: Cadwraeth

Ym mis Medi 2021 cefais gyfle i weithio gyda Thecstil Llan-gors fel rhan o fy lleoliad gwaith gradd meistr yn yr Amgueddfa. Mae’r darn yn dyddio’n ôl i’r 10fed ganrif.  (https://museum.wales/articles/1344/The-Llan-gors-textile-an-early-medieval-masterpiece/) Mae wedi’i wneud o liain a sidan, ac mae addurniadau cain wedi’u brodio arno; ond mae wedi’i ddifrodi yn sylweddol gan ddŵr a thân - cafodd ei ddarganfod yng nghrannog Llyn Syfaddan, a ddinistriwyd mewn tân. Oherwydd hyn, mae’n arbennig o fregus. Am fwy o wybodaeth ar y darn rhyfeddol hwn o ddefnydd, gweler y rhestr ar waelod yr erthygl.

Fy mhroject i oedd creu mowntiau newydd ar gyfer darnau o’r defnydd sydd heb addurnwaith ac sydd ddim yn cael eu harddangos, er mwyn gallu eu storio yn ddiogel. Roeddent wedi bod yn cael eu storio ar fyrddau gyda darnau wedi’u torri allan yn arbennig, a’u gorchuddio â rhwyll a ffilm i’w gwarchod. Dros y blynyddoedd roedd y darnau o ddefnydd wedi symud rhywfaint o fewn y byrddau, felly cefais i’r dasg o greu mowntiau newydd i’w cadw’n saff.

                                                       Paratoi’r mowntiau newydd (Llun: L. Mumford)

Roedd dull newydd o fowntio wedi’i ddyfeisio gan gadwraethwyr yr Amgueddfa (ac wedi’i ddefnyddio i arddangos y darnau addurnedig o’r defnydd yn oriel Gweithdy yn Sain Ffagan) cyn i mi gyrraedd. Gan ddilyn y dull hwn, torrais ddarnau o fwrdd i ffitio siâp pob darn o’r defnydd fel bod modd iddynt slotio gyda’i gilydd fel jigso. Roedd hon yn rhan bwysig o’r broses oherwydd mae’r math hwn o fowntio yn galluogi i’r darnau gael eu symud o gwmpas a’u hailddehongli.

Roedd y bwrdd wedi’i orchuddio mewn ffabrig wedi’i liwio’n arbennig sydd â rhywfaint o ael er mwyn dal y darnau bregus i’r wyneb heb fod angen eu gwnïo’n sownd - gan y byddai hyn yn eu difrodi. Cafodd y ffabrig hwn ei dorri i siâp, a rhoddwyd cefn calico iddo i’w dacluso.

                                                 Symud y defnydd i’w fownt newydd (Llun: L. Mumford)

Wedi gwneud y mowntiau, daeth y darn anodd - trosglwyddo’r darnau o ffabrig o’r hen fownt i’r un newydd! Darllenais y nodiadau cadwraeth gwreiddiol i sicrhau bod darnau llac yn cael eu gosod yn y safle cywir - roedd hyn yn anodd gan bod y defnydd i gyd bron yn ddu oherwydd ei fod wedi llosgi. Yn hytrach na lliw, cafodd cyfeiriad y pwythau ar y darnau bach, yn ogystal â’u siapiau, eu defnyddio i’w gosod yn y lle cywir. Dyma’r darn a gymerodd hiraf, ac roedd angen canolbwyntio’n llwyr!

                                                Mownt gwag gyda label wedi’i bwytho (Llun: E. Durrant)

Mae pob gwrthrych mewn amgueddfa yn cael rhif derbynodi, er mwyn gallu eu nabod yn hawdd, ac felly y dasg nesaf oedd creu labeli ar gyfer y Tecstil. Am fod y darnau mor fregus, fe wnes i greu tagiau bach a’u gwnïo ar gefn calico y mowntiau fel bod modd eu cuddio pan maen nhw’n cael eu storio neu eu tynnu allan os fydd rhywun angen eu hastudio. Mae hyn yn golygu na fydd y tagiau yn llusgo ar draws wyneb y Tecstil. Fe wnes i hefyd ysgrifennu’r rhifau ar y calico, rhag i’r tagiau fynd ar goll.

Y cam olaf oedd meddwl sut i’w storio. Y broblem gyda’r hen ddull storio oedd bod y darnau yn llithro, a dyma oedd y brif broblem i’w hystyried. Roedd ymyl y defnydd yn atal symudiad i ryw raddau, ond ddim digon. Felly fe lenwais i focs gydag ewyn, a rhoi pinnau o gwmpas y darnau wedi’u mowntio i’w dal yn eu lle. Bydd yr ewyn yn lleihau effaith ysgytwad, ac mae’r pinnau yn sicrhau na fydd y darnau’n symud o fewn y bocs.

                                             Bocs o ddarnau o’r defnydd wedi’i fowntio (Llun: E. Durrant)

Roedd hwn yn gyfle gwych i weithio ar ddarn unigryw o dreftadaeth Gymreig, a hoffwn ddiolch i holl staff cadwraeth yr Amgueddfa am eu croeso ac am rannu eu gwybodaeth helaeth.

Darllen pellach:

Amgueddfa Cymru. 2007. Gweolyn Llan-gors: campwaith canoloesol cynnar. Ar gael yn: https://amgueddfa.cymru/erthyglau/1344/The-Llan-gors-textile-an-early-medieval-masterpiece/ [Cyrchwyd 4 Ionawr 2022]

Lane, A. a Redknap, M. 2019. Llangorse Crannog: The excavation of an early medieval royal site in the kingdom of Brycheiniog. Rhydychen: Oxbow Books
 

Yn 2019 mae Tabl Cyfnodol yr Elfennau Cemegol yn 150 mlwydd oed (gweler UNESCO https://www.iypt2019.org/). Mae hyn yn gyfle i feddwl am wahanol agweddau’r tabl cyfnodol, gan gynnwys effeithiau cymdeithasol ac economaidd elfennau cemegol.

Sylffwr yw’r bumed elfen fwyaf cyffredin (yn ôl màs) ar y Ddaear, ac mae’n un o’r sylweddau cemegol gaiff ei ddefnyddio fwyaf. Ond mae sylffwr yn gyffredin tu hwnt i’r ddaear: mae gan Io – un o leuadau Galileaidd y blaned Iau – dros 400 o losgfynyddoedd byw sy’n lledaenu lafa llawn sylffwr, gymaint ohono nes bod arwyneb y lleuad yn felyn.

Alcemi

Câi halwynau sylffad haearn, copr ac alwminiwm eu galw’n “fitriol”, oedd yn ymddangos mewn rhestrau o fwynau a wnaed gan y Swmeriaid 4,000 o flynyddoedd yn ôl. Câi asid sylffwrig ei alw’n “olew fitriol”, term a fathwyd gan yr alcemydd Arabaidd Jabir ibn Hayyan yn yr 8fed ganrif. “Brwmstan” oedd yr hen enw am sylffwr yn llosgi, ac arweiniodd hyn at y gred fod Uffern yn arogli fel sylffwr.

Mwynoleg

Anaml iawn y gwelir sylffwr pur – mae fel arfer i’w ganfod fel mwynau sylffid a sylffad. Mae sylffwr elfennol i’w weld ger ffynhonnau poeth, daeardyllau hydrothermol ac mewn ardaloedd folcanig lle gellir ei fwyngloddio, ond prif ffynhonnell sylffwr ar gyfer diwydiant yw’r mwyn haearn sylffid, pyrit. Ymysg mwynau sylffwr pwysig eraill mae sinabar (mercwri sylffid), galena (plwm sylffid), sffalerit (sinc sylffid), stibnit (antimoni sylffid), gypswm (calsiwm sylffad), alwnit (potasiwm alwminiwm sylffad), a barit (bariwm sylffad). O ganlyniad, mae’r cofnod Mindat (cronfa ddata wych ar gyfer mwynau) ar gyfer sylffwr yn un go hir: https://www.mindat.org/min-3826.html.

Cemeg

Mae sylffwr yn un o gyfansoddion sylfaenol asid sylffwrig, gaiff ei alw’n ‘Frenin y Cemegau’ oherwydd ei fod mor ddefnyddiol fel deunydd crai neu gyfrwng prosesu. Asid sylffwrig yw’r cemegyn gaiff ei ddefnyddio amlaf yn y byd, ac mae’n ddefnyddiol yn bron bob diwydiant; gan gynnwys puro olew crai ac fel electrolyt mewn batris asid plwm. Caiff dros 230 miliwn tunnell o asid sylffwrig ei gynhyrchu bob blwyddyn dros y byd.

Rhyfel

Powdr gwn, cymysgedd o sylffwr, siarcol a photasiwm nitrad a ddyfeisiwyd yn Tsieina yn y 9fed ganrif, yw’r ffrwydryn cynharaf y gwyddom amdano. Sylwodd peirianwyr milwrol Tsieina ar botensial amlwg powdr gwn, ac erbyn OC 904 roeddent yn taflu lympiau o bowdr gwn ar dân gyda chatapyltiau yn ystod gwarchae. Mewn rhyfel cemegol 2,400 o flynyddoedd yn ôl, defnyddiodd y Spartiaid fwg sylffwr yn erbyn milwyr y gelyn. Mae sylffwr yn un o gyfansoddion pwysig nwy mwstard, sydd wedi bod yn cael ei ddefnyddio fel arf cemegol ers y Rhyfel Byd Cyntaf.

Fferylliaeth

Mae gan gyfansoddion sylffwrig bob math o ddefnydd therapiwtig, gan gynnwys trin microbau, llid, feirysau, clefyd siwgr, malaria, canser a chyflyrau eraill. Mae llawer o gyffuriau yn cynnwys sylffwr. Ymysg yr enghreifftiau cynnar mae sylffonamidau, “cyffuriau sylffa”. Mae sylffwr yn rhan o sawl gwrthfiotig, gan gynnwys penisilin, ceffalosborin a monolactam.

Bywydeg

Mae sylffwr yn un o elfennau hanfodol bywyd. Mae rhai asidau amino (cystein a methionin; asidau amino yw cyfansoddion strwythurol protein) a fitaminau (biotin a thiamin) yn gyfansoddion organosylffwr. Mae deusylffidau (bondiau sylffwr-sylffwr) yn rhoi cryfder mecanyddol ac anhydoddedd i’r protein ceratin (sydd mewn croen, gwallt a phlu). Mae gan lawer o gyfansoddion sylffwr arogl cryf: mae arogl grawnffrwyth a garlleg yn dod o’r cyfansoddion organosylffwr. Nwy hydrogen sylffid sy’n rhoi arogl cryf i wyau drwg.

Ffermio

Mae sylffwr yn un o’r prif faetholion ar gyfer tyfu cnydau. Mae sylffwr yn bwysig gydag ymlifiad maetholion, cynhyrchu cloroffyl a datblygiad hadau. Oherwydd hyn, mae asid sylffwrig yn cael ei ddefnyddio’n helaeth fel gwrtaith. Mae tua 60% o’r pyrit gaiff ei fwyngloddio yn cael ei ddefnyddio i gynhyrchu gwrtaith – gallech ddweud mai pyrit sy’n bwydo’r byd.

Yr Amgylchedd

Mae anfanteision i ddefnyddio sylffwr: mae llosgi glo ac olew yn creu sylffwr deuocsid, sy’n adweithio gyda dŵr yn yr atmosffer i greu asid sylffwrig, un o brif achosion glaw asid, sy’n troi llynnoedd a phridd yn asidig ac yn difrodi adeiladau. Mae draeniad asidig o fwyngloddiau, un o ganlyniadau ocsideiddio pyrit wrth fwyngloddio, yn broblem amgylcheddol fawr, ac yn lladd llawer o fywyd mewn afonydd ledled y byd. Yn ddiweddar, defnyddiwyd carreg galchaidd yn cynnwys llawer o pyrit fel ôl-lenwad ar gyfer stadau tai o gwmpas Dulyn. Achosodd hyn ddifrod i lawer o dai wrth i’r pyrit ocsideiddio. Cafodd yr achos ei ddatrys gan y “Pyrite Resolution Act 2013” a roddodd iawndal i berchnogion tai.

Cadwraeth Sbesimenau Amgueddfa

Oherwydd bod sylffidau haearn yn fwynau hynod adweithiol, mae’n anodd eu cadw mewn casgliadau amgueddfeydd. Am ein bod ni’n gofalu am ein casgliadau, sy’n cynnwys gwella arferion cadwraeth o hyd, rydym wastad yn chwilio am ffyrdd newydd o warchod mwynau bregus. Mae ein project diweddaraf, ar y cyd â Phrifysgol Rhydychen, yn cael ei gynnal gan ein myfyriwr ymchwil doethurol, Kathryn Royce. https://www.geog.ox.ac.uk/graduate/research/kroyce.html.

Dewch i’n gweld ni!

Os yw hyn wedi codi awydd arnoch i ddysgu mwy, dewch i weld ein sbesimenau sylffwr a pyrit yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. amgueddfa.cymru/caerdydd, neu gallwch ddysgu am fwyngloddio a diwydiannau tebyg yn Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru https://amgueddfa.cymru/bigpit/ ac Amgueddfa Lechi Cymru https://amgueddfa.cymru/llechi/.

I barhau â Blwyddyn Ryngwladol Tabl Cyfnodol yr Elfennau Cemegol y Cenhedloedd Unedig, rydym wedi dewis arsenig ar gyfer mis Awst.

Cadw’r Bwystfilod – Arsenig a Thacsidermi

Mae’r anifeiliaid tacsidermi yn un o atyniadau mwyaf poblogaidd yr Amgueddfa. Daw’r gair ‘tacsidermi’ o taxis (trefnu) a derma (croen), ac mae’n golygu mowntio neu atgynhyrchu sbesimenau anifeiliaid er mwyn eu harddangos neu eu hastudio.

Mae’r dechneg o greu tacsidermi wedi bod yn datblygu ers dros 300 mlynedd. Yn wreiddiol, doedd y technegau hyn ddim yn cadw’r sbesimenau’n dda iawn, a châi’r mowntiau eu colli oherwydd dirywiad neu drychfilod.

Gwnaed sawl ymgais i wella dulliau cadw, gan ddefnyddio amrywiaeth o ddeunyddiau fel perlysiau, sbeisys a halen ar ffurf powdrau, pastau a thoddiannau. Fodd bynnag, aflwyddiannus oedd y dulliau hyn ar y cyfan.

Yn y 1700au dechreuodd rhai tacsidermwyr ddefnyddio cemegau gwenwynig fel mwynau arsenig neu fercwri clorid i gadw eu sbesimenau. Oherwydd eu natur wenwynig, roedd y cemegau hyn yn atal dirywiad a difrod trychfilod ac yn gwneud i’r tacsidermi bara’n hirach.

Arweiniodd llwyddiant y cemegau hyn at ddatblygu triniaeth ‘sebon arsenig’ i helpu i gadw croen anifeiliaid. Roedd y sebon yn gymysgedd o gamffor, powdr arsenig, halwyn tartar, sebon a phowdr calch – fyddwn i ddim yn defnyddio hwn i ymolchi! Roedd y sebon yn galluogi i’r arsenig weithio mewn ffordd ymarferol drwy rwbio mewn i ochr isaf croen wedi’i lanhau a’i baratoi. Roedd hwn yn ddull poblogaidd iawn ac yn cael ei ddefnyddio mor ddiweddar â’r 1970au.

Nid yw arsenig yn cael ei ddefnyddio fel rhan o’r driniaeth erbyn hyn. Mae hyn oherwydd ei fod yn wenwynig ac yn beryglus i iechyd pobl, ond hefyd oherwydd bod technegau newydd wedi’u darganfod.

Elfen lwyd yr olwg yw arsenig anorganig (As, rhif atomig 33). Mae’n feteloid, sy’n golygu fod ganddo nodweddion metelig ac anfetelig. Mae pobl wedi bod yn ei ddefnyddio mewn amrywiaeth o ffyrdd ers canrifoedd – mewn meddyginiaeth, fel pigment ac fel plaladdwr. Mae arsenig a’i gyfansoddion yn wenwynau cryf iawn, yn ddrwg i’r amgylchedd ac yn garsinogenig. Mae’n wenwynig i bethau byw am ei fod yn tarfu ar weithgarwch ensymau sy’n rhan o gylch egni celloedd byw.

Yw hyn yn golygu fod ein sbesimenau tacsidermi hŷn, sy’n cynnwys arsenig, yn beryglus? Mae hynny’n bosibl os yw’r sbesimen wedi’i ddifrodi ac ochr isaf y croen yn dangos, ond ychydig iawn o risg sydd i sbesimenau cyfan cyn belled â bod camau synhwyrol yn cael eu cymryd megis gwisgo cyfarpar amddiffynnol wrth symud neu wneud gwaith ar sbesimen.

Heddiw, mae’r rhan fwyaf o sbesimenau sy’n cael eu harddangos gennym yn cael eu trin heb ddefnyddio cemegau gwenwynig, ond mae mwy o risg i’r sbesimenau hyn gael eu difrodi gan drychfilod. Felly rydym yn monitro ein casgliadau er mwyn cadw golwg am arwyddion o bla trychfilod, ac yn eu trin gyda dulliau diogel a chynaliadwy megis rhewi os yw hyn yn digwydd.

Ond mae’n rheswm da arall i beidio cyffwrdd y sbesimenau...

Amgueddfa Cymru helped direct me to a career in heritage by drawing my attention to the possibility of a career in museums at a “career speed dating” event. I would go on to volunteer with National Museum Cardiff, whilst studying.

Volunteering as part of the museum’s preventive conservation team, we carried out a wide range of tasks from repackaging lichen, to carefully carrying jade, cleaning paintings currently on display all the while talking to the public about the importance of preventive conservation and promoting part of the Museum traditionally shielded from view. It could be just a few people or what seemed like hundreds of school children, every day brought a different experience.

Volunteering brought the reality of the sector and a chance to learn new skills and experiences which were invaluable to my understanding of what museums are and who they are for; fulfilling my personal reasons for volunteering.

The volunteer programme was flexible, reflecting my own needs not just its own. The programme allowed me to develop as I wanted and when it came time to end my time volunteering with Amgueddfa Cymru it was natural. I had succeeded in what I wanted to achieve, and I was supported to continue my development beyond the museum, not expected to stay when it was no longer practical.

I will always remember having the opportunity to be part of the preventive conservation team, I am sure the team will not forget my Elmer the Elephant style shirt, immortalised in many presentation slides and pull up banners (see photos). I now work for the Cynon Valley Museum as a Museum Co-ordinator and advocate for museums through EMP Wales (Emerging Museum Professionals) and FOH. 

Follow me on twitter: @TregaskesW @FoHMuseums @EMPCymru @cynonvalleymus

What do you do if you have minerals in your collection that have a tendency to react chemically? For our research student Kathryn Royce this means: growing minerals from a super saturated solution, then sticking the crystals in a climate chamber for a few weeks and forcing them to dehydrate.

Yes, you read right, some minerals can dehydrate. There is a good number of mineral species which are poly-hydrated, meaning, minerals that contain water molecules as part of their crystal structure. Many of these mineral species can, under certain conditions, lose some of these water molecules. This process actually turns the mineral into a different mineral – just one with a lower hydration status.

For example, the mineral melanterite (FeSO₄ · 7H₂O), which has 7 water molecules, may lose some water molecules if kept at a relative humidity below 57%. The resultant products include either the mineral siderotil (same chemical formula but only 5 water molecules) or rozenite (4 water molecules). In the context of wanting to preserve melanterite in a museum collection, the dehydration products siderotil and rozenite, whilst minerals in their own right, would be classed as deterioration products and, hence, their appearance be undesirable.

To understand this process, and define how we would characterise the concept of ‘damage’ to mineral specimens, Kathryn is now analysing the deterioration products using a combination of different analytical techniques, including X-ray diffraction, electron microscopy, Raman spectroscopy and computerised tomography scanning. The results will help us develop a methodology for long-term monitoring of geological collections in museums and improve the care of such collections in museums.

This research is being undertaken at National Museum Cardiff in collaboration with the School of Geography and Environment at University of Oxford and the EPSRC Centre for Doctoral Training in Science and Engineering in Arts, Heritage and Archaeology (SEAHA), and kindly supported by OR3D, BSRIA, the Barbara Whatmore Charitable Trust, the National Conservation Service, and the Pilgrim Trust.

Find out more about Care of Collections at Amgueddfa Cymru - National Museum Wales here and follow us on Twitter.