Amgueddfa Blog: Sgrinwyna

What is my project about? 

Hello! I’m Meredith, a PhD student working at Cardiff University and Amgueddfa Cymru. I am a zooarchaeologist, which means I study animal remains from archaeological sites to find out more about the relationship between humans and animals in the past. So, Lambcam seemed like a great opportunity to share a little bit about my project, and how we can learn about sheep farming in the past! 

For my project, I am studying the animal bones from the site of Llanbedrgoch on Anglesey.  This was an early medieval settlement, occupied from the 5th to 11th centuries AD. Archaeologists recovered over 50,000 pieces of animal bone from Llanbedrgoch, which will provide a really valuable insight into farming practices and diet at this time. You can read about my research in a little more detail here. 

Volunteers washing animal remains from Llanbedrgoch. ©Amgueddfa Cymru-National Museum of Wales.

I am currently recording all the bones into a database and trying to identify what animals they came from. This can be tricky, particularly when the bones are very broken. Sheep bones can also be an extra challenge to identify as they look extremely similar to goat bones!  

Recording animal bones in the bioarchaeology laboratory at Cardiff University. (Photo: Meredith Hood)

How can we find about sheep farming in the past?  

Sheep remains can tell us lots of information about how sheep were farmed and used in the past. For example, we can estimate the age at which a sheep died by looking at how worn their teeth are, or whether their bones have fused. Sheep that were kept for a long time as adults may have been used for their wool or milk. 

A modern sheep mandible/jawbone (top) compared to an early medieval fragment of a sheep jawbone from Llanbedrgoch, Anglesey (bottom) (Photo: Meredith Hood)

Two sheep humeri (upper arm) bones. The bone on the left is from a juvenile, and the bone on the right is from an adult. (Photo: Meredith Hood) 

We can also look for things such as butchery or burning marks on bones which might tell us that lamb or mutton was eaten. Certain body parts, like the pelvis, can tell us the sex of the sheep, which can suggest whether breeding might have taken place on a site. 

Part of a sheep metatarsal showing black burning marks. (Photo: Meredith Hood)

What do we know about sheep farming in early medieval Wales?  

Unfortunately, animal bones from early medieval Wales haven’t survived very well in the soil. But from archaeological sites where they have survived, it appears that sheep were predominantly being kept for their secondary products like wool and milk.  

Historical texts can also give us some clues. Law texts surviving from the 13th century which have been attributed to Hywel Dda (a 10th century king) describe, for example, how much sheep were worth (‘One Penny is the worth of a lamb whilst it shall be sucking’¹) and that ‘fat’ sheep should be given to the king as render payments.   

The large number of bones from Llanbedrgoch is really exciting and should provide us with more information about early medieval Welsh sheep farming, so watch this space! 

Illustration of sheep from the Laws of Hywel Dda, mid-thirteenth century. From: Peniarth MS 28 f. 25 v. (Image: Llyfrgell Genedlaethol Cymru – The National Library of Wales, Public Domain)

[1] Owen, A. (1841). Ancient Laws and Institutes of Wales. London, p.715

Mae gennym tua 250 o ddefaid magu yn y praidd eleni, felly rydyn ni’n disgwyl dros 350 o ŵyn – mae'n amser prysur iawn i'r tîm sy'n gofalu amdanynt. Pan fydd pethau'n prysuro yn y sied ŵyna bydd staff profiadol wrth law ddydd a nos. 

Felly, sut beth yw genedigaeth arferol? Mae ŵyna yn fusnes anwadal tu hwnt felly gall amrywio dipyn, ond dyma rai o'r pethau allwch chi ddisgwyl eu gweld: 

Esgor: 

• Bag dŵr (yn gyflawn neu wedi byrstio) a llysnafedd yn hongian o gefn y ddafad cyn yr enedigaeth. 

• Pâr o draed yn dod allan o ben ôl y ddafad. 

• Ar ddechrau'r esgor, bydd y ddafad yn codi ac yn eistedd yn ddi-baid ac yn pawennu'r llawr. 

• Wrth i'r esgoriad ddatblygu, bydd hi fel arfer yn eistedd er mwyn gwthio'r oen allan ac yna'n aros ar y llawr. Bydd ei chyfyngiadau yn dod yn gryfach a bydd yn amlwg ei bod yn gweithio'n galed.  

• Mae'n bosibl y bydd hi'n taflu ei phen yn ôl, bydd ei llygaid ar agor led y pen a bydd yn dangos ei gweflau. Mae hyn i gyd yn arferol ac yn golygu, gobeithio, ei bod hi ar fin geni'r oen. 

• Gall esgoriad arferol gymryd unrhyw beth rhwng 30 munud a sawl awr. Mae tîm y fferm yn ceisio cadw'r sied yn dawel ac yn heddychlon er mwyn i'r defaid allu geni'n naturiol ble bynnag posibl. Fydd y tîm ond yn ymyrryd er mwyn diogelu lles y ddafad a'i hwyn. 

Genedigaeth: 

• Os yw'r ddafad wedi geni'r oen yn naturiol, mae'n bosibl y byddant yn gorwedd yn llonydd am gyfnod wedi'r geni. Mae wedi bod yn waith caled i'r ddau, a'r cyfan sydd angen i'r oen wneud ar hyn o bryd yw anadlu. Yn ddelfrydol, heb y bag (y sach amnotig) dros ei ben. 

• Yn rhan o'r enedigaeth, bydd y bag fel arfer yn torri ac yn cael ei dynnu yn ôl oddi ar ffroenau'r oen. Weithiau bydd y ffermwr yn neidio mewn yn gyflym i helpu'r broses hon. 

• Pan fydd oen yn cael ei eni, bydd llysnafedd drosto, darnau o'r bag a weithiau bydd ychydig o waed hefyd. Mae hyn i gyd yn arferol – bydd y ddafad yn llyfu'r oen yn lân, a bydd hyn yn cynhesu'r oen ac yn ei annog i anadlu. 

• Weithiau mae stwff melyn neu wyrdd ar yr oen. 'Meconiwm' yw hwn, sef pwpw cyntaf yr oen, sydd wedi digwydd cyn neu yn ystod y geni. 

Oen sydd newydd ei eni: 

• Mae oen sydd newydd ei eni yn aml yn symud yn afreolus neu'n crynu. Mae hyn yn arferol, ac yn ffordd dda o ddal sylw'r ddafad. Mae hefyd yn ei helpu i baratoi i sefyll i fyny a cherdded o fewn munudau o gael ei eni. Os ydych chi'n darged i anifail ysglyfaethus, rhaid i chi gael eich geni yn barod i redeg (neu guddio mewn den/nyth). 

• Bydd oen hefyd yn symud yn afreolus/tisian droeon wrth iddo glirio'r hylifau geni o'i drwyn a'i lwnc. Weithiau bydd y bugail yn gwthio gwelltyn i drwyn yr oen i'w helpu i beswch neu disian. Bydd hefyd yn mwytho'r oen neu'n plygu un o'i goesau blaen fel pe bai'n reidio beic er mwyn gwneud iddo beswch/anadlu. 

• Os na fydd hyn yn gweithio, weithiau bydd yn siglo'r oen gerfydd ei goesau ôl. Mae hyn yn defnyddio grym allgyrchol i helpu i glirio llwnc yr oen er mwyn iddo ddechrau anadlu. 

• Rydym yn chwistrellu diheintydd ar fotwm bol oen sydd newydd ei eni. Mae hyn yn helpu atal yr oen rhag dal haint o lawr y sied trwy'r llinyn bogail sydd newydd gael ei dorri. 

Symud o'r sied ŵyna i'r gorlan ofal: 

• Wedi bwrw, bydd y ddafad a’i hŵyn yn cael eu symud allan o'r sied ŵyna.   

• Bydd y ffermwyr yn cario'r ŵyn gerfydd eu coesau: 

• Achos mae ganddyn nhw goesau sydd lawer cryfach na choesau babis, ac maen nhw'n ysgafnach hefyd. 

• Mae'n osgoi rhoi arogl person dros yr oen – mae hyn yn bwysig am ei fod yn ceisio creu perthynas â'i fam. 

• Y ffordd fwyaf caredig o symud dafad sydd newydd eni oen yw ei chael i ddilyn yr oen o'r sied. Greddf dafad yw rhedeg i ffwrdd wrth bobl, nid eu dilyn. Ond bydd fel arfer yn dilyn ei hoen newydd pan fydd y ffermwr yn ei ddal fel hyn. 

• Mae pob teulu newydd yn cael mynd i gorlan fach i ddod i nabod ei gilydd a bod yn ddiogel rhag prysurdeb y sied ŵyna.  

• Y defaid sydd fel arfer yn llai parod i ddilyn eu hŵyn (neu'r rhai sy'n rhedeg i ffwrdd ar ôl geni oen) yw'r defaid blwydd oed sydd fel arfer yn ŵyna am y tro cyntaf.  

• Mae'r defaid blwydd oed hefyd dipyn yn fwy gwyllt, gan nad ydynt wedi arfer â bod yn rhan o'r praidd. Mae'n bosibl y gwelwch chi'r ffermwyr yn defnyddio techneg wahanol iawn i symud y defaid yma a'u hwyn: 

• Byddan nhw'n symud yr ŵyn gyntaf, er mwyn gwneud yn siŵr na fyddan nhw'n cael eu dal dan draed y defaid. 

• Yna byddan nhw'n dal y ddafad – sydd dal yn gallu rhedeg yn gyflym er ei bod hi newydd eni oen! 

• Byddan nhw'n cerdded y defaid hyn allan gyda'r coesau dros ysgwyddau'r ddafad. Dyma'r ffordd orau o reoli'r ddafad a'i stopio rhag rhedeg i ffwrdd. (Dydyn nhw DDIM yn eistedd ar eu pennau). 

• Yna bydd y teulu'n dod 'nôl at ei gilydd yn y gorlan fach lle bydd pawb yn setlo'n gyflym wrth i'r ddafad ddod i arfer â bod yn fam. 

Mae llawer o wybodaeth am ein defaid a chyfnod ŵyna yn ein blogiau blaenorol: 

Cwestiynau Cyffredin Sgrinwyna  

Ydych chi’n gorwedd yn gyfforddus? 

The launch of Lambcam 2021 seems like the perfect opportunity to think about the world of the very first farmers in Wales. This takes us back around 6000 years, to the beginning of the Neolithic period, a time when the hunting and gathering ways that had governed life for millennia were being challenged for the first time. Here we’ll take a quick look at three Early Neolithic innovations – farming, stone axes and pottery. 

Farming fundamentally altered how people interacted with their environment. The wild woodlands that covered most of Britain started to be cleared using axes and fire creating areas suitable for animals and new cereal crops. Seasonal rhythms that had previously encouraged movement around the landscape became tied to the demands of cultivating crops and raising animals for milk, meat, skins and hair. 

Today sheep are a familiar sight grazing on the Welsh hills but before 4000BCE people living in Britain would have been more used to aurochs (wild cattle measuring 1.8m at the shoulder), red deer, wild boar and wolves than exotic creatures like the domestic sheep! That said, a Neolithic sheep might challenge our modern expectations of what it is to be a sheep! They were much smaller with shorter, brown wiry hair rather than having the fluffy white wool we’re more familiar with – something like the modern Soay sheep found in the Outer Hebrides of Scotland. 

Polished stone axes were another Neolithic innovation! The Public History and Archaeology department holds over 1,200 ‘roughouts’ and finished axes that have been found across Wales.  

Many stone axes come from specific rock outcrops that were returned to over many years. In these remote places, stone was quarried and roughly shaped before being taken elsewhere to be finished and polished into fine axes. Sometimes axes are found considerable distances from their original outcrops – this helps archaeologists to understand the ways different groups of Neolithic people might have been connected.  

Making and finishing a stone axe was a time-consuming business - it took hours of polishing with sand and water to create the smooth, polished surface.  

Some axes would have been practical tools, used for felling trees, shaping wood or even as weapons. Others are incredibly beautiful and finely made. These may have been used to show prestige, status and connection to special places or groups of people. 

Most of us have a favorite tea mug, breakfast bowl or plant pot so it’s hard to imagine a time when pottery did not exist. For the first farmers, pottery was the latest technology! Wet clay was shaped and changed into hard ceramic in a bonfire – this might have seemed magical at first, but it quickly caught on and pottery use spread across Wales. The first pots were simple bowls with rounded bases that were good for resting on the ground. They could be used for cooking, serving and storing food or to hold liquids such as soups and stews.  

Rydyn ni'n barod ar gyfer tymor wyna arall yn Sain Ffagan ac rydyn ni'n gwybod eich bod chi'n edrych ymlaen at y #sgrinwyna.  Felly, rydyn ni wedi casglu atebion i rai o'r cwestiynau mwyaf cyffredin a gododd dros y flynyddoedd. Cofiwch y canlynol pan fydd pethau'n poethi yn y sied wyna: 

Pam fod y defaid yn penio’u gilydd? 

Mae’r defaid mewn hwyliau drwg, yn hormonaidd ac yn diriogaethol wrth baratoi i roi genedigaeth. Dim ond dannedd gwaelod sydd gan ddefaid, gyda pad caled ar eu gên uchaf – perffaith i falu porfa ond da i ddim i gnoi. Dydyn nhw ddim yn dda am gicio chwaith gyda’i coesau tenau. Mae peniad cryf yn berffaith i greu lle i’w hunain! 

Pam fod gan rai o’r defaid strapiau glas arnyn nhw?  

Fel pob anifail beichiog gall defaid weithiau ddioddef o gwymp y groth (edrychwch i ffwrdd nawr os ydych chi’n tueddu i simsanu). Fel arfer, caiff ei achosi gan ŵyn mawr. Mae’r harnais yn helpu dal popeth yn ei le tan y bydd y famog yn barod i wyna. Mae’r rhan fwyaf o ddefaid wedyn yn gallu wyna yn ôl yr arfer heb waredu’r groth hefyd. 

Mae rhai o’r defaid yn gloff neu’n cerdded ar eu pengliniau – fyddwch chi ddim yn gwneud dim? 

Bydd y defaid yn cael torri eu gwinedd yn gyson, ond dyw hi ddim yn syniad da gwneud hyn pan fyddan nhw ar fin rhoi genedigaeth. Mae’n rhaid eu heistedd ar eu tinau (fel wrth gneifio) all wasgu ar eu hysgyfaint a’u hatal rhag anadlu. Felly erbyn amser wyna byddan nhw’n drwm iawn, a rhai gyda’u traed yn brifo. Ar ôl rhai diwrnodau i orffwys byddwn ni’n torri eu gwinedd fel rhan o’n pecyn gofal i famau newydd.  

Mae rhai defaid yn dioddef poen nerfau yn eu coesau oherwydd pwysau’r ŵyn tu fewn iddyn nhw. Gall hyn eu gwneud yn gloff, ond bydd fel arfer yn gwella ar ôl rhoi genedigaeth. Os yw dafad yn bwyta ac yfed yn iawn mae’n well ei gadael gyda’r praidd – dim ond mewn argyfwng meddygol fyddwn ni’n gwahanu’r defaid. 

Oes unrhyw un yn gofalu am y defaid? 

Mae tîm bychan a diwyd yn gofalu am y sgrinwyna. Pan fydd pethau'n prysuro bydd staff profiadol wrth law ddydd a nos. 

Yw'r defaid mewn poen?  

Ydyn - mae nhw'n rhoi genedigaeth, a gall esgor fod yn broses hir a phoenus!  

Rydw i wedi bod yn gwylio dafad mewn trafferthion - pam nad oes neb yn mynd i'w helpu hi? 

Mae defaid yn anifeiliaid nerfus sydd ddim yn ymlacio o gwmpas pobl. Eu greddf yw rhedeg i ffwrdd (fel y gwelwch chi pan fydd aelodau'r tîm yn mynd i mewn). Mae rhedeg o gwmpas y sied yn rhoi straen ar y defaid ac yn arafu'r enedigaeth. Mae'r bugeiliaid yn gwylio'n dawel o bell ac yn ymyrryd cyn lleied â phosibl. Mae sied dawel, ddigynnwrf yn golygu genedigaeth gynt i bawb. 

Ond mae hi wedi bod mewn trafferthion ers oes a does neb wedi'i helpu hi! 

Yn ogystal â'r sied ar y camera, mae siediau meithrin ar gyfer y defaid a'r wyn. Bydd y tîm yn asesu anghenion y praidd i gyd ac yn blaenoriaethu'r defaid gwannaf. Bydd oen sâl sydd angen cael ei fwydo drwy diwb yn cael blaenoriaeth dros ddafad sy'n esgor. Cofiwch, efallai bod aelod staff yn gwylio gerllaw ond ddim ar y sgrin. 

Pam ydych chi'n gadael iddo barhau mor hir? 

Rhaid gadael y broses esgor tan bod ceg y groth wedi lledu digon i'r oen gael ei eni. Gall hyn bara 30 munud, neu sawl awr. Yn aml, y rhai sy'n gwneud y mwyaf o ffys yw'r defaid blwydd sy'n rhoi genedigaeth am y tro cyntaf. Y defaid yma sy'n gorfod gweithio galetaf i agor ceg y groth. Genedigaeth caesarian fyddai'r dewis olaf un, ac nid yw'r rhagolygon ar gyfer y ddafad yn dda iawn. Mae esgoriad hir yn ddewis llawer gwell bob tro - sori ferched! 

Mae dafad yn y sied yn sgrechian mewn poen... 

Mae defaid fel arfer yn hollol dawel wrth roi genedigaeth (yn wahanol i amser bwydo!). Bydd anifeiliaid gwyllt yn rhoi genedigaeth mor dawel â phosib er mwyn osgoi denu sylw ysglyfaethwyr ar foment mor fregus. Pan fydd dafad gyda'i llygaid led y pen, yn taflu ei phen yn ôl ac yn dangos ei gweflau, mae'n arwydd o gryfder y cyfangiadau. Mae hyn yn beth da ac yn golygu ei bod hi yn ymroi ac y bydd hi'n rhoi genedigaeth yn fuan. 

Rydw i newydd weld y bugail yn rhoi pigiad i'r ddafad - pigiad o beth? 

Gall pigiad calsiwm gyflymu'r broses os yw dafad wedi bod yn esgor am amser hir ond nad yw ceg y groth yn agor yn rhwydd.  

Pam fyddan nhw weithiau'n siglo'r oen gerfydd ei draed? 

Mae'n hanfodol bod yr oen yn dechrau anadlu ar ei ben ei hun yn syth wedi cael ei eni. Weithiau mae'r gwddf a'r trwyn yn llawn hylif. Weithiau bydd y bugail yn gwthio gwelltyn i drwyn yr oen i'w helpu i beswch neu disian. Os na fydd hyn yn gweithio byddan nhw weithiau'n siglo'r oen gerfydd ei goesau ôl. Mae'n olygfa ddramatig, ond dyma'r dull gorau o glirio'r hylif. Mae grym allgyrchol yn helpu'r oen i beswch yr hylif allan. 

Beth mae nhw'n ei wneud wrth roi eu dwylo y tu fewn i'r ddafad? 

Darllenwch y blog yma o 2016 am esboniad llawn o beth sy'n digwydd.