: Casgliadau ac Ymchwil

Mae Chwefror bob blwyddyn yn Fis Hanes LHDT+, gyda digwyddiadau gydol y mis yn helpu i hyrwyddo hanes a phrofiad bwyd pobl LHDT+. Fel arfer, mae thema wahanol ar gyfer y mis, a'r thema eleni yw ‘Gwleidyddiaeth mewn Celf’.

Mae Amgueddfa Cymru wedi trefnu nifer o ddigwyddiadau ar gyfer Mis Hanes LHDT+ 2022:

Drwy gydol y mis bydd cynllun gwreiddiol bathodyn Lesbians and Gay Men Support the Miners Jonathan Blake o 1985 i'w weld yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. Bydd yn cael ei arddangos yn oriel Cymru... yn Sain Ffagan ar y cyd â bathodyn gwreiddiol LGSM. Grŵp oedd  Lesbians and Gay Men Support the Miners fu'n codi arian ar gyfer glowyr de Cymru oedd yn dioddef yn ystod streic fawr 1984-85. Erbyn diwedd 1984 roedd unarddeg o ganghennau LGSM ar draws y DU. Roedd pob cangen wedi 'gefeillio' â chymuned benodol, a changen Llundain yn cefnogi cymunedau yng nghymoedd Nedd, Dulais a Tawe Uchaf. Anfarwolwyd yr hanes hwn, ac ymweliad LGSM ag Onllwyn, yn 2014 yn y ffilm Pride. Mark Ashton, un o sylfaenwyr LGSM ym 1984, oedd un o wynebau Mis Hanes LHDT+ 2021 ac mae'n fraint dathlu eto eleni lwyddiannau rhyfeddol ymgyrch Lesbians and Gay Men Support the Miners.

Fel rhan o gyfres 'Sgyrsiau Amgueddfa' Amgueddfa Cymru bydd y curadur Mark Etheridge yn cynnal sgwrs ar gasgliad LHDT+ Sain Ffagan a phwysigrwydd cynrychiolaeth mewn casgliadau. Gallwch archebu tocyn ar - Sgyrsiau'r Amgueddfa: Casgliad LHDTQ+ Sain Ffagan | English | Amgueddfa Cymru.

Rydyn ni hefyd yn datblygu project cyffrous ar gyfer Mis Hanes LHDT+. Diolch i nawdd Cyngor y Celfyddydau, bydd LGBTQ+ History Wales Songbook gan Gareth Churchill yn cael ei berfformio yn Sefydliad y Gweithwyr Oakdale yn Sain Ffagan yn ystod y mis. Bydd y perfformiad cerddorol i lais a phiano/allweddell yn dathlu a rhoi llais cerddorol i gasgliad hanes LHDTQ+ Sain Ffagan. Perfformiad caeëdig fydd hwn i ddechrau, yn cael ei ffilmio a'i ddarlledu ar-lein fel diweddglo i Fis Hanes LHDT+ a'i hysbysebu ar bob un o sianeli cyfryngau cymdeithasol yr Amgueddfa.

Wrth gwrs, nid am un mis yn unig y dylai hanes LHDTQ+ gael ei ddathlu. Cadwch lygad drwy gydol 2022 am ragor o arddangosiadau a digwyddiadau yn safleoedd Amgueddfa Cymru. Dyma rai o'r cynlluniau sydd ar y gweill:

Yn Sain Ffagan mae nifer o wrthrychau LHDTQ+ bellach yn cael eu harddangos yn orielau Cymru... a Byw a Bod...  Yn ogystal â'r bathodynau LGSM, mae tebot a phadl yn perthyn i Fenywod Llangollen (o bosib y pâr lesbiaidd enwocaf erioed) a chopi o gerddoriaeth We'll Gather Lilacs a gyfansoddwyd gan Ivor Novello.

O ganol mis Mawrth bydd gwrthrychau o'r casgliad LHDTQ+ i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau fel rhan o arddangosfa Trawsnewid. Project gan Amgueddfa Cymru ar gyfer pobl ifanc LHDTQ+ rhwng 16-25 oed yw Trawsnewid. Mae'n edrych ar ffigurau queer, neu sydd ddim yn glynnu at rywedd ddeuaidd yn hanes Cymru ac yn cefnogi cyfranogwyr i greu gwaith wedi ei ysbrydoli gan brofiad bywyd.

Ym mis Medi 2021 cefais gyfle i weithio gyda Thecstil Llan-gors fel rhan o fy lleoliad gwaith gradd meistr yn yr Amgueddfa. Mae’r darn yn dyddio’n ôl i’r 10fed ganrif.  (https://museum.wales/articles/1344/The-Llan-gors-textile-an-early-medieval-masterpiece/) Mae wedi’i wneud o liain a sidan, ac mae addurniadau cain wedi’u brodio arno; ond mae wedi’i ddifrodi yn sylweddol gan ddŵr a thân - cafodd ei ddarganfod yng nghrannog Llyn Syfaddan, a ddinistriwyd mewn tân. Oherwydd hyn, mae’n arbennig o fregus. Am fwy o wybodaeth ar y darn rhyfeddol hwn o ddefnydd, gweler y rhestr ar waelod yr erthygl.

Fy mhroject i oedd creu mowntiau newydd ar gyfer darnau o’r defnydd sydd heb addurnwaith ac sydd ddim yn cael eu harddangos, er mwyn gallu eu storio yn ddiogel. Roeddent wedi bod yn cael eu storio ar fyrddau gyda darnau wedi’u torri allan yn arbennig, a’u gorchuddio â rhwyll a ffilm i’w gwarchod. Dros y blynyddoedd roedd y darnau o ddefnydd wedi symud rhywfaint o fewn y byrddau, felly cefais i’r dasg o greu mowntiau newydd i’w cadw’n saff.

                                                       Paratoi’r mowntiau newydd (Llun: L. Mumford)

Roedd dull newydd o fowntio wedi’i ddyfeisio gan gadwraethwyr yr Amgueddfa (ac wedi’i ddefnyddio i arddangos y darnau addurnedig o’r defnydd yn oriel Gweithdy yn Sain Ffagan) cyn i mi gyrraedd. Gan ddilyn y dull hwn, torrais ddarnau o fwrdd i ffitio siâp pob darn o’r defnydd fel bod modd iddynt slotio gyda’i gilydd fel jigso. Roedd hon yn rhan bwysig o’r broses oherwydd mae’r math hwn o fowntio yn galluogi i’r darnau gael eu symud o gwmpas a’u hailddehongli.

Roedd y bwrdd wedi’i orchuddio mewn ffabrig wedi’i liwio’n arbennig sydd â rhywfaint o ael er mwyn dal y darnau bregus i’r wyneb heb fod angen eu gwnïo’n sownd - gan y byddai hyn yn eu difrodi. Cafodd y ffabrig hwn ei dorri i siâp, a rhoddwyd cefn calico iddo i’w dacluso.

                                                 Symud y defnydd i’w fownt newydd (Llun: L. Mumford)

Wedi gwneud y mowntiau, daeth y darn anodd - trosglwyddo’r darnau o ffabrig o’r hen fownt i’r un newydd! Darllenais y nodiadau cadwraeth gwreiddiol i sicrhau bod darnau llac yn cael eu gosod yn y safle cywir - roedd hyn yn anodd gan bod y defnydd i gyd bron yn ddu oherwydd ei fod wedi llosgi. Yn hytrach na lliw, cafodd cyfeiriad y pwythau ar y darnau bach, yn ogystal â’u siapiau, eu defnyddio i’w gosod yn y lle cywir. Dyma’r darn a gymerodd hiraf, ac roedd angen canolbwyntio’n llwyr!

                                                Mownt gwag gyda label wedi’i bwytho (Llun: E. Durrant)

Mae pob gwrthrych mewn amgueddfa yn cael rhif derbynodi, er mwyn gallu eu nabod yn hawdd, ac felly y dasg nesaf oedd creu labeli ar gyfer y Tecstil. Am fod y darnau mor fregus, fe wnes i greu tagiau bach a’u gwnïo ar gefn calico y mowntiau fel bod modd eu cuddio pan maen nhw’n cael eu storio neu eu tynnu allan os fydd rhywun angen eu hastudio. Mae hyn yn golygu na fydd y tagiau yn llusgo ar draws wyneb y Tecstil. Fe wnes i hefyd ysgrifennu’r rhifau ar y calico, rhag i’r tagiau fynd ar goll.

Y cam olaf oedd meddwl sut i’w storio. Y broblem gyda’r hen ddull storio oedd bod y darnau yn llithro, a dyma oedd y brif broblem i’w hystyried. Roedd ymyl y defnydd yn atal symudiad i ryw raddau, ond ddim digon. Felly fe lenwais i focs gydag ewyn, a rhoi pinnau o gwmpas y darnau wedi’u mowntio i’w dal yn eu lle. Bydd yr ewyn yn lleihau effaith ysgytwad, ac mae’r pinnau yn sicrhau na fydd y darnau’n symud o fewn y bocs.

                                             Bocs o ddarnau o’r defnydd wedi’i fowntio (Llun: E. Durrant)

Roedd hwn yn gyfle gwych i weithio ar ddarn unigryw o dreftadaeth Gymreig, a hoffwn ddiolch i holl staff cadwraeth yr Amgueddfa am eu croeso ac am rannu eu gwybodaeth helaeth.

Darllen pellach:

Amgueddfa Cymru. 2007. Gweolyn Llan-gors: campwaith canoloesol cynnar. Ar gael yn: https://amgueddfa.cymru/erthyglau/1344/The-Llan-gors-textile-an-early-medieval-masterpiece/ [Cyrchwyd 4 Ionawr 2022]

Lane, A. a Redknap, M. 2019. Llangorse Crannog: The excavation of an early medieval royal site in the kingdom of Brycheiniog. Rhydychen: Oxbow Books
 

Mae’r deunaw mis diwethaf wedi bod yn gyfnod heriol i’r byd i gyd: pandemig Covid-19, yr anghyfiawnder cymdeithasol a amlygwyd gan ymgyrch Mae Bywydau Du o Bwys, ac argyfwng hinsawdd sy’n teimlo’n gynyddol apocalyptaidd. Ar adeg fel hon, efallai eich bod chi’n dechrau amau beth yw gwerth celf.

Yn achos fy nghydweithwyr a minnau yn Amgueddfa Cymru, caiff y ddealltwriaeth bod celf yn bwysig i’n llesiant ac yn ffordd rymus o archwilio a mynegi syniadau ei hatgyfnerthu gan ein projectau Celf ar y Cyd, a ddatblygwyd i rannu’r celfyddydau ledled Cymru mewn ymateb i’r argyfwng iechyd. Rydyn ni wedi bod yn mynd â chelf i ysbytai i gefnogi staff a chleifion y GIG yn ystod y pandemig, ac fe sefydlon ni gylchgrawn ar-lein o’r enw Cynfas fel llwyfan newydd ar gyfer ymatebion creadigol a beirniadol i gasgliad celf Amgueddfa Cymru.

Mae llawer o’r gwaith celf ddefnyddion ni ar gyfer y projectau hyn wedi cyrraedd Amgueddfa Cymru gyda chefnogaeth elusen y Gronfa Gelf (artfund.org). Mae’r Gronfa Gelf wedi bod yn helpu’r Amgueddfa i gaffael gwaith ar gyfer casgliad celf cenedlaethol Cymru ers 1928, ac maent wedi bod yn gefnogwr allweddol drwy gydol y cyfnod clo wrth i ni barhau i weithio ar ddatblygu’r casgliad. Dyma rai enghreifftiau.

Magdalene Odundo, Anghymesur I, 2016, teracota
Prynwyd gyda chefnogaeth y Gronfa Gelf ac Ymddiriedolaeth Derek Williams
© Magdalene Odundo

I Magdalene Odundo, mae ei photiau’n cyfleu iaith ddynol fyd-eang. Mae gan Anghymesur I gymeriad anthropomorffig cryf, sy’n ymddangos fel pe bai’n cyfeirio at gorff benywaidd beichiog ac yn addo bywyd newydd. Gan dynnu ar draddodiadau Affricanaidd, mae’n pwysleisio grym potiau i wella ac i goffáu’r meirw, gan droi’r llestr hwn yn wrthrych huawdl i’r oes sydd ohoni.

Henri le Sidaner, Y Tŷ (La Maison), dim dyddiad, olew ar banel
Cymynrodd Daphne Llewellin o Frynbuga gyda chefnogaeth y Gronfa Gelf

Un nodwedd a amlygwyd yn ystod y pandemig oedd y cysur mae pobl yn ei gael o fyd natur ac o fyw yn yr eiliad. Mae tri phaentiad bach Ffrengig o ddiwedd y 19^eg ganrif a gaffaelwyd drwy’r Gronfa Gelf yn enghreifftiau da o sut mae artistiaid wedi bod yn arbennig o dda am hyn. Yn Y Tŷ, mae Henri Le Sidaner yn creu ymdeimlad o eiliad dawel o fyfyrio. Gallwch ddychmygu’r artist yn dabio paent yn gyflym ar draws ei banel bach i gyfleu’r golau a adlewyrchir oddi ar ffenestri a drws y tŷ hwn sydd wedi’i orchuddio â gwinwydd.

Paul Delance, Traeth â Ffigyrau’n Eistedd (La côte déserte), 1900, olew ar banel
Cymynrodd Daphne Llewellin o Frynbuga gyda chefnogaeth y Gronfa Gelf

Paul Delance, Golygfa o Fryn, Sannois, Seine-et-Oise, 1890au, olew ar banel
Cymynrodd Daphne Llewellin o Frynbuga gyda chefnogaeth y Gronfa Gelf

Yn Traeth â Ffigyrau’n Eistedd (La côte déserte) gan Paul Delance, gallwn deimlo’r artist yn gweithio’n gyflym ar draeth gwyntog ar arfordir Môr yr Iwerydd yn Ffrainc er mwyn cofnodi ymweliad iachusol â glan y môr gyda chyfeillion. Mae Golygfa o Fryn, Sannois, Seine-et-Oise yn waith personol iawn arall ganddo, y credir iddo gael ei baentio ar ôl marwolaeth ei wraig ym 1892, ac sy’n ei ddangos yn troi at gelf a natur fel ffynonellau cysur.

Paul Sandby, Llyn Llanberis, Castell Dolbadarn a’r Wyddfa (Llanberis Lake, Castle Dol Badern and the Great Mountain Snowdon), tua 1771, gouache ar bapur.
Prynwyd gyda chefnogaeth Cronfa Goffa’r Dreftadaeth Genedlaethol, y Gronfa Gelf a chymynrodd gan Mary Cashmore
Llun © Sotheby’s

Mae tirwedd Cymru wedi bod yn ffynhonnell ysbrydoliaeth a phleser ers amser maith. Dyma ddarganfu Paul Sandby ym 1771, pan aeth ar daith i ogledd Cymru yng nghwmni'r tirfeddiannwr ifanc a'r noddwr celf Syr Watkin Williams-Wynn. Mae ei gyfres hyfryd o 21 golygfa o’r daith hon yn dangos bod y twristiaid arloesol yn ymhyfrydu yn eu darganfyddiad o’r tir dramatig hwn. Un uchafbwynt oedd y daith ar gwch i Gastell Dolbadarn, yng nghysgod yr Wyddfa.

Bernd a Hilla Becher, Gweithfeydd Paratoi, 1966-1974, printiau arian gelatin
Prynwyd gyda chefnogaeth y Gronfa Gelf ac Ymddiriedolaeth Henry Moore
© Ystâd Bernd a Hilla Becher

Mae treftadaeth ddiwydiannol Cymru hefyd wedi cynnig testun cyfoethog i artistiaid. Roedd yr artistiaid o’r Almaen, Bernd a Hilla Becher, yn fwyaf adnabyddus am eu teipolegau, sef ffotograffau o un math o strwythur diwydiannol wedi’u trefnu yn gridiau. Mae Gweithfeydd Paratoi, 1966-1974 yn cynnwys naw ffotograff a dynnwyd gan Bernd a Hilla ar ymweliadau â Phrydain rhwng 1966 a 1974, gan gynnwys pyllau glo’r de fel Glofeydd Penallta, Fernhill, y Brittanic a’r Tŵr. Gydag ecosystem ddiwydiannol gyfan y Cymoedd wedi diflannu erbyn hyn, mae’r delweddau hyn yn teimlo fel rhyw fath o gofeb.

Anna Boghiguian, A meteor fell from the sky, 2018, gosodwaith amlgyfrwng
Prynwyd gyda chefnogaeth y Gronfa Gelf ac Ymddiriedolaeth Derek Williams
Diolch i'r artist.

Pan wahoddwyd yr artist o Cairo, Anna Boghiguian, i gymryd rhan yn arddangosfa Artes Mundi 8 yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, fe ymdrochodd yn hanes diwydiant Cymru. Mae ei gosodwaith A meteor fell from the sky yn creu cysylltiadau rhwng Gweithfeydd Dur Tata Port Talbot a gweithfeydd dur y cwmni yn India, gan ganolbwyntio ar weithwyr dur a’u brwydr dros eu hawliau.

John Akomfrah, Vertigo Sea, 2015, gosodwaith fideo tair sianel

Wedi’i gaffael ar y cyd gyda Towner Eastbourne gyda chefnogaeth gan y Gronfa Gelf (gyda chyfraniad gan Sefydliad Wolfson), Ymddiriedolaeth Derek Williams, Ymddiriedolaeth The Search drwy’r Gymdeithas Celf Gyfoes a Chronfa Ddatblygu Casgliad Towner.
© Ffilmiau Smoking Dogs. Diolch i Oriel Lisson

Mae gosodwaith fideo John Akomfrah Vertigo Sea yn fyfyrdod grymus ar gamdriniaeth dynoliaeth o’r môr, o’r fasnach gaethweision a mudo modern i ddinistr yr amgylchedd morol. All y gwaith ddim bod yn fwy perthnasol i’n hoes ni heddiw, a gellir ei weld nawr yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd yn yr arddangosfa Rheolau Celf?

Andrew Renton
Ceidwad Celf

From my recent musings you may have deduced that my research is centred around a beautiful group of marine bristleworms, which are given the name shovel head worms. Most people will be unfamiliar with shovel head worms, but they may have come across other marine bristleworms such as ragworms and lugworms used as bait by sea fisherman (the latter also being responsible for the casts of sand you see on sandy beaches), or the ornamental feather duster worms that people often keep in aquaria.

‘Who’s who in Magelona’ is a question I have asked myself for the 20 years or more that I have worked with marine bristleworms, but are we closer to knowing the answer?

Marine bristleworms, as the name suggests, are a group of worms that are predominately found in our seas and oceans. They are related to earthworms and leeches and can make up to 50-80% of the animals that live in the seabed. 

I am a taxonomist, and as such, part of my role is to discover new species that have never been seen before, which I then get to name and describe, so other scientists can identify the newly discovered species. I may also rediscover new things about species we have long known about. Although people may not know much about marine bristleworms they are vital to the health of our seas, so understanding what species we have and where they live is an important part of protecting our oceans.

Magelonids, or shovel head worms to give their common name, are a beautiful group of worms, whose spade-shaped heads are used for digging in sands and muds at the bottom of the sea. Of course, I may be biased in thinking they are beautiful, having spent over two decades studying them, I shall let you decide! They are unusual, even amongst bristleworms, and it is for this reason that we have often had trouble relating them to other marine bristleworm groups, or even understanding how they are related to one another.  As part of my job, I have discovered and named species from around the world, including species from Europe. I am currently investigating up to 20 new species off West Africa, and the similarities they share with those here in Wales, but that is a story for another day!

We cannot understand the natural world without first understanding how life on earth is related to one another. With this in mind, we have been looking at shovel head worms and the relationships between them. We have been working with colleagues in the USA and Brazil to answer this question, looking at different characteristics, for example, the size and proportions of the head and body, whether they have pigment patterns or whether they are known to build tubes. Due to the number of different characters and the numbers of species studied it has taken a long time to process the results. However, the results have just been published in the journal PeerJ, so we can share with others our findings. If you want to read more about ‘Who’s who in Magelona’ then the article can be downloaded here from their web-site.