Amgueddfa Blog: Sgrinwyna

Ŵyna ym mywyd ac economi cefn gwlad Cymru a’i theuluoedd ffermio

Gareth Beech, 24 Mawrth 2023

Mae teuluoedd ffermio yng Nghymru sy’n cadw defaid yn bennaf yn dibynnu ar ŵyna am eu prif incwm am y flwyddyn. Mae tymor ŵyna llwyddiannus yn hanfodol ar gyfer eu bywoliaeth fel ffermwyr. Bydd cyfran fawr o incwm y fferm yn dod o werthu’r ŵyn ar gyfer cig. Mae’n gyfnod o ddod â bywyd newydd i’r fferm, o ofalu am yr ŵyn newydd-anedig a’u meithrin, o weithio oriau hir, dan amodau anodd weithiau, i gynhyrchu incwm ar gyfer y teuluoedd ffermio. 

 

Mae’r fferm deuluol yn dal i fod yn bwysig iawn yn economi wledig Cymru. Mae llawer o ffermydd wedi cynnal cenedlaethau o’r un teuluoedd ac wedi bod yn rhan hanfodol o economi a bywyd gwledig Cymru drwy gynhyrchu bwyd, gwaith, a chefnogi diwydiannau a chrefftau gwledig cysylltiedig ar gyfer offer, cyflenwadau a pheiriannau. 

 

Mae ŵyna a’r cynhaeaf, y cyfnodau prysuraf ar y fferm, yn dal i gynnwys holl aelodau’r teuluoedd ffermio’n aml. Mae pawb yn rhan o’r gwaith o ofalu am y praidd, yn geni’r ŵyn, yn gofalu amdanynt a’u magu, ynghyd â’r tasgau hanfodol o’u bwydo a rhoi dŵr iddynt, yn carthu llociau, yn rhoi unrhyw driniaeth sydd ei hangen, a mynd â’r mamogiaid a’r ŵyn allan i’r caeau pan fyddant yn ddigon cryf. Bellach mae’n gyffredin i bartneriaid gael swydd yn rhywle arall gydag incwm heblaw ffermio. Ond yn aml maen nhw’n dal i weithio ar y fferm hefyd. Mae ŵyna yn waith pedair awr ar hugain y dydd. Ni ellir rhagweld pa amser o’r dydd na’r nos y bydd dafad yn dod ag oen yn ystod y cyfnod ŵyna. 

 

Mae sgiliau a gwybodaeth hwsmonaeth draddodiadol, wedi’u trosglwyddo i lawr dros genedlaethau, yn cael eu cyfuno â gwybodaeth am faethiad a thriniaethau iechyd anifeiliaid modern. Ar yr un llaw mae’r boddhad, y pleser a’r rhyddhad o weld bywyd newydd yn cyrraedd ac yn ffynnu; ar y llaw arall mae’r blinder o weithio oriau hir a shifftiau nos, gweithio mewn budreddi a mwd, neu mewn amodau oer a gwlyb y tu allan. Mae yna siomedigaethau a rhwystredigaethau wrth golli ŵyn, a fydd yn effeithio’n uniongyrchol ar incwm a phroffidioldeb. Mae’r tasgau rheolaidd ac ailadroddus o garthu llociau, chwistrellu diheintydd, a rhoi gwellt newydd ar lawr yn hanfodol i atal clefydau fel E-coli ymysg yr ŵyn newydd-anedig bregus. 

 

Mae ŵyna yn yr oes fodern yn fwy tebygol o ddigwydd o dan do mewn siediau mawr, yn hytrach nag allan yn y caeau fel yr arferai ddigwydd. Gall ŵyna ddigwydd fesul swp, yn ôl pryd y cafodd yr hyrddod eu rhoi gyda grwpiau o famogiaid, i wasgaru’r gwaith a lleihau’r prysurdeb. Bydd sganio mamogiaid ymlaen llaw yn dangos pa rai sy’n feichiog a sawl oen sydd ganddynt, fel y gellir eu grwpio a rhoi’r sylw a’r gofal angenrheidiol iddynt. Byddai mamogiaid nad ydynt yn feichiog yn cael eu cadw ar y caeau. Gall amseru ŵyna yng Nghymru gael ei ddylanwadu gan leoliad, uchder y tir a thywydd, neu a yw’r ffermwr yn anelu i werthu ar adeg benodol neu ar gyfer galw penodol. 

 

Mae bridiau Cymreig fel y ddafad fynydd Gymreig a’r Beulah yn parhau i fod yn boblogaidd ar y bryniau a’r mynyddoedd. Mae’r ymgyrch i gael ŵyn o ansawdd gwell sydd at ddant defnyddwyr yma ym Mhrydain a’r marchnadoedd allforio yn Ewrop, y Dwyrain Canol ac Asia wedi cynnwys defnyddio bridiau tramor fel defaid Texel, a ddaw o’r Iseldiroedd yn wreiddiol. Mae’n rhaid i fridiau ar ffermydd yr ucheldir a ffermydd mynydd fod yn wydn a gallu gwrthsefyll amodau oer a gwlyb. Nid yw rhai bridiau newydd wedi ffynnu, am eu bod yn agored i gyflyrau fel clwy’r traed gan nad ydynt yn gallu ymdopi’n dda â hinsawdd laith. 

Mae ŵyna, fel pob agwedd ar amaethyddiaeth fodern, wedi esblygu’n sylweddol yn seiliedig ar y defnydd o wyddoniaeth a thechnoleg. Mae’r corff ar gyfer hybu gwerthiant cig oen  o Gymru – Hybu Cig Cymru, yn disgrifio’r dull cyfoes: ‘Fel un o gynhyrchwyr cig oen mwya’r byd, mae Cymru wedi bod ar flaen y gad o ran datblygiadau yn y diwydiant defaid. Wrth i chwaeth cwsmeriaid newid, felly hefyd mae amaeth wedi newid. Mae ffermio wedi esblygu trwy gyfuno dulliau traddodiadol sydd yn gweddu â’r amgylchedd naturiol godidog ac wedi ei drosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth, a datblygiadau newydd sy’n gwneud y mwyaf o arferion gorau o ran maeth ac iechyd anifeiliaid.’ 

Nod triniaethau iechyd anifeiliaid a maethiad yw sicrhau’r gwerth gorau i’r carcas, ac mae dulliau newydd yn seiliedig ar ganlyniadau ymchwil a datblygu. Un dull yw rhoi sbwng i mewn i famogiaid (‘sponging’), gan ddefnyddio progestogen, fersiwn synthetig o’r hormon naturiol progesteron. Gellir dod â phreiddiau i’w tymor yn gynt ac ar yr un pryd, gan ŵyna yn ystod cyfnod penodol iawn o amser, ac yn gynharach yn y flwyddyn. Gellir cynllunio gweithwyr ac adnoddau’n well, a chynhyrchu ŵyn pan fydd yna lai o ŵyn newydd yn barod i’r farchnad o bosibl. Gall hefyd olygu cyfnod byr a dwys iawn, yn enwedig os oes efeilliaid a thripledi angen mwy o amser a sylw, neu famogiaid â chymhlethdodau. 

Cyfanswm gwerth allforion cig oen Cymru yn 2022 oedd £171.5 miliwn, cynnydd o £154.7 miliwn yn 2013. 

 

Aeth nifer y defaid yng Nghymru dros 10 miliwn yn 2017 am y tro cyntaf yn yr unfed ganrif ar hugain. Roedd niferoedd defaid wedi gostwng cyn hynny o tua 12 miliwn ar ôl i’r llywodraeth roi’r gorau i daliadau i gefnogi amaethyddiaeth yn seiliedig ar nifer yr anifeiliaid roedd ffermwyr yn eu cadw. 

 

Gallai sawl ffactor ddylanwadu ar ŵyna yn y dyfodol yng Nghymru: nifer y defaid; dymuniadau defnyddwyr; cynaliadwyedd; a newid yn yr hinsawdd. Gallai cytundebau masnach newydd gynnig posibiliadau newydd ond mwy o gystadleuaeth gan fewnforion rhatach hefyd. Ailgychwynnodd allforion cig oen Cymru i’r Unol Daleithiau o’r diwedd yn 2022, a chredir bod potensial i allforio mwy i wledydd fel y Gwlff a Tsieina.  Bydd newidiadau i daliadau’r llywodraeth yng Nghymru i’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn seiliedig ar fanteision amgylcheddol ac adfer bioamrywiaeth, fel rhan o ddiwydiant amaethyddol cynaliadwy. Efallai ei fod yn dal i fod yn ffordd o fyw i raddau, gyda dulliau busnes proffesiynol, yn addasu i ymateb i natur marchnadoedd, gydag entrepreneuriaeth i greu cynhyrchion newydd ar gyfer diwydiant cynaliadwy a fforddiadwy. 

 

Bydd y rhan fwyaf o’r ŵyn yn cael eu gwerthu am eu cig rhwng 4 a 12 mis oed. Yn Sain Ffagan, bydd y rhan fwyaf o’r ŵyn benyw’n cael eu gwerthu neu eu cadw fel stoc magu pedigri. Bydd y rhan fwyaf o’r ŵyn gwryw yn cael eu gwerthu am eu cig gydag ychydig o’r goreuon yn cael eu gwerthu fel hyrddod magu. 

 

Yn 2020, enillodd cig oen Cymru statws Dynodiad Daearyddol Gwarchodedig (PGI) gan Adran Bwyd, Materion Gwledig ac Amaethyddiaeth (DEFRA) Llywodraeth y DU. Statws a ddyfernir gan Lywodraeth y DU yw Dynodiad Daearyddol Gwarchodedig (PGI) sy’n diogelu a hyrwyddo cynhyrchion bwyd rhanbarthol a enwyd sydd ag enw da neu nodweddion nodedig yn benodol i’r ardal honno. Mae’n golygu mai dim ond ŵyn sydd wedi’u geni a’u magu yng Nghymru a’u lladd mewn lladd-dai cymeradwy y gellir eu disgrifio’n gyfreithiol fel Cig Oen Cymru. Roedd hyn yn disodli’r statws PGI blaenorol a ddyfarnwyd gan yr UE yn 2003. 

 

Mewn gwlad fynyddig sy’n anaddas i lawer o fathau o amaethyddiaeth ond ble mae’r arfer o gadw defaid yn ffynnu, bydd y tymor ŵyna blynyddol yn rhan bwysig ohoni bob amser, yn cyflwyno bywyd newydd, yn darparu busnes ffermio hyfyw, ac yn cynnal ffermydd teuluol.

Croeso i Sgrinwyna 2023!

Ffion Rhisiart, 2 Mawrth 2023

Wrth i arwyddion cyntaf y Gwanwyn ddechrau ymddangos, gall hynny olygu un peth yn unig yma yn Sain Ffaganmae’n bryd paratoi ar gyfer tymor wyna arall! Rydyn ni’n gwybod y bydd llawer ohonoch chi’n edrych ymlaen at #sgrinwyna, a gyda dros 380 o ŵyn ar y ffordd mae’n mynd i fod yn flwyddyn brysur arall i Dîm Ffermio’r Amgueddfa.

 

Caiff Sgrinwyna ei redeg gan dîm bychan a diwyd a fydd yn ffrydio’r cyffro yn fyw o’n sied wyna ar 6-19 Mawrth rhwng 8am-8pm (GMT). Byddwn yn cadw mewn cysylltiad ag Emma y bugail a’r staff profiadol sydd wrth law yn ystod y dydd a thrwy’r nos yn gofalu am y defaid a’u hŵyn, a byddwn yn dod â diweddariadau am unrhyw ddigwyddiadau arwyddocaol dros nos y bore canlynol. 

 

Mae dau o Gynhyrchwyr Amgueddfa Cymru, Tom a Mari, yn ymuno â thîm Sgrinwyna eleni hefyd, a bydd y ddau ohonynt yn cymryd eu tro yn rheoli’r camera yn ogystal â ffilmio ar Fferm Llwyn-yr-eos i ddod â chynnwys y tu ôl i’r llenni i chi ar gyfer Sgrinwyna+. Rydyn ni’n edrych ymlaen yn fawr i rannu’r fideos hynny gyda chi drwy gydol mis Mawrth – cadwch lygad ar dudalen we Sgrinwyna a thudalennau cyfryngau cymdeithasol Amgueddfa Cymru i ddilyn yr holl gyffro. 

 

Cafodd ein 259 o ddefaid magu eu sganio tua’r Nadolig a’u marcio â dotiau oren i ddangos a ydynt yn disgwyl 1, 2 neu 3 oen. (Dydyn ni ddim yn disgwyl dim cwads eleni, ond pwy a ŵyr, maen nhw wedi bod yn sypreis y ddau dro i ni gael cwads yn y gorffennol!) Yna symudwyd y defaid beichiog i'r siediau wyna yn gynnar ym mis Ionawr ar gyfer rhywfaint o faldod cyn geni. Ar yr adeg hon, cafon nhw hefyd eu gwahanu’n gorlannau gyda’r rhai oedd yn disgwyl oen sengl mewn un grŵp a’r rhai’n disgwyl gefeilliaid neu dripledi yn y llall. 
 
Dyma nodyn

Sheep Farming In The Past

Meredith Hood - PhD student Zooarchaeology, 22 Mawrth 2022

What is my project about? 

Hello! I’m Meredith, a PhD student working at Cardiff University and Amgueddfa Cymru. I am a zooarchaeologist, which means I study animal remains from archaeological sites to find out more about the relationship between humans and animals in the past. So, Lambcam seemed like a great opportunity to share a little bit about my project, and how we can learn about sheep farming in the past! 

For my project, I am studying the animal bones from the site of Llanbedrgoch on Anglesey.  This was an early medieval settlement, occupied from the 5th to 11th centuries AD. Archaeologists recovered over 50,000 pieces of animal bone from Llanbedrgoch, which will provide a really valuable insight into farming practices and diet at this time. You can read about my research in a little more detail here

Volunteers washing animal remains from Llanbedrgoch. ©Amgueddfa Cymru-National Museum of Wales.

I am currently recording all the bones into a database and trying to identify what animals they came from. This can be tricky, particularly when the bones are very broken. Sheep bones can also be an extra challenge to identify as they look extremely similar to goat bones!  

Recording animal bones in the bioarchaeology laboratory at Cardiff University. (Photo: Meredith Hood)

How can we find about sheep farming in the past?  

Sheep remains can tell us lots of information about how sheep were farmed and used in the past. For example, we can estimate the age at which a sheep died by looking at how worn their teeth are, or whether their bones have fused. Sheep that were kept for a long time as adults may have been used for their wool or milk. 

A modern sheep mandible/jawbone (top) compared to an early medieval fragment of a sheep jawbone from Llanbedrgoch, Anglesey (bottom) (Photo: Meredith Hood)

Two sheep humeri (upper arm) bones. The bone on the left is from a juvenile, and the bone on the right is from an adult. (Photo: Meredith Hood) 

We can also look for things such as butchery or burning marks on bones which might tell us that lamb or mutton was eaten. Certain body parts, like the pelvis, can tell us the sex of the sheep, which can suggest whether breeding might have taken place on a site. 

Part of a sheep metatarsal showing black burning marks. (Photo: Meredith Hood)

What do we know about sheep farming in early medieval Wales?  

Unfortunately, animal bones from early medieval Wales haven’t survived very well in the soil. But from archaeological sites where they have survived, it appears that sheep were predominantly being kept for their secondary products like wool and milk.  

Historical texts can also give us some clues. Law texts surviving from the 13th century which have been attributed to Hywel Dda (a 10th century king) describe, for example, how much sheep were worth (‘One Penny is the worth of a lamb whilst it shall be sucking’1) and that ‘fat’ sheep should be given to the king as render payments.   

The large number of bones from Llanbedrgoch is really exciting and should provide us with more information about early medieval Welsh sheep farming, so watch this space! 

Illustration of sheep from the Laws of Hywel Dda, mid-thirteenth century. From: Peniarth MS 28 f. 25 v. (Image: Llyfrgell Genedlaethol Cymru – The National Library of Wales, Public Domain)

 

[1] Owen, A. (1841). Ancient Laws and Institutes of Wales. London, p.715

Croeso i Sgrinwyna 2022

Bernice Parker, 11 Mawrth 2022

Mae gennym tua 250 o ddefaid magu yn y praidd eleni, felly rydyn ni’n disgwyl dros 350 o ŵyn – mae'n amser prysur iawn i'r tîm sy'n gofalu amdanynt. Pan fydd pethau'n prysuro yn y sied ŵyna bydd staff profiadol wrth law ddydd a nos. 

Felly, sut beth yw genedigaeth arferol? Mae ŵyna yn fusnes anwadal tu hwnt felly gall amrywio dipyn, ond dyma rai o'r pethau allwch chi ddisgwyl eu gweld: 

Esgor: 

  • Bag dŵr (yn gyflawn neu wedi byrstio) a llysnafedd yn hongian o gefn y ddafad cyn yr enedigaeth. 

  • Pâr o draed yn dod allan o ben ôl y ddafad. 

  • Ar ddechrau'r esgor, bydd y ddafad yn codi ac yn eistedd yn ddi-baid ac yn pawennu'r llawr. 

  • Wrth i'r esgoriad ddatblygu, bydd hi fel arfer yn eistedd er mwyn gwthio'r oen allan ac yna'n aros ar y llawr. Bydd ei chyfyngiadau yn dod yn gryfach a bydd yn amlwg ei bod yn gweithio'n galed.  

  • Mae'n bosibl y bydd hi'n taflu ei phen yn ôl, bydd ei llygaid ar agor led y pen a bydd yn dangos ei gweflau. Mae hyn i gyd yn arferol ac yn golygu, gobeithio, ei bod hi ar fin geni'r oen. 

  • Gall esgoriad arferol gymryd unrhyw beth rhwng 30 munud a sawl awr. Mae tîm y fferm yn ceisio cadw'r sied yn dawel ac yn heddychlon er mwyn i'r defaid allu geni'n naturiol ble bynnag posibl. Fydd y tîm ond yn ymyrryd er mwyn diogelu lles y ddafad a'i hwyn. 

Genedigaeth: 

  • Os yw'r ddafad wedi geni'r oen yn naturiol, mae'n bosibl y byddant yn gorwedd yn llonydd am gyfnod wedi'r geni. Mae wedi bod yn waith caled i'r ddau, a'r cyfan sydd angen i'r oen wneud ar hyn o bryd yw anadlu. Yn ddelfrydol, heb y bag (y sach amnotig) dros ei ben. 

  • Yn rhan o'r enedigaeth, bydd y bag fel arfer yn torri ac yn cael ei dynnu yn ôl oddi ar ffroenau'r oen. Weithiau bydd y ffermwr yn neidio mewn yn gyflym i helpu'r broses hon. 

  • Pan fydd oen yn cael ei eni, bydd llysnafedd drosto, darnau o'r bag a weithiau bydd ychydig o waed hefyd. Mae hyn i gyd yn arferol – bydd y ddafad yn llyfu'r oen yn lân, a bydd hyn yn cynhesu'r oen ac yn ei annog i anadlu. 

  • Weithiau mae stwff melyn neu wyrdd ar yr oen. 'Meconiwm' yw hwn, sef pwpw cyntaf yr oen, sydd wedi digwydd cyn neu yn ystod y geni. 

Oen sydd newydd ei eni: 

  • Mae oen sydd newydd ei eni yn aml yn symud yn afreolus neu'n crynu. Mae hyn yn arferol, ac yn ffordd dda o ddal sylw'r ddafad. Mae hefyd yn ei helpu i baratoi i sefyll i fyny a cherdded o fewn munudau o gael ei eni. Os ydych chi'n darged i anifail ysglyfaethus, rhaid i chi gael eich geni yn barod i redeg (neu guddio mewn den/nyth). 

  • Bydd oen hefyd yn symud yn afreolus/tisian droeon wrth iddo glirio'r hylifau geni o'i drwyn a'i lwnc. Weithiau bydd y bugail yn gwthio gwelltyn i drwyn yr oen i'w helpu i beswch neu disian. Bydd hefyd yn mwytho'r oen neu'n plygu un o'i goesau blaen fel pe bai'n reidio beic er mwyn gwneud iddo beswch/anadlu. 

  • Os na fydd hyn yn gweithio, weithiau bydd yn siglo'r oen gerfydd ei goesau ôl. Mae hyn yn defnyddio grym allgyrchol i helpu i glirio llwnc yr oen er mwyn iddo ddechrau anadlu. 

  • Rydym yn chwistrellu diheintydd ar fotwm bol oen sydd newydd ei eni. Mae hyn yn helpu atal yr oen rhag dal haint o lawr y sied trwy'r llinyn bogail sydd newydd gael ei dorri. 

Symud o'r sied ŵyna i'r gorlan ofal: 

  • Wedi bwrw, bydd y ddafad a’i hŵyn yn cael eu symud allan o'r sied ŵyna.   

  • Bydd y ffermwyr yn cario'r ŵyn gerfydd eu coesau: 

  • Achos mae ganddyn nhw goesau sydd lawer cryfach na choesau babis, ac maen nhw'n ysgafnach hefyd. 

  • Mae'n osgoi rhoi arogl person dros yr oen – mae hyn yn bwysig am ei fod yn ceisio creu perthynas â'i fam. 

  • Y ffordd fwyaf caredig o symud dafad sydd newydd eni oen yw ei chael i ddilyn yr oen o'r sied. Greddf dafad yw rhedeg i ffwrdd wrth bobl, nid eu dilyn. Ond bydd fel arfer yn dilyn ei hoen newydd pan fydd y ffermwr yn ei ddal fel hyn. 

  • Mae pob teulu newydd yn cael mynd i gorlan fach i ddod i nabod ei gilydd a bod yn ddiogel rhag prysurdeb y sied ŵyna.  

  • Y defaid sydd fel arfer yn llai parod i ddilyn eu hŵyn (neu'r rhai sy'n rhedeg i ffwrdd ar ôl geni oen) yw'r defaid blwydd oed sydd fel arfer yn ŵyna am y tro cyntaf.  

  • Mae'r defaid blwydd oed hefyd dipyn yn fwy gwyllt, gan nad ydynt wedi arfer â bod yn rhan o'r praidd. Mae'n bosibl y gwelwch chi'r ffermwyr yn defnyddio techneg wahanol iawn i symud y defaid yma a'u hwyn: 

  • Byddan nhw'n symud yr ŵyn gyntaf, er mwyn gwneud yn siŵr na fyddan nhw'n cael eu dal dan draed y defaid. 

  • Yna byddan nhw'n dal y ddafad – sydd dal yn gallu rhedeg yn gyflym er ei bod hi newydd eni oen! 

  • Byddan nhw'n cerdded y defaid hyn allan gyda'r coesau dros ysgwyddau'r ddafad. Dyma'r ffordd orau o reoli'r ddafad a'i stopio rhag rhedeg i ffwrdd. (Dydyn nhw DDIM yn eistedd ar eu pennau). 

  • Yna bydd y teulu'n dod 'nôl at ei gilydd yn y gorlan fach lle bydd pawb yn setlo'n gyflym wrth i'r ddafad ddod i arfer â bod yn fam. 

Mae llawer o wybodaeth am ein defaid a chyfnod ŵyna yn ein blogiau blaenorol: 

Cwestiynau Cyffredin Sgrinwyna  

Ydych chi’n gorwedd yn gyfforddus? 

Wales' First Farmers

Jody Deacon, Curator: Prehistory (Collections and Access) , 26 Chwefror 2021

The launch of Lambcam 2021 seems like the perfect opportunity to think about the world of the very first farmers in Wales. This takes us back around 6000 years, to the beginning of the Neolithic period, a time when the hunting and gathering ways that had governed life for millennia were being challenged for the first time. Here we’ll take a quick look at three Early Neolithic innovations – farming, stone axes and pottery. 

Farming fundamentally altered how people interacted with their environment. The wild woodlands that covered most of Britain started to be cleared using axes and fire creating areas suitable for animals and new cereal crops. Seasonal rhythms that had previously encouraged movement around the landscape became tied to the demands of cultivating crops and raising animals for milk, meat, skins and hair. 

Today sheep are a familiar sight grazing on the Welsh hills but before 4000BCE people living in Britain would have been more used to aurochs (wild cattle measuring 1.8m at the shoulder), red deer, wild boar and wolves than exotic creatures like the domestic sheep! That said, a Neolithic sheep might challenge our modern expectations of what it is to be a sheep! They were much smaller with shorter, brown wiry hair rather than having the fluffy white wool we’re more familiar with – something like the modern Soay sheep found in the Outer Hebrides of Scotland. 

Polished stone axes were another Neolithic innovation! The Public History and Archaeology department holds over 1,200 ‘roughouts’ and finished axes that have been found across Wales.  

Many stone axes come from specific rock outcrops that were returned to over many years. In these remote places, stone was quarried and roughly shaped before being taken elsewhere to be finished and polished into fine axes. Sometimes axes are found considerable distances from their original outcrops – this helps archaeologists to understand the ways different groups of Neolithic people might have been connected.  

Making and finishing a stone axe was a time-consuming business - it took hours of polishing with sand and water to create the smooth, polished surface.  

Some axes would have been practical tools, used for felling trees, shaping wood or even as weapons. Others are incredibly beautiful and finely made. These may have been used to show prestige, status and connection to special places or groups of people. 

Most of us have a favorite tea mug, breakfast bowl or plant pot so it’s hard to imagine a time when pottery did not exist. For the first farmers, pottery was the latest technology! Wet clay was shaped and changed into hard ceramic in a bonfire – this might have seemed magical at first, but it quickly caught on and pottery use spread across Wales. The first pots were simple bowls with rounded bases that were good for resting on the ground. They could be used for cooking, serving and storing food or to hold liquids such as soups and stews.