Amgueddfa Blog

Yn hydref 2021, yn dilyn sgwrs ar drawswisgo mewn hanes gan Norena Shopland, daeth baled Cymraeg, ‘Can Newydd,’ i’r amlwg yn Yr Archif Gerddorol, yn y Llyfrgell Genedlaethol Cymraeg. Gellir darllen mwy am honno ar ‘Balad Cwiyr Anweddus’. Yr hyn sy’n drawiadol yw natur rywiol amlwg y faled, sy’n darlunion merched yn trawswisgo a’n cael perthynas rywiol â merched eraill.

Mae Archifdy Ceredigion ac Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor, gyda gopïau yn eu casgliadau, ond ym mis Chwefror 2022 lleolwyd trydydd copi yn Amgueddfa Cymru, fodd bynnag teitl y fersiwn hon yn syml yw ‘Can’ a mae ganddo ychydig o wahaniaethau. Mair Jones, a wnaeth y cyfieithiad cyntaf o ‘Can Newydd,’ hefyd a wnaeth y cyfieithiad ar gyfer ‘Can’.

Ysgrifennwyd geiriau’r ddwy fersiwn gan faledwr unllygeidiog, a throseddwr rhan amser braidd yn ecsentrig, Abel Jones, ‘yr olaf o’r baledwyr “mawr,” ond a adweinid yn aml wrth ei enw barddol Bardd Crwst ar ôl ei fro enedigol, Llanrwst. Roedd Jones yn faledwr a deithiodd a pherfformio mewn ffeiriau ledled Cymru, gan werthu ei faledi fel ‘Can Newydd’ ar bynciau penodol, fel marwolaeth Ymerawdwr Rwsia, damweiniau a thrychinebau diwydiannol, Rhyfel y Degwm a llofruddiaethau – er ddim bob amser yn hanesyddol gywir, oherwydd gwerthu ei faledi oedd ei brif nod. Weithiau byddai'n eu gwerthu gyda'i fab, ac fel arfer i bobl fel y gymuned amaethyddol dosbarth-gweithiol. Roedd baledwr mwyaf adnabyddus a phoblogaidd ei oes, er iddo farw yn Nhloty Llanrwst.

Mae’n anodd dyddio’r faled, er bod dyddiadau rhwng 1865-1872 wedi’u hawgrymu (gweler ‘Balad Cwiyr Anweddus’ am ragor o fanylion) ac nid oes dim yn ‘Can’ i awgrymu a yw’n dod cyn neu ar ôl ‘Can Newydd’. Fodd bynnag, mae pob un o'r tair fersiwn o Can Newydd wedi'u harwyddo ‘Bardd Crwst’ tra bod fersiwn Amgueddfa Cymru wedi'i harwyddo ‘Abel Jones, (Bardd Crwst)’ ac efallai bod rheswm am hyn.

Ysgrifennodd Jones nifer o faledi ddigrif, gan ddefnyddio’r dôn ‘Robin yn Swil’ yn aml, yr un fath ag ar gyfer ‘Can Newydd’, alaw ‘fwy addas i’r dafarn nag i’w chanu mewn cyngherddau ac eisteddfodau parchus.’ Un o’i faledi a restrir fel cerdd am ‘garwriaeth’, un arall am Dic Sion Dafydd, ac un arall am wraig feddw, tra’r oedd ei gerddi ‘carwriaeth’ eraill yn gyngor i beidio â phriodi a’n gwynion gŵr am ei wraig. 

Mae un sôn am ‘Can Newydd’ ym mhapur newydd 1915, wrth drafod gweithiau Bardd Crwst, sef ‘Cân am ddwy Ferch Ieuangc yn myned i guro at Ffermdy Tu Ucha’r Glyn, ger Harlech’, â nodyn ychwanegol gan y casglwr, 'Ni roddais benawd yr olaf yn gyflawn,' sy'n dangos y byddai hyn wedi bod yn rhy amharchus hyd yn oed i'r papur newydd, gan gynnwys gadael allan yr agwedd groeswisgo.

Mae'n bosibl bod natur risqué, nid yn unig y geiriau ond y dôn yr oedd yn gysylltiedig â hi, wedi achosi i Jones dynnu ei enw llawn o fersiwn ‘Can Newydd’. Nid oes unrhyw dôn yn gysylltiedig â fersiwn Amgueddfa Cymru felly mae'n bosibl daeth ‘Can’ yn gyntaf, a Jones wedi ei gwneud yn fwy swnllyd yn yr ail fersiwn ond wedi penderfynu hepgor ei enw llawn. Mae ‘Can’ hefyd yn defnyddio rhai geiriau Sasneg, fel ‘beauty,’ ‘Kate Pugh,’ ‘Visles’ a ‘Cirnoleens,’ [sp] tra bod ‘Can Newydd’ yn defnyddio sillafu Cymraeg fel ‘biwti,’ ‘Cit Pugh,’ ‘busle’ ac wedi cywiro’r sillafu o ‘crinoline’.

Gwahaniaeth arall yw'r lleoliad. Y rhagymadrodd i ‘Can’ yw “Can am ddwy ferch ieuaingc a wisgoedd eu hunain mewn dillad meibion a myned i guro at Ffarmdy at ddwy Ferch Ieuangc arall, a chael myned i’r Ty, i’r gwely fel dau fab a dau gariad anwyl.” Tra yn ‘Can Newydd’ y mae “Hanes dwy Ferch ieuanc o’r fro hon a wisgodd eu hunain mewn dillad meibion, a myned i balasdy i garu at ddwy ferch ieuanc, rhai dyeithr iddynt.”

Mae’r ffermdy wedi diflannu ac yn ei lle mae ‘Plas uchaf a Glyn’. Mae Plas Uchaf (Neuadd Uchaf) 1.5 milltir (2.4 km) o Gorwen, Sir Ddinbych, a Phlas Glyn o bosib yn fyr am Blas Glynllifon 56 milltir (90km) o Gorwen. Ymddengys fod Jones wedi symud y lleoliad o amaethdy dosbarth gweithiol aneglur i dai boneddigaidd a enwyd, er na ddaethpwyd o hyd i unrhyw gyfeiriad trawswisgo mewn cysylltiad â'r ddau eiddo hyn. Er hynny, mae’n trop(e) a ddefnyddir hyd yn oed heddiw, sef gosod straeon gwefreiddiol ymhlith y cyfoethogion, sy’n llai eu nifer ac sydd â mwy o amser ar eu dwylo, na phobl y dosbarth gweithiol, ac efallai nad oedd Jones eisiau sarhau ei brif gynulleidfa.

Beth bynnag oedd pwrpas y faled, penderfynwyd ei hadfywio ar gyfer cyflwyniad ym Mis Hanes LHDCT+ 2022 gan Aberration a recordiwyd gan Cerys Hafana gyda lleisiau cefndir gan y gymuned.

Trwy rannu’r faled cwiyr heddiw fel rhan o’n hanes Cymreig, mae’n cael ei hadennill gan y gymuned LHDTC+, yn cael ei hail-ddychmygu’n greadigol ac yn helpu i adeiladu ein cymuned cwiyr Gymreig heddiw.

What is my project about? 

Hello! I’m Meredith, a PhD student working at Cardiff University and Amgueddfa Cymru. I am a zooarchaeologist, which means I study animal remains from archaeological sites to find out more about the relationship between humans and animals in the past. So, Lambcam seemed like a great opportunity to share a little bit about my project, and how we can learn about sheep farming in the past! 

For my project, I am studying the animal bones from the site of Llanbedrgoch on Anglesey.  This was an early medieval settlement, occupied from the 5th to 11th centuries AD. Archaeologists recovered over 50,000 pieces of animal bone from Llanbedrgoch, which will provide a really valuable insight into farming practices and diet at this time. You can read about my research in a little more detail here. 

Volunteers washing animal remains from Llanbedrgoch. ©Amgueddfa Cymru-National Museum of Wales.

I am currently recording all the bones into a database and trying to identify what animals they came from. This can be tricky, particularly when the bones are very broken. Sheep bones can also be an extra challenge to identify as they look extremely similar to goat bones!  

Recording animal bones in the bioarchaeology laboratory at Cardiff University. (Photo: Meredith Hood)

How can we find about sheep farming in the past?  

Sheep remains can tell us lots of information about how sheep were farmed and used in the past. For example, we can estimate the age at which a sheep died by looking at how worn their teeth are, or whether their bones have fused. Sheep that were kept for a long time as adults may have been used for their wool or milk. 

A modern sheep mandible/jawbone (top) compared to an early medieval fragment of a sheep jawbone from Llanbedrgoch, Anglesey (bottom) (Photo: Meredith Hood)

Two sheep humeri (upper arm) bones. The bone on the left is from a juvenile, and the bone on the right is from an adult. (Photo: Meredith Hood) 

We can also look for things such as butchery or burning marks on bones which might tell us that lamb or mutton was eaten. Certain body parts, like the pelvis, can tell us the sex of the sheep, which can suggest whether breeding might have taken place on a site. 

Part of a sheep metatarsal showing black burning marks. (Photo: Meredith Hood)

What do we know about sheep farming in early medieval Wales?  

Unfortunately, animal bones from early medieval Wales haven’t survived very well in the soil. But from archaeological sites where they have survived, it appears that sheep were predominantly being kept for their secondary products like wool and milk.  

Historical texts can also give us some clues. Law texts surviving from the 13th century which have been attributed to Hywel Dda (a 10th century king) describe, for example, how much sheep were worth (‘One Penny is the worth of a lamb whilst it shall be sucking’¹) and that ‘fat’ sheep should be given to the king as render payments.   

The large number of bones from Llanbedrgoch is really exciting and should provide us with more information about early medieval Welsh sheep farming, so watch this space! 

Illustration of sheep from the Laws of Hywel Dda, mid-thirteenth century. From: Peniarth MS 28 f. 25 v. (Image: Llyfrgell Genedlaethol Cymru – The National Library of Wales, Public Domain)

[1] Owen, A. (1841). Ancient Laws and Institutes of Wales. London, p.715

Hello! I’m Ellie, an undergraduate from School of Biosciences at Cardiff University (School of Biosciences - Cardiff University), completing a Professional Training Year as part of my undergraduate degree. I’ve spent the last few months at National Museum Cardiff working in the Natural Sciences department in Mollusca, spending my time aiding in the research conducted by curator Anna Holmes (Staff Profile: Anna Holmes | National Museum Wales). The project I’ve been involved in is to identify common British post-larval bivalve shells. This is important because there is very limited information available for identification of these species at post-larval stage, so the aim of this research is to provide a taxonomic tool for fisheries and other similar organisations to be able to identify these juvenile bivalve shells at a species level. So far, my main task has been imaging specimens from within the Museum collections, which contain an impressive number of shells with some dating back as far as the early 1900’s.

One particular part of the collections I have been lucky to study, and one found to be most useful to the project, is the Phorson collection. This collection consists of thousands of miniscule specimens, ordered by size and species, glued onto small pieces of black card. This collection is by far the most impressive I have yet seen, with the larger of the specimens on these size series slides all withinaround 6-8mm, so you can only imagine the time and effort that Ted Phorson himself spent ensuring his collection was to the utmost perfection. The collection itself was organized and curated by another student, Theodore (Curation of a British Shell Collection | National Museum Wales), a few years ago, who wrote about his time in the Museum and with this phenomenal collection: Adventures in the Mollusca Collections | National Museum Wales.

Ted Phorson’s incredible collection consists of 160 different shell species, all of which have been carefully and precisely arranged (Ted Phorson: A personal recollection | The Conchological Society of Great Britain and Ireland (conchsoc.org)). I have found in my five months of imaging many different types of specimens of bivalve shells that Phorson’s collection is a shell enthusiast’s paradise. It is a dream to image this collection, where every shell is perfectly sorted, ready and waiting in a patient line to be photographed. Other specimens from other collections have to be gently put into position, one by one, so the camera can capture the exact angle of each shell, which can be rather time consuming.

Photography is challenging because the shells are so small and cannot all be in focus at the same time. The imaging technique I have used is one called auto-montage microscopy. This process uses Canon DSLR (Digital Single Lens Reflex) camera attached to a Leica microscope tube, which is then connected to a PC with special imaging software (HeliconRemote). This software allows me to take multiple images of the same specimen at different focus levels, focusing on different parts of the shell. The software then compiles these images into a singular image, using a weighted average of all the in-focus parts of each photo. This creates a high-resolution image of the shell, all in focus that could not be achieved using just a single photograph.

Working in the Museum on this project with Anna so far has been a wonderful experience, not only in gaining more knowledge and information on these beautiful creatures, but also in the work environment itself. I am excited to see what the rest of my time here brings!

Mae gennym tua 250 o ddefaid magu yn y praidd eleni, felly rydyn ni’n disgwyl dros 350 o ŵyn – mae'n amser prysur iawn i'r tîm sy'n gofalu amdanynt. Pan fydd pethau'n prysuro yn y sied ŵyna bydd staff profiadol wrth law ddydd a nos. 

Felly, sut beth yw genedigaeth arferol? Mae ŵyna yn fusnes anwadal tu hwnt felly gall amrywio dipyn, ond dyma rai o'r pethau allwch chi ddisgwyl eu gweld: 

Esgor: 

• Bag dŵr (yn gyflawn neu wedi byrstio) a llysnafedd yn hongian o gefn y ddafad cyn yr enedigaeth. 

• Pâr o draed yn dod allan o ben ôl y ddafad. 

• Ar ddechrau'r esgor, bydd y ddafad yn codi ac yn eistedd yn ddi-baid ac yn pawennu'r llawr. 

• Wrth i'r esgoriad ddatblygu, bydd hi fel arfer yn eistedd er mwyn gwthio'r oen allan ac yna'n aros ar y llawr. Bydd ei chyfyngiadau yn dod yn gryfach a bydd yn amlwg ei bod yn gweithio'n galed.  

• Mae'n bosibl y bydd hi'n taflu ei phen yn ôl, bydd ei llygaid ar agor led y pen a bydd yn dangos ei gweflau. Mae hyn i gyd yn arferol ac yn golygu, gobeithio, ei bod hi ar fin geni'r oen. 

• Gall esgoriad arferol gymryd unrhyw beth rhwng 30 munud a sawl awr. Mae tîm y fferm yn ceisio cadw'r sied yn dawel ac yn heddychlon er mwyn i'r defaid allu geni'n naturiol ble bynnag posibl. Fydd y tîm ond yn ymyrryd er mwyn diogelu lles y ddafad a'i hwyn. 

Genedigaeth: 

• Os yw'r ddafad wedi geni'r oen yn naturiol, mae'n bosibl y byddant yn gorwedd yn llonydd am gyfnod wedi'r geni. Mae wedi bod yn waith caled i'r ddau, a'r cyfan sydd angen i'r oen wneud ar hyn o bryd yw anadlu. Yn ddelfrydol, heb y bag (y sach amnotig) dros ei ben. 

• Yn rhan o'r enedigaeth, bydd y bag fel arfer yn torri ac yn cael ei dynnu yn ôl oddi ar ffroenau'r oen. Weithiau bydd y ffermwr yn neidio mewn yn gyflym i helpu'r broses hon. 

• Pan fydd oen yn cael ei eni, bydd llysnafedd drosto, darnau o'r bag a weithiau bydd ychydig o waed hefyd. Mae hyn i gyd yn arferol – bydd y ddafad yn llyfu'r oen yn lân, a bydd hyn yn cynhesu'r oen ac yn ei annog i anadlu. 

• Weithiau mae stwff melyn neu wyrdd ar yr oen. 'Meconiwm' yw hwn, sef pwpw cyntaf yr oen, sydd wedi digwydd cyn neu yn ystod y geni. 

Oen sydd newydd ei eni: 

• Mae oen sydd newydd ei eni yn aml yn symud yn afreolus neu'n crynu. Mae hyn yn arferol, ac yn ffordd dda o ddal sylw'r ddafad. Mae hefyd yn ei helpu i baratoi i sefyll i fyny a cherdded o fewn munudau o gael ei eni. Os ydych chi'n darged i anifail ysglyfaethus, rhaid i chi gael eich geni yn barod i redeg (neu guddio mewn den/nyth). 

• Bydd oen hefyd yn symud yn afreolus/tisian droeon wrth iddo glirio'r hylifau geni o'i drwyn a'i lwnc. Weithiau bydd y bugail yn gwthio gwelltyn i drwyn yr oen i'w helpu i beswch neu disian. Bydd hefyd yn mwytho'r oen neu'n plygu un o'i goesau blaen fel pe bai'n reidio beic er mwyn gwneud iddo beswch/anadlu. 

• Os na fydd hyn yn gweithio, weithiau bydd yn siglo'r oen gerfydd ei goesau ôl. Mae hyn yn defnyddio grym allgyrchol i helpu i glirio llwnc yr oen er mwyn iddo ddechrau anadlu. 

• Rydym yn chwistrellu diheintydd ar fotwm bol oen sydd newydd ei eni. Mae hyn yn helpu atal yr oen rhag dal haint o lawr y sied trwy'r llinyn bogail sydd newydd gael ei dorri. 

Symud o'r sied ŵyna i'r gorlan ofal: 

• Wedi bwrw, bydd y ddafad a’i hŵyn yn cael eu symud allan o'r sied ŵyna.   

• Bydd y ffermwyr yn cario'r ŵyn gerfydd eu coesau: 

• Achos mae ganddyn nhw goesau sydd lawer cryfach na choesau babis, ac maen nhw'n ysgafnach hefyd. 

• Mae'n osgoi rhoi arogl person dros yr oen – mae hyn yn bwysig am ei fod yn ceisio creu perthynas â'i fam. 

• Y ffordd fwyaf caredig o symud dafad sydd newydd eni oen yw ei chael i ddilyn yr oen o'r sied. Greddf dafad yw rhedeg i ffwrdd wrth bobl, nid eu dilyn. Ond bydd fel arfer yn dilyn ei hoen newydd pan fydd y ffermwr yn ei ddal fel hyn. 

• Mae pob teulu newydd yn cael mynd i gorlan fach i ddod i nabod ei gilydd a bod yn ddiogel rhag prysurdeb y sied ŵyna.  

• Y defaid sydd fel arfer yn llai parod i ddilyn eu hŵyn (neu'r rhai sy'n rhedeg i ffwrdd ar ôl geni oen) yw'r defaid blwydd oed sydd fel arfer yn ŵyna am y tro cyntaf.  

• Mae'r defaid blwydd oed hefyd dipyn yn fwy gwyllt, gan nad ydynt wedi arfer â bod yn rhan o'r praidd. Mae'n bosibl y gwelwch chi'r ffermwyr yn defnyddio techneg wahanol iawn i symud y defaid yma a'u hwyn: 

• Byddan nhw'n symud yr ŵyn gyntaf, er mwyn gwneud yn siŵr na fyddan nhw'n cael eu dal dan draed y defaid. 

• Yna byddan nhw'n dal y ddafad – sydd dal yn gallu rhedeg yn gyflym er ei bod hi newydd eni oen! 

• Byddan nhw'n cerdded y defaid hyn allan gyda'r coesau dros ysgwyddau'r ddafad. Dyma'r ffordd orau o reoli'r ddafad a'i stopio rhag rhedeg i ffwrdd. (Dydyn nhw DDIM yn eistedd ar eu pennau). 

• Yna bydd y teulu'n dod 'nôl at ei gilydd yn y gorlan fach lle bydd pawb yn setlo'n gyflym wrth i'r ddafad ddod i arfer â bod yn fam. 

Mae llawer o wybodaeth am ein defaid a chyfnod ŵyna yn ein blogiau blaenorol: 

Cwestiynau Cyffredin Sgrinwyna  

Ydych chi’n gorwedd yn gyfforddus? 

Mae’r arddangosfa rad ac am ddim i’w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe, rhwng 12 Mawrth a 17 Gorffennaf 2022.

Mae Trawsnewid yn datgelu ac yn dathlu hanes queer Cymru a newid cymdeithasol. Daw'r gwrthrychau yn yr arddangosfa o gasgliad LHDTQ+ Amgueddfa Cymru yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, a'u cyflwyno gyda naratif newydd sbon ochr yn ochr â gweithiau celf queer Cymreig. Gall ymwelwyr gamu i'n gorffennol – gorffennol sy'n aml yn cael ei anghofio – a gweld sut mae'r frwydr dros newid cymdeithasol yn parhau hyd heddiw. Gyda gwrthrychau queer hanesyddol, o ddiwedd y 1700au hyd y pandemig presennol, mae amrywiaeth eang o gymunedau, hunaniaethau a mudiadau yn cael eu cynrychioli yn yr arddangosfa.

Dewiswyd y gwrthrychau sy'n cael llwyfan yn yr arddangosfa gan gyfranogwyr project Trawsnewid. Pobl ifanc yw'r rhain sy'n cynnal ac yn mynychu gweithdai sy'n trafod hanes a diwylliant pobl LHDTQ+ Cymru, ac maen nhw wedi cydweithio i ddatblygu thema'r arddangosfa, sy'n canolbwyntio'n bennaf ar gelf a chreu queer. Dros sawl wythnos mae'r bobl ifanc wedi mynd drwy'r casgliad a dewis y darnau sy'n sefyll allan fel conglfeini pwysig hanes queer Cymru.

Yn rhan o'r arddangosfa mae casgliad o weithiau newydd gan rai o'r gwirfoddolwyr. Mae pob gwaith wedi'i ysbrydoli gan agwedd ar hanes queer Cymru, boed yn eitem o'r casgliadau LHDTQ+ neu'n gymuned o'u cwmpas. Drwy gyfuno myrdd o gyfryngau artistig mae nhw'n taflu goleuni heddiw ar yr hanes anghofiedig hwn.

Bydd cyfle hefyd yn yr arddangosfa i weld Cabaret Queer – cyfres o ffilmiau byr gan gyfranogwyr Trawsnewid yn trafod eu profiadau, eu cysylltiad â Chymru, a'u hunaniaeth queer. Mae'r Cabaret i gyd i'w weld ar YouTube, ond yn yr arddangosfa gallwch chi ei fwynhau wrth ymgolli yn yr hanes a'r diwylliant sydd wedi'i gasglu a'i guradu gan bawb ym mhroject Trawsnewid a'r casgliad LHDTQ+.