Helo unwaith eto Cyfeillion y Gwanwyn! Mae llwyth o dywydd amrywiol i gofnodi yn ddiweddar – gwelsom ni iâ ac eira i heulwen hardd a phob dim arall rhyngddynt!  Efallai eich bod yn tybio am effaith yr holl dywydd gwahanol yma ar eich Bylbiau Bychan – peidiwch â phoeni cyfeillion, mae eich Bylbiau Bychan yn hapus i ymlacio ym mhob math o dywydd.  Gallant wrthsefyll glaw, rhwystro’r rhew a goroesi’r gwres yn hawdd!

Yn sôn am dywydd, hoffaf ddweud diolch i’r holl Gyfeillion y Gwanwyn a’u hathrawon am barhau i lanlwytho eu data tywydd lle’n bosib.  Plîs peidiwch â phryderi os ni allwch lanlwytho data ar hyn o bryd – deallwn wrth gwrs fod amodau pawb yn unigryw sy’n hollol ffein!

Mae nifer o Gyfeilion y Gwanwyn wedi gweld blodau ar eu crocysau a’u cennin Pedr sydd yn wych!  Rhaid bod hwn yn deimlad arbennig i weld effaith eich gwaith caled.  Rydw i wastad y mwynhau clywed sôn am Fylbiau Bychan sydd wedi tyfu i mewn i flodau hardd felly cofiwch gadw cofnod o’r dyddiad pryd sylwch chi’r blodyn gyntaf a rhowch wybod i mi trwy gofnodi’r dyddiad ar wefan Bylbiau’r Gwanwyn.  Mae pob Cyfaill y Gwanwyn yn edrych ar ôl Bylb Bychan eu hun, felly mewn dosbarth o 25 er enghraifft, bydd 25 dyddiad i lanlwytho i’r wefan.  Athrawon – os sylwch nifer o flodau wrth i chi ddychwelyd i’r dosbarth, gallwch ddefnyddio’r dyddiad dychwelyd fel y dyddiad blodeuo, jyst cofiwch adael sylwad ar y wefan i fy atgoffa!

Peidiwch â phoeni os nad ydy’ch Bylbiau Bych wedi blodeuo eto, mae’n bosib bod y tywydd oer diweddar wedi eu harafu ychydig.  Dwi’n siŵr welwch chi flodau dros yr wythnosau nesaf wrth i’r tywydd cynhesu!

Wrth gwrs mae nifer o Gyfeillion y Gwanwyn dal i fod i ffwrdd o’r ysgol a’u Bylbiau Bychan.  Peidiwch â phryderi os nad ydych wedi gweld eich Bylbiau Bychan am sbel, bydden nhw’n hollol iawn yn yr ysgol!  Gobeithio bydd Cyfeillion y Gwanwyn yn ôl yn y dosbarth yn fuan, ond wrth i ni aros am hynny rydw i wedi paratoi pecyn gweithgareddau hwylus i geisio oddi adref!  Mae’r gweithgareddau yn ymwneud a’r tywydd a garddio a byddant yn help mawr os ydych yn colli eich Bylbiau Bychan.  Beth am roi cynnig arnynt a rhannu eich gwaith caled ar Drydar?  Fy nolen yw @Professor_Plant a chofiwch ddefnyddio’r hashnod #CyfeillionYGwanwyn!

Diolch o galon i bawb am eich gwaith caled ac ymroddiad Cyfeillion, athrawon a rhieni.  Rydych i gyd yn sêr!

Garddio Hapus!

Athro’r Ardd.

How to Name Nature

My Professional Training Year placement in the Natural Sciences Department at National Museum Cardiff has been going for a few months now and we are making great progress! We have gotten to the stage where it is time to name the new species of shovel head worm (Magelonidae) that we have spent many months describing and drawing. Shovel head worms are a type of marine bristle worm.

So, the big question is, how exactly do scientists name the new species they discover? 

All species are named using a system called binomial nomenclature, also known as the two-term naming system. This system is primarily credited to Carl Linnaeus in 1753 but there is evidence suggesting the system was used as early as 1622 by Gaspard Bauhin. You will know them as the Latin names for organisms or scientific names. These names are firstly formed of a generic name, identifying the genus the species belongs to and a specific name, identifying the species. For example, the binomial name for humans is Homo sapiens. Homo is the genus, which also includes our ancestors like the Neanderthals (Homo neanderthalensis) but if you want to specifically refer to modern humans you add the species name, sapiens. So, Homo sapiens is what you get.

Today, binomial nomenclature is primarily governed by two internationally agreed code of rules, the International Code of Zoological Nomenclature (ICZN) and the International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (ICNafp). Across the two codes the rules are generally the same but with slight differences. As my work focuses on naming animals, I will focus on the rules set out by the ICZN.

The first step in naming a new species is figuring out exactly what to name it after. There are generally 3 main ways to pick a name.

Firstly, you can pick a physical trait of the animal. This trait usually makes it stand out from the other species in its genus. This is my preferred method of naming because it gives people an impression of what it is like just by its name. For example, European robins are given the binomial name Erithacus rubecula and rubecula is derived from the Latin ruber, meaning red which emphasises the robin’s iconic red breast.

An example of a shovel head worm with a name like this is Magelona cepiceps, translating from the Latin cepa for onion and ceps referring to the head. This relates to the shape of the ‘head’ (prostomium) of the worm resembling an onion!

Secondly, you could name the new species after the place it was discovered. It’s not as descriptive as naming the animal after a physical feature but tells you where you may find it. The binomial name for the Canada Goose is Branta canadensis, displaying that although the bird is a common sight in many places thanks to its introduction, it is originally from Canada.

A shovel head worm with a regional scientific name is Magelona mahensis, indicating that it is from the island of Mahé in the Seychelles.

Lastly, you can name it after someone. Of course, a person’s first instinct might be to try and name a species after themselves. The ICZN doesn’t have a rule explicitly against this but it is seen as a sign of vanity. But perhaps if you name enough species in your field, eventually someone may name a species after you. This is my least favourite way to name species because it may not tell you anything about the species at all, but it is nice to give honour to those that are important to us or those who have put in a lot of work in the field. For example, in honour of Sir David Attenborough’s 90^th birthday a dragonfly was named after him, taking the name Acisoma attenboroughi. Attenborough has inspired so many scientists that he has around 34 species named after him currently. There is a shovel head worm named Magelona johnstoni which is named after Dr George Johnston, one of the first scientists to describe shovel head worms.

While the names can be taken from words in any language they must be spelt out in the Roman alphabet, ensuring they can be universally read. Many binomial names are formed of words from ancient Greek but have been Latinised. Typically, if you have selected a physical feature it is translated into Greek or Latin. There are several books specifically written for helping scientists translate and create new species names.

To Latinise the name, you have selected you have to make sure it follows the rules of Latin grammar. This is where it gets a little complicated as you have to start considering the genus name of the species. Latin has masculine, feminine and neutral words, you can tell this by how the word ends. The gender of the genus name will affect the ending and gender of your species name.

And with that information you are just about ready to name your species!

It might seem like a lot of things to consider when you are naming a new species, believe me I never expected to know this much about Latin grammar! But these rules are incredibly important to ensure we can orderly name and keep track of each of the fascinating organisms that are discovered and allows everyone to universally understand which animals scientists are talking about. Especially when you consider that there are over 12,000 known marine bristleworms globally and that number is increasing.

Once all of the drawings and descriptions are complete, the scientific paper goes through a peer-reviewed process where other experts in the field consider your decision to describe and name the new species. If the reviewers agree the species is formally described and those that were involved are now the species authorities. In scientific journals the species name will be written down followed by the names of those who described it and the year it was described. So, while you might not name a species after yourself, whenever the species is mentioned you will get recognition for the work you have done.

So, what will our new species be called?........Well, you’ll have to stay tuned to find out........

The launch of Lambcam 2021 seems like the perfect opportunity to think about the world of the very first farmers in Wales. This takes us back around 6000 years, to the beginning of the Neolithic period, a time when the hunting and gathering ways that had governed life for millennia were being challenged for the first time. Here we’ll take a quick look at three Early Neolithic innovations – farming, stone axes and pottery. 

Farming fundamentally altered how people interacted with their environment. The wild woodlands that covered most of Britain started to be cleared using axes and fire creating areas suitable for animals and new cereal crops. Seasonal rhythms that had previously encouraged movement around the landscape became tied to the demands of cultivating crops and raising animals for milk, meat, skins and hair. 

Today sheep are a familiar sight grazing on the Welsh hills but before 4000BCE people living in Britain would have been more used to aurochs (wild cattle measuring 1.8m at the shoulder), red deer, wild boar and wolves than exotic creatures like the domestic sheep! That said, a Neolithic sheep might challenge our modern expectations of what it is to be a sheep! They were much smaller with shorter, brown wiry hair rather than having the fluffy white wool we’re more familiar with – something like the modern Soay sheep found in the Outer Hebrides of Scotland. 

Polished stone axes were another Neolithic innovation! The Public History and Archaeology department holds over 1,200 ‘roughouts’ and finished axes that have been found across Wales.  

Many stone axes come from specific rock outcrops that were returned to over many years. In these remote places, stone was quarried and roughly shaped before being taken elsewhere to be finished and polished into fine axes. Sometimes axes are found considerable distances from their original outcrops – this helps archaeologists to understand the ways different groups of Neolithic people might have been connected.  

Making and finishing a stone axe was a time-consuming business - it took hours of polishing with sand and water to create the smooth, polished surface.  

Some axes would have been practical tools, used for felling trees, shaping wood or even as weapons. Others are incredibly beautiful and finely made. These may have been used to show prestige, status and connection to special places or groups of people. 

Most of us have a favorite tea mug, breakfast bowl or plant pot so it’s hard to imagine a time when pottery did not exist. For the first farmers, pottery was the latest technology! Wet clay was shaped and changed into hard ceramic in a bonfire – this might have seemed magical at first, but it quickly caught on and pottery use spread across Wales. The first pots were simple bowls with rounded bases that were good for resting on the ground. They could be used for cooking, serving and storing food or to hold liquids such as soups and stews.  

Rydyn ni'n barod ar gyfer tymor wyna arall yn Sain Ffagan ac rydyn ni'n gwybod eich bod chi'n edrych ymlaen at y #sgrinwyna.  Felly, rydyn ni wedi casglu atebion i rai o'r cwestiynau mwyaf cyffredin a gododd dros y flynyddoedd. Cofiwch y canlynol pan fydd pethau'n poethi yn y sied wyna: 

Pam fod y defaid yn penio’u gilydd? 

Mae’r defaid mewn hwyliau drwg, yn hormonaidd ac yn diriogaethol wrth baratoi i roi genedigaeth. Dim ond dannedd gwaelod sydd gan ddefaid, gyda pad caled ar eu gên uchaf – perffaith i falu porfa ond da i ddim i gnoi. Dydyn nhw ddim yn dda am gicio chwaith gyda’i coesau tenau. Mae peniad cryf yn berffaith i greu lle i’w hunain! 

Pam fod gan rai o’r defaid strapiau glas arnyn nhw?  

Fel pob anifail beichiog gall defaid weithiau ddioddef o gwymp y groth (edrychwch i ffwrdd nawr os ydych chi’n tueddu i simsanu). Fel arfer, caiff ei achosi gan ŵyn mawr. Mae’r harnais yn helpu dal popeth yn ei le tan y bydd y famog yn barod i wyna. Mae’r rhan fwyaf o ddefaid wedyn yn gallu wyna yn ôl yr arfer heb waredu’r groth hefyd. 

Mae rhai o’r defaid yn gloff neu’n cerdded ar eu pengliniau – fyddwch chi ddim yn gwneud dim? 

Bydd y defaid yn cael torri eu gwinedd yn gyson, ond dyw hi ddim yn syniad da gwneud hyn pan fyddan nhw ar fin rhoi genedigaeth. Mae’n rhaid eu heistedd ar eu tinau (fel wrth gneifio) all wasgu ar eu hysgyfaint a’u hatal rhag anadlu. Felly erbyn amser wyna byddan nhw’n drwm iawn, a rhai gyda’u traed yn brifo. Ar ôl rhai diwrnodau i orffwys byddwn ni’n torri eu gwinedd fel rhan o’n pecyn gofal i famau newydd.  

Mae rhai defaid yn dioddef poen nerfau yn eu coesau oherwydd pwysau’r ŵyn tu fewn iddyn nhw. Gall hyn eu gwneud yn gloff, ond bydd fel arfer yn gwella ar ôl rhoi genedigaeth. Os yw dafad yn bwyta ac yfed yn iawn mae’n well ei gadael gyda’r praidd – dim ond mewn argyfwng meddygol fyddwn ni’n gwahanu’r defaid. 

Oes unrhyw un yn gofalu am y defaid? 

Mae tîm bychan a diwyd yn gofalu am y sgrinwyna. Pan fydd pethau'n prysuro bydd staff profiadol wrth law ddydd a nos. 

Yw'r defaid mewn poen?  

Ydyn - mae nhw'n rhoi genedigaeth, a gall esgor fod yn broses hir a phoenus!  

Rydw i wedi bod yn gwylio dafad mewn trafferthion - pam nad oes neb yn mynd i'w helpu hi? 

Mae defaid yn anifeiliaid nerfus sydd ddim yn ymlacio o gwmpas pobl. Eu greddf yw rhedeg i ffwrdd (fel y gwelwch chi pan fydd aelodau'r tîm yn mynd i mewn). Mae rhedeg o gwmpas y sied yn rhoi straen ar y defaid ac yn arafu'r enedigaeth. Mae'r bugeiliaid yn gwylio'n dawel o bell ac yn ymyrryd cyn lleied â phosibl. Mae sied dawel, ddigynnwrf yn golygu genedigaeth gynt i bawb. 

Ond mae hi wedi bod mewn trafferthion ers oes a does neb wedi'i helpu hi! 

Yn ogystal â'r sied ar y camera, mae siediau meithrin ar gyfer y defaid a'r wyn. Bydd y tîm yn asesu anghenion y praidd i gyd ac yn blaenoriaethu'r defaid gwannaf. Bydd oen sâl sydd angen cael ei fwydo drwy diwb yn cael blaenoriaeth dros ddafad sy'n esgor. Cofiwch, efallai bod aelod staff yn gwylio gerllaw ond ddim ar y sgrin. 

Pam ydych chi'n gadael iddo barhau mor hir? 

Rhaid gadael y broses esgor tan bod ceg y groth wedi lledu digon i'r oen gael ei eni. Gall hyn bara 30 munud, neu sawl awr. Yn aml, y rhai sy'n gwneud y mwyaf o ffys yw'r defaid blwydd sy'n rhoi genedigaeth am y tro cyntaf. Y defaid yma sy'n gorfod gweithio galetaf i agor ceg y groth. Genedigaeth caesarian fyddai'r dewis olaf un, ac nid yw'r rhagolygon ar gyfer y ddafad yn dda iawn. Mae esgoriad hir yn ddewis llawer gwell bob tro - sori ferched! 

Mae dafad yn y sied yn sgrechian mewn poen... 

Mae defaid fel arfer yn hollol dawel wrth roi genedigaeth (yn wahanol i amser bwydo!). Bydd anifeiliaid gwyllt yn rhoi genedigaeth mor dawel â phosib er mwyn osgoi denu sylw ysglyfaethwyr ar foment mor fregus. Pan fydd dafad gyda'i llygaid led y pen, yn taflu ei phen yn ôl ac yn dangos ei gweflau, mae'n arwydd o gryfder y cyfangiadau. Mae hyn yn beth da ac yn golygu ei bod hi yn ymroi ac y bydd hi'n rhoi genedigaeth yn fuan. 

Rydw i newydd weld y bugail yn rhoi pigiad i'r ddafad - pigiad o beth? 

Gall pigiad calsiwm gyflymu'r broses os yw dafad wedi bod yn esgor am amser hir ond nad yw ceg y groth yn agor yn rhwydd.  

Pam fyddan nhw weithiau'n siglo'r oen gerfydd ei draed? 

Mae'n hanfodol bod yr oen yn dechrau anadlu ar ei ben ei hun yn syth wedi cael ei eni. Weithiau mae'r gwddf a'r trwyn yn llawn hylif. Weithiau bydd y bugail yn gwthio gwelltyn i drwyn yr oen i'w helpu i beswch neu disian. Os na fydd hyn yn gweithio byddan nhw weithiau'n siglo'r oen gerfydd ei goesau ôl. Mae'n olygfa ddramatig, ond dyma'r dull gorau o glirio'r hylif. Mae grym allgyrchol yn helpu'r oen i beswch yr hylif allan. 

Beth mae nhw'n ei wneud wrth roi eu dwylo y tu fewn i'r ddafad? 

Darllenwch y blog yma o 2016 am esboniad llawn o beth sy'n digwydd. 

Heddiw, mae Cymru’n genedl fodern, amlethnig, amlddiwylliannol, ac mae llawer o’n teulu, ffrindiau a chyd Gymry wedi’u gwasgaru ledled y byd. Rydyn ni wedi bod yn byw trwy amseroedd digynsail, mae ein byd yn newid. Felly wrth i Ddydd Gŵyl Ddewi agosáu, rydyn ni am weld os yw hunaniaeth Gymreig yn newid hefyd.

Rydym yn colli’ch croesawu i oriel Cymru yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru lle rydym yn archwilio hunaniaeth Gymreig ac yn gofyn ichi rannu eich syniadau amdani, felly hoffem glywed gennych yn fawr iawn. Gofynwn i chi rhoi UN GAIR i ni – dim ond UN GAIR i ddisgrifio Cymru neu Gymreictod ar hyn o bryd. Gallai fod yn beth, yn emosiwn, yn lliw, beth bynnag ydyw i chi, nawr.

Un Gair am Gymru

Mae gennym ddiddordeb mewn clywed gan bawb ac unrhyw un sy’n byw yng Nghymru, neu unrhyw un sy’n uniaethu fel Cymry – o ba bynnag gefndir ethnig neu ddiwylliannol, waeth ble rydych chi’n byw yn y byd ar hyn o bryd.

Byddwn yn casglu’ch holl eiriau gyda’i gilydd ac yn gwneud rhywbeth hardd gyda nhw i’w rannu gyda chi ychydig cyn Dydd Gŵyl Ddewi.

Mae croeso i chi drydar eich gair neu greu Instagram i’w rannu, ond cofiwch ychwanegu’r hashnod #gairamgymru i’ch post fel y gallwn ddod o hyd iddo a’i gynnwys yn ein hymatebion. Fel arall, e-bostiwch eich gair atom gan ddefnyddio: ungairamgymru@amgueddfacymru.ac.uk.

A chofiwch rannu hyn gyda ffrindiau a theulu ledled Cymru ac ar draws y byd.