yn y brifysgol am dirwedd chwareli. Roedd y prosiect yn cynnwys rhai chwareli yng Ngogledd Cymru, gan gynnwys Mynydd Parys, Dorothea, Penrhyn, Alexandra ac Oakeley. Canolbwyntiodd hwn ar sut roedd y tir wedi newid oherwydd y diwydiant a sut y ffurfiodd tirwedd newydd o amgylch y chwareli. Y cam naturiol nesaf oedd edrych ar bobl y chwareli. Yn anffodus, ychydig o chwarelwyr sydd bellach, felly roedd yn amserol i gipio a chofnodi'r hanes a'r dreftadaeth bwysig hon.

Gyrrwyd y prosiect hwn gan syniadau’r chwarelwyr, felly roedd hi ond yn briodol i enwi’r arddangosfa yn ‘Chwarelwyr’. Mae'r arddangosfa wedi'i ffurfio o ddwy ran: rhaglen ddogfen fer a ffotograffiaeth i gyd-fynd â hi. Trefor oedd y chwarelwr cyntaf i mi gyfweld. Roedd yn adnabyddus yn lleol fel Robin Band oherwydd bod y rhan fwyaf o'i deulu mewn bandiau. Bu'n gweithio yn chwarel lechu Trefor am rai blynyddoedd, a rhannodd atgofion gwych am yr amseroedd da, drwg a doniol yno.

Y nesaf oedd Dic Llanberis, a oedd, fel yr awgryma ei enw, wedi ei leoli yn Llanberis. Roedd gan Dic brofiad blynyddoedd a chymaint o wybodaeth am hanes Chwarel y Dinorwig. Defnyddiais yr un broses ar gyfer pob un o'r pum Chwarelwr: eu cyfweld, yna ffilmio ac yn olaf, tynnu lluniau ohonynt. Gweithiodd Dic yn y chwarel hyd yn oed ar ôl iddo gau i lawr ym 1969, er mwyn helpu i glirio'r llechi oedd yn weddill.

Wedyn, tro Andrew JonJo a Carwyn oedd hi. Roedd y ddau wedi gweithio yn chwarel y Penrhyn ym Methesda ar gyrion Bangor. Fe wnes i gyfweld a’r ddau ohonynt yn yr Amgueddfa Lechi yn Llanberis lle maen nhw bellach yn gweithio. Andrew yw'r olaf o chwe chenhedlaeth o chwarelwyr yn ei deulu a oedd i gyd wedi gweithio mewn dwy chwarel: Dinorwic a Phenrhyn. Fel y gallech ddychmygu, siaradodd yn deimladwy am y ffordd y ganwyd i mewn i'r diwydiant. Daw Carwyn o deulu chwarela mawr hefyd, roedd rhai ohonynt wedi gweithio yn yr Ysbyty’r Chwarelwyr yn Llanberis. Gellir dod o hyd i nifer o lofnodion ei hynafiaid yn llyfrau'r Amgueddfa’r Ysbyty Chwarel, yn cofnodi gweithdrefnau llawfeddygol.

Yn olaf, cwrddais â John Pen Bryn, a leolir yn Nhalysarn, ychydig y tu allan i Gaernarfon. Roedd y chwarel hon mor fawr fel ei bod yn cynnwys pentref cyfan, a John wedi ei godi yno. Mae bellach yn berchen y chwarel ac wedi byw yn Nhalysarn ar hyd ei oes. Dangosodd fi o gwmpas y chwarel a lle'r oedd y pentref yn arfer bod – anodd dychmygu nawr ei fod unwaith yn lle prysur gyda thair siop, tu fewn iddi. Roedd John yn llawn straeon ac yn gwybod popeth oedd wedi digwydd yn ei chwarel dros y blynyddoedd.

Yn anffodus, mae Robin Band a Dic Llanberis ill dau wedi eu claddu ers cwblhau'r arddangosfa, ac felly mae'r ffilm sy'n cyd-fynd â hi yn gorffen gyda delweddau ohonynt. Roedden nhw, fel finnau yn falch tu hwnt ein bod wedi llwyddo i gipio rhai o'u straeon a dogfennu'r dreftadaeth a'r hanes pwysig hwn mewn pryd. Rwy'n ddiolchgar iawn i bawb a gymerodd ran yn y gwaith o greu’r arddangosfa. Gobeithio y byddwch yn ei fwynhau.