Rhwng mis Hydref 2024 a mis Mai 2025, ro’n i’n ddigon ffodus i gael gwirfoddoli yng nghasgliadau archaeolegol Amgueddfa Cymru. Bob dydd Iau, roeddwn i a fy nghyd-wirfoddolwyr yn cael trin, adnabod a chatalogio casgliad enfawr o offer carreg cynhanesyddol a gasglwyd gan Henry Stopes ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. 

Yn ystod ein sesiynau wythnosol, roedden ni’n cael ein hannog gan ein goruchwyliwr, y Prif Guradur Elizabeth Walker, i geisio deall a darganfod sut roedd cymunedau ledled y byd yn arfer defnyddio’r offer yma. Gan ddechrau drwy ddod i adnabod yr offer, buon ni’n dysgu sut i gategoreiddio yn ôl sut byddai’r offeryn yn cael ei ddefnyddio yn seiliedig ar y marciau oedd arnyn nhw. 

Yna bydden ni’n rhifo ac yn categoreiddio'r offer gan ddefnyddio system Stopes fel y gellid eu mewnbynnu i'r gronfa ddata ar-lein.

Roedd ein gwaith fel gwirfoddolwyr yn golygu y gallai Amgueddfa Cymru gwblhau ei gwaith o gyfri’r eitemau sydd yn ei chasgliad gan Stopes, a ddaeth i law’r amgueddfa ym 1912, gan ganiatáu i'r casgliad cyfan fod ar gael i'r cyhoedd. Fel myfyriwr ym Mhrifysgol Caerdydd, roedd gwirfoddoli yn Amgueddfa Cymru yn caniatáu i fi ennill profiad sy'n berthnasol i fy ngradd a gweithio gydag arteffactau yn amrywio o bennau saethau fflint i emwaith wedi'i wneud o asgwrn! 

Rwy'n teimlo'n ffodus fy mod wedi cael cyfle i brofi sut mae’r sefydliad anhygoel yma’n gweithio a chwrdd â'r gweithwyr proffesiynol a'r gwirfoddolwyr ymroddedig sy'n gweithio ynddo. Mae bod yn wirfoddolwr wedi bod yn brofiad gwerthfawr iawn!

Mayu Seguchi

Helo, Mayu Seguchi ydw i ac rydw i newydd ennill gradd BSc (Anrh) mewn Bioleg Bywyd Gwyllt Rhyngwladol o Brifysgol De Cymru. Y cwestiwn mwyaf cyffredin yr ydw i wedi ei gael ers symud i ffwrdd o fy nhref fach ym Michigan yw "Pam Cymru"? Rwy’n ateb yn syth, bob tro, drwy ganmol y cwrs prifysgol oherwydd bod cymaint o deithio yn rhan o’r cwricwlwm. Mae gen i straeon am fy mhrofiadau - am y gyr o eliffantod Affricanaidd wnaeth ein bygwth ni yn Ne Affrica, neu am nofio mewn afon hyfryd yng Nghoedwig Law Chiquibul yn Belize, wrth i adar seithliw hedfan uwch ein pennau. A byddaf yn siŵr o sôn wrth unrhyw un sy’n fodlon gwrando sut i mi blymio naw gwaith i’r ail farriff mwyaf yn y byd, a sut y gwnaeth hynny agor llwybr newydd ac annisgwyl i mi i fyd bioleg forol. Mi es i mor bell â dewis traethawd hir ar yr iguana er mwyn i mi allu byw ar ynys fach oddi ar arfordir Honduras am ddau fis, gan blymio a snorclo bob munud sbâr.

Felly, pan ddaeth cyfle yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd i weithio gyda llyngyr gwrychog morol, aka polychaetes, roedd yn rhaid imi gyflwyno cais. Yn fy niwrnod cyntaf, osgoi mynd ar goll ar hyd llwybrau dryslyd coridorau’r amgueddfa oedd y brif dasg ac yna dechrau dysgu am y dulliau digideiddio y mae’r amgueddfa yn eu defnyddio ar gyfer sbesimenau. Dim ond ar ôl imi gael trefn ar bethau a dechrau gweithio gyda’r casgliad y sylweddolais pa mor anhygoel ydoedd mewn gwirionedd. Cafwyd y samplau gan R. D. Purchon o bum lleoliad ar hyd Môr Hafren: Llan-bedr Gwynllŵg, Ynys Sili, Harbwr y Barri, Breaksea Point, a Thwyni Dale. Mae hyn yn golygu bod pob sbesimen rwy'n ei drin wedi byw yn nyfroedd Cymru o amgylch Caerdydd! A finnau wedi teithio dramor ar gyfer fy ngwaith maes i gyd, roedd yn hawdd cael fy swyno gan farriffiau lliwgar a mamaliaid morol mawr. Ond mae'r casgliad hwn wedi agor fy llygaid i'r bylchau yn fy ngwybodaeth am rywogaethau rydw i’n rhannu fy nghartref â nhw ac sy’n rhoi cyfle i mi ddysgu mwy. Felly, erbyn hyn, pan fydd pobl yn gofyn i mi pam y symudais i Gymru, rwy’n gallu ateb "Pam lai?” Gyda’r holl fywyd gwyllt hardd, o balod i lyngyr gwrychog, mae cymaint i'w ddarganfod.

Mewn amgueddfeydd sydd â chasgliadau mawr, fel Amgueddfa Cymru, mae bron yn amhosibl cofrestru pob sbesimen sy'n dod i law. Fodd bynnag, mae hyn yn cyfyngu ar faint o wybodaeth y gallwn ei ganfod am rywogaeth, ac mae hynny'n cynnwys gwybodaeth sy’n werthfawr i ffawna Cymru a'r DU. Felly, cafodd fy nghydweithwraig, Caitlin Evans (gweler isod), a minnau y dasg o 1) curadu'r sbesimenau yng nghronfa ddata yr amgueddfa a 2) tynnu llun o bob sbesimen a’i atodi. Byddaf yn trafod y fethodoleg a ddefnyddiwyd ar gyfer curadu'r casgliad gan Purchon (1950), cyn i Caitlin esbonio sut yr aethon ni ati i ddelweddu ein gwaith gyda'r llyngyr gwyrchog.

I guradu'r casgliad, defnyddiais gronfa ddata FileMaker Pro gyda thempled a ddatblygwyd gan yr amgueddfa (Ffigur 1). Ar gyfer pob sbesimen, cofnodais enw'r casgliad, rhif derbyn (rhif unigryw sy'n ein galluogi i leoli pob sbesimen), a dyddiad casglu'r sbesimen, yn ogystal â theulu, genws a rhywogaeth y sbesimen. Roedd pob sbesimen hefyd yn nodi safle casglu sydd, o'i baru â thraethawd PhD R. Denison Purchon ar The Littoral and Sublittoral Fauna of the Northern Shores, near Cardiff a Dale Fort Marine Fauna a olygwyd gan J.H. Crothers, yn rhoi'r wybodaeth angenrheidiol i mi bennu cyfesurynnau hydred a lledred bras yr ardal lle tarddodd y sbesimen. Hefyd, roedd y papurau hyn yn cynnwys llawer mwy o gyd-destun ar gyfer safleoedd casglu'r sbesimenau, gyda rhai unigolion yn disgrifio'r gwaddodion lle cawsant eu darganfod. Ar ôl cofnodi'r gwaddod a chwblhau'r dogfennau hyn, byddai gwybodaeth adnabod allweddol yn cael ei hargraffu ar labeli llai i'w cadw yn y jar gyda'r sbesimen (Ffigur 2). Gyda'r casgliad wedi'i guradu'n llawn ar gronfa ddata yr amgueddfa, roedd hi'n bryd dechrau'r broses ddelweddu.

Caitlin Evans

Dychmygwch allu dysgu am anifeiliaid sy'n gwbl angof i bobl ac ymchwilio iddynt. Infertebratau morol yw’r llyngyr gwrychog, a dydy rhai pobl ddim hyd yn oed yn gwybod amdanyn nhw oherwydd eu natur o gloddio yn y tywod. Maen nhw'n byw ar hyd traethlinau a llanw ein hoff draethau ac mae’n hawdd i rywun beidio â sylwi arnyn nhw o gwbl. Caitlin ydw i, myfyrwraig Bioleg sydd ar flwyddyn olaf fy ngradd israddedig ym Mhrifysgol De Cymru. Ar hap y daeth y cyfle i mi weithio ar leoliad yn Amgueddfa Cymru - doedd gan i ddim bwriad go iawn i fynd ar leoliad. Ond pan soniodd un o'm darlithwyr am y cyfle hwn, roeddwn i'n gwybod bod rhaid i mi fachu ar y cyfle. Pan ddechreuais yn y brifysgol, doeddwn i ddim yn siŵr pa faes i’w ddilyn. Ond cyn gynted ag y dechreuais i astudio ecoleg a sŵoleg, taniwyd diddordeb angerddol yn y pwnc. Teithiais i goedwig law ac arfordir Belize am fis, gan ennill profiad ymarferol a chael cipolwg heb ei ail ar sut brofiad fyddai gweithio yn y maes. O rwydi dal adar ac ystlumod i sgwba ddeifio, fe wnaeth y profiad hwn atgyfnerthu fy niddordeb. Ar hyn o bryd, rwy'n casglu data ar gyfer fy mhrosiect traethawd hir ar boblogaethau ystlumod, gan gasglu data ar gyfer yr Ymddiriedolaeth Cadwraeth Ystlumod ynghyd â chwblhau'r lleoliad hwn, sy'n golygu bod fy wythnosau i'n llawn dop o weithgareddau sŵoleg.

Yn ystod fy amser yn yr amgueddfa, cefais y dasg o guradu a chwblhau gwaith delweddu ar Gasgliad Mendelssohn gan fy ngoruchwylydd Dr Teresa Darbyshire (Uwch Guradur: Infertebratau Morol). Mae hwn yn gasgliad enfawr o tua 115 o sbesimenau sydd wedi'u cadw mewn hylif. Maen nhw'n amrywio o samplau bach y gallwch prin eu gweld i lyngyr mawr sydd prin yn ffitio yn eu jariau. Mae'r sbesimenau sydd yn y casgliad hwn i gyd wedi'u casglu ar ynys Guernsey gan J.M. Mendelssohn ac wedi eu cadw mewn ethanol. Mae gweithio gyda'r casgliad hwn wedi fy helpu i werthfawrogi bioamrywiaeth rhan o’r byd sy’n anghyfarwydd i mi. Mae'n rhoi cipolwg heb ei ail ar fyd natur yr ardal honno. 

Fel i Mayu grybwyll, roedd y dasg o guradu'r casgliad hwn yn cynnwys chwilio'n drylwyr trwy draethawd ymchwil PhD Mendelssohn o 1976 er mwyn darganfod union leoliadau casglu'r sbesimenau hyn. Trwy ddefnyddio'r traethawd ymchwil a chymorth Google Maps dibynadwy, roedd modd i mi bennu cyfesurynnau hydred a lledred ar gyfer pob sbesimen a'u cofnodi yn y gronfa ddata. Cafodd pob manylyn ei nodi ar y gronfa ddata gan gynnwys yr holl wybodaeth dacsonomaidd a hyd yn oed manylion gwaddodion. Ar ôl cwblhau hyn ar gyfer pob sampl, aethom ati i baratoi labeli ffres ar gyfer y samplau hylif corfforol. Roedd hyn yn cynnwys agor y samplau a rhoi label newydd yn y jar. Dull hawdd a chyflym o adnabod y sbesimen.

Y cam nesaf fyddai llywio'n ffordd trwy'r ddrysfa i lawr i'r ystafell ddelweddu. Roedd y broses o ddelweddu'r sbesimenau hyn yn cynnwys y profiad corfforol o sut i ymdrin â sbesimenau hylif wedi'u cadw, yn y ffordd gywir. Roedd tynnu'r llyngyr gwrychog wedi'u cadw allan o'r jar a dadansoddi manylion anhygoel a nodweddion esblygiadol y llyngyr hyn yn wirioneddol anhygoel. Roedd y gwaith delweddu yn rhoi cyfle i ni ennill sgiliau na fydden ni byth wedi'u datblygu oni bai am yr amgueddfa, gan gynnwys sut i drafod hen sbesimenau yn iawn - a chawsom hefyd ein trwytho mewn ffotograffiaeth. Yn ystod ein hamser yn yr amgueddfa, buom yn ddigon ffodus i dreialu project DISSCO (System Ddosbarthedig ar gyfer Casgliadau Gwyddonol) sy'n cynnwys digideiddio casgliadau'r amgueddfa. Mae’r project helaeth hwn yn cynnwys POB casgliad, a'r gobaith yw y bydd y casgliadau morol yn rhan ohono rywbryd yn y dyfodol (Ffigur 3).

Cam cyntaf y broses ddelweddu yw cwblhau delwedd archwilio, sef tynnu llun o bopeth sy'n bresennol yn y jar (Ffigur 4). Gan ddefnyddio gefeiliau, byddem yn tynnu'r sbesimen allan a'i roi mewn dysgl petri llawn ethanol. Byddem wedyn yn cymryd yr holl labeli, hen a newydd, ac yn eu  gosod yn daclus mewn ffrâm. Yna, byddem yn ychwanegu cod QR ar gyfer proses DISSCO. Ar ôl tynnu lluniau o du blaen a thu ôl y labeli a'r sbesimen, byddem wedyn yn symud ymlaen i'r delweddau o’r sbesimen. Mae Ffigur 5 yn dangos manylion y sbesimen, er enghraifft mae gan Arenicola marina nifer benodol o 'gylchoedd' ar ei ben a ddefnyddir i'w adnabod. Mae'r broses hon o ddelweddu sbesimenau yn golygu tynnu sawl llun ar lefelau ffocws gwahanol, sydd wedyn yn cael eu cyfuno i greu ffotograff hynod glir a manwl. Yna, rydyn ni'n defnyddio meddalwedd Helicon Focus i rendro'r ddelwedd derfynol hon cyn ei throsglwyddo i Photoshop i ychwanegu bar graddfa. Cwblhawyd y broses hon ar gyfer fy nghasgliadau i a Mayu (Ffigur 5). Byddem yn cyfnewid tasgau’n rheolaidd, gan roi cyfle i ni feithrin ein sgiliau delweddu ymhellach (Ffigur 6). Ein tasg olaf yn ystod ein hamser yn yr amgueddfa oedd defnyddio Photoshop i olygu ein delweddau i'w gwneud yn lân ac yn daclus. 

Mae'r profiad ar leoliad wedi caniatáu i ni ennill sgiliau gwerthfawr a fyddai’n amhosibl eu cael yn unrhyw le arall. Bu'n brofiad anhygoel sydd wedi agor y drws i fyd y gwyddorau naturiol ac mae’n gam anhygoel yn ein gyrfaoedd i’r dyfodol.

Roedd ein cyfnod yn yr amgueddfa yn llawn hwyl a rhyfeddodau, diolch i bawb yn yr adran gwyddorau naturiol. Yn ogystal â'r adran forol, cawsom bersbectif mewnol o sawl adran arall gan gynnwys fertebratau a botaneg - rydyn ni'n hynod ddiolchgar iddyn nhw, ac wedi meithrin cyfeillgarwch newydd trwy gydweithio. Diolch i'r staff ac i’n goruchwylydd, Teresa Darbyshire, am greu amgylchedd gwaith mor gynnes a chroesawgar ac am sicrhau amser anhygoel i ni yn yr amgueddfa. Rydyn ni wedi ehangu ein gwybodaeth yn aruthrol, ac allen ni ddim fod wedi gofyn am brofiad gwell. 

Fel rhan o brosiect REACH Cymru (Trigolion yn Ymgysylltu â'r Celfyddydau, Diwylliant a Threftadaeth), rydym wedi cael y pleser o weithio gyda grwpiau o Innovate Trust a First Choice - dau sefydliad sy'n cefnogi pobl ag anableddau dysgu yn Rhondda Cynon Taf a Bro Morgannwg. Dros y misoedd diwethaf, rydym wedi dod at ein gilydd ar gyfer cyfres o weithdai creadigol i gysylltu â'n hanes a'n treftadaeth leol trwy gelf a chreadigrwydd.

Ers dechrau REACH, rydym wedi cynnal chwe gweithdy sy'n canolbwyntio ar amgueddfeydd. Dechreuon ni gyda thaith gerdded ymwybyddiaeth ofalgar o amgylch Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. Rhoddodd gyfle i ni i gyd arafu, sylwi ar ein hamgylchoedd, a sgwrsio mewn lleoliad hamddenol. Roedd yn gosod tôn ysgafn ac agored, un sydd wedi cario trwy'r holl sesiynau ers hynny.

Un o'r uchafbwyntiau oedd ymweliad gan ein Prif Guradur Datblygu Casgliadau: LHDTC+, Mark Etheridge. Rhannodd Mark straeon LHDTC+ pwerus o gasgliadau'r amgueddfa, a arweiniodd at sgyrsiau meddylgar. Rhoddodd le i'r grŵp fyfyrio, gofyn cwestiynau a chysylltu'r straeon hynny â'u profiadau eu hunain. Dywedodd Rhys, un o'r cyfranogwyr, “The LGBTQ+ activity at St Fagans was important to me, after that I started to talk to people and be more open with the group about being gay” Ychwanegodd Zac “this is for me, I’m gay so this is for me, look it’s cool”.

Wedi'u hysbrydoli gan wrthrychau o'r amgueddfa, dechreuodd y grŵp greu eu gwaith celf eu hunain. Roedd rhai pobl yn braslunio delweddau a negeseuon, tra bod eraill yn dylunio crysau-T. Yr hyn oedd yn sefyll allan mewn gwirionedd oedd y meddylgarwch y tu ôl i bob darn. Roedd gan bob dyluniad ystyr ac yn adlewyrchu rhywbeth go iawn i'r person a'i gwnaeth. Yn ôl Rhys “Two of my favourite activities were the art lesson with Marion and designing a t-shirt about what being Welsh meant to me. I liked them because I liked sitting down with friends and support workers, just having fun and getting creative”.

Roedd rhai o'n gweithdai mwy diweddar yn canolbwyntio ar Pride. Arweiniodd dau o Gynhyrchwyr Amgueddfa Cymru sesiwn ddifyr am hanes ac arwyddocâd Pride, a wnaeth tanio lawer o chwilfrydedd a thrafodaeth. Cafodd y grŵp y dasg o greu baneri beiddgar, llachar y gellid eu cario yn yr orymdaith. Roedd y sesiynau hyn yn llawn brwdfrydedd, digon o liwiau ac ymdeimlad gwirioneddol o ddathlu.

Mae REACH yn ymwneud â dysgu sgiliau newydd a gwneud ffrindiau newydd. Mewn gweithdai, rydym yn clywed straeon sydd heb gael eu clywed o’r blaen i uwcholeuo a chryfau balchder, yn ogystal â defnyddio talentau pobl leol i herio’r stigma y mae eu cymunedau yn eu hwynebu. Gwrandewch ar beth sydd gan Eve, Cydlynydd Iechyd a Lles ar gyfer First Choice, i'w ddweud

"Being part of the Wales REACH Project, I've loved seeing a core group form of people who are passionate about learning, sharing and creating. Wales REACH has provided the group with opportunities to try new things and form new friendships; some of these people may have never otherwise crossed paths despite their common interests. Their energy and enthusiasm has been infectious and it's been wonderful to join in with some of the sessions, hosted by kind and knowledgeable facilitators".

Cadwch lygad am flogiau eraill sydd ar ddod, yn arddangos y gwaith anhygoel sydd wedi bod yn digwydd ar draws ein holl gymunedau sy'n cymryd rhan.

Mae REACH Cymru yn bosibl diolch i gymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Mae REACH Cymru yn bartneriaeth rhwng tri ar ddeg o sefydliadau ac yn cael ei arwain gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Cymru. Mae’n cael ei ariannu gyda grant gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Dechreuodd y cyfnod presennol yn hydref 2024 ac mae disgwyl iddo barhau tan hydref 2026.

Rydym yn mwynhau mis Awst llawn digwyddiadau yn Sain Ffagan! Rydym eisoes wedi archwilio cyfnod y Celtiaid a’r Canoloesoedd, a’r wythnos hon rydym wedi’n hymgorffori mewn bywyd Tuduraidd!

Hyd at ddydd Gwener yr wythnos hon, gallwch archebu lle i gymryd rhan mewn sesiynau rhyngweithiol yn Eglwys Sant Teilo, lle cewch gyfarfod canllaw Tuduraidd a fydd yn cyflwyno rhai o arferion a thraddodiadau’r cyfnod. Byddwch yn dysgu am fywyd Tuduraidd, yn delio â gwrthrychau replica o’r casgliad, ac yn dod i ddeall pwysigrwydd y waliau paentied manwl yn yr Eglwys. Ein nod yw creu profiad dysgu cyffrous i’r teulu cyfan. Gweler amseroedd, prisiau a gwybodaeth archebu yma: 

Gallwch hefyd ymuno â Chornel Cart Celf, lle rydym yn cynnal gweithgareddau grefft bob dydd Llun i ddydd Gwener drwy gydol mis Awst. Yr wythnos hon, gallwch archwilio’r cyfnod Tuduraidd trwy crefft; gan greu rhosynnau, ruffiau, cleddyfau, coronau, tai Tuduraidd, ffenestri efelychu gwydr lliw, a doli papur! Mae’r gweithgareddau’n costio £4 y plentyn (am ddim i oedolion sy’n cynorthwyo!). Byddwch yn cael bandiau sy’n galluogi ichi fynd i mewn ac allan o’r ardal gweithgareddau cymaint ag y dymunwch rhwng 10:30 a 15:00.

Ac nid yw’r hwyl yn dod i ben gyda’r Tuduriaid! Yr wythnos nesaf, byddwn yn cofleidio â’r Oes Fictoraidd! Byddwn yn cynnal sesiynau Cwrdd â’r Athro Fictoraidd, a bydd ein gweithgareddau crefft yn thema Fictoraidd! Byddwn yn gwneud doli peg, tai Fictoraidd, gemau cwpan a phêl papur a thawmatropau ynghyd ag taflenni gweithgaredd a chrefftau eraill. Dysgwch fwy am beth sydd ar y gweill yn Sain Ffagan ac archebwch eich tocynnau yma: Digwyddiadau | Museum Wales

Mae sawl adeilad Tuduraidd a Fictoraidd i’w archwilio ar y safle; gallwch ddysgu mwy amdanynt yma: Adeiladau Hanesyddol | Museum Wales

Mae gennym hefyd adnoddau addysgol diddorol y gallwch chi eu defnyddio adre:

• Adnodd Cyfnod Allweddol 2 ar y Bywyd Bob Dydd Y Celtiaid yng Nghymru yn Oes yr Haearn
• Oes y Tywysogion
• eLyfr: Ysgol Fictoraidd yng Nghymru

Gobeithiwn eich gweld chi’n fuan,

Tîm Addysg Sain Ffagan

Mae adrodd stori amgueddfa yn broses gymhleth! 

Mae gwrthrychau, paneli gwybodaeth a gwefannau yn gwneud gwaith teilwng iawn o ddarparu gwybodaeth, a ffilmiau yn amhrisiadwy wrth osod cyd-destun – ond rydyn ni i gyd eisiau gwybod straeon y bobl oedd yno ar y pryd fwy na dim – a does dim ffordd well o adrodd eu straeon na dod â nhw yn ôl yn fyw! Nid yn llythrennol wrth gwrs – ond gydag actorion! 

Mae Rhian Cadwaladr, actores lleol poblogaidd, wedi bod yn adrodd straeon yn yr Amgueddfa ers dros 25 mlynedd. 

Roedd Margaret (neu Gwladys fel y gelwid mae'n debyg) yn dipyn o gymeriad! Roedd hi'n Nyrs ardderchog ond hefyd yn gantores wych! Bu'n gweithio yn yr Ysbyty am flynyddoedd lawer a mae Rhian wedi ymchwilio'n fanwl i'w hanes er mwyn iddi allu ateb pob cwestiwn amrywiol sy'n dod gan yr ymwelwyr.

Dechreuodd Rhian weithio 'mewn cymeriad' gyda'r Amgueddfa nôl yn Hydref 1997,  pan ofynnwyd iddi ddod yn gymeriad yn nhŷ Prif Beiriannydd yr Amgueddfa, a oedd newydd ei adnewyddu ar y pryd.

Dros y blynyddoedd, mae hi wedi portreadu cymeriadau amrywiol yn Nhy'r Peiriannyd - sef Elizabeth, morwyn y Prif Beiriannydd ac yna Hanna - ei wraig. 

Yn y rôl yma, roedd y pwyslais ar y gwrthrychau arbennig i'w darganfod yno  – o’r llestri patrwm helyg hardd ar y dresel, i’r matiau rhacs ar y llawr i baentiad hollbresennol Salem ar y wal – darganfyddiad cyffredin mewn nifer o gartrefi Cymreig tua 1919 oherwydd hysbysebu gwych Sunlight Soap! 

Yn ystod digwyddiadau Nadolig yr Amgueddfa, caiff Rhian ei hamgylchynu gan deuluoedd yn ei helpu i wneud orennau Fictoraidd – gan adael arogl hyfryd yr ŵyl drwy’r tŷ.

Tra bod teuluoedd yn mwynhau'r gweithgaredd yn y gwahanol dai, mae nhw hefyd yn dysgu mai cartrefi pobl oedd rhain. Mae'n rhaid i Hanna dreulio llawer o'i hamser yn gwneud tanau i gynhesu'r tŷ a choginio'r bwyd. Mae'n rhaid iddi wneud y matiau rhacs ar y llawr a sgleinio'r pres sydd wedi'i drosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth. Ei hoff beth yw'r wyntyll lechi a wnaed gan ei thad i ddangos ei ddawn fel chwarelwr. 

Draw yn Nhai'r Chwarelwyr mae cymeriad Anti Marged yr olchwraig yn dod yn fyw - rhan amlaf gyda plant ysgol lleol.  

“Mae dod â’n hanes yn fyw, nid yn unig i genedlaethau o Gymry ond i bobl o bedwar ban byd, wedi bod yn anrhydedd,” meddai Rhian, sy’n wreiddiol o bentref Llanberis - ei thaid, ei hen daid a’i hen hen daid yn gweithio yn Chwarel Dinorwig. 

"Mae pobl mor barod i ddychmygu eu bod nhw wedi camu yn ôl mewn amser ac yn cyfarfod ag ysbryd o'r gorffennol – er mae'n rhaid i mi gyfaddef bod rhai pobl, sydd ddim wedi disgwyl fy ngweld i'n eistedd yno, yn dychryn braidd i ddechrau!"

Cymeriad arall gan Rhian oedd ‘Anti Marged’, cymeriad yn canolbwyntio ar y diwrnod golchi traddodiadol – o’r sgrwbio gyda sebon carbolig i wthio dillad drwy’r mangl i sychu a smwddio – y cyfan wedi’i ganoli o amgylch tân glo cynnes wrth gwrs! Dyma broses hir sy'n fyd oddiwrth cyfleustra ein peiriannau golchi trydan, peiriannau sychu dillad a heyrn trydan heddiw a phlant ysgol bob amser yn cael eu llorio gan y broses ac allan nhw ddim credu bod yr holl beth yn cymryd cymaint o amser o'i gymharu â'r trefniadau modern! 

Actor arall sydd wedi gweithio yn yr Amgueddfa ers rhai blynyddoedd yw  Leisa Mererid. Mae’n chwarae rôl gwraig tŷ o 1901 sy’n brwydro i ymdopi â’r caledi a ddaeth yn sgil y Streic Fawr yn Chwarel y Penrhyn ym Methesda. Mae'r stori yn un anodd. Mae gŵr  y ty ar streic – yn ystod y Cloi Mawr yn Chwarel y Penrhyn. Ychydig o fara sydd ar y bwrdd a mae bywyd yn anodd. Y peth amlycaf yn y tŷ yma yw cragen 'conch' fawr y bydd hi ac eraill sy’n briod â dynion sydd ar streic yn hwtio drwyddi ar y 'bradwyr' - y dynion sydd wedi penderfynu torri’r streic a mynd yn ôl i’r gwaith. Fel mae’r arwydd yn ffenest Leisa yn ei ddweud, “Nid oes Bradwr yn y tŷ hwn!” 

Yn fwy diweddar mae Rhian wedi datblygu cymeriadau newydd. Ym mis Mai 2022, dathlodd yr Amgueddfa ei phen-blwydd yn 50 oed a chyflwyno cymeriad newydd i’r cymysgedd – rhywun a allai roi mwy o hanes y gweithdai – ac felly ganed ‘Wil Ffitar’, cyn-osodwr peirianneg yng ngweithdai’r Gilfach Ddu. Ysgrifennwyd y sgript ar gyfer hyn gan Rhian ac yn 2024 - cyn i'r amgueddfa gau am gyfnod o ailddatblygu, cyflwynwyd cymeriad newydd eto gan Rhian - sef GWYNETH - Mam leol yn byw yn Llanberis yn 1969.

Llynedd, yn gweithio gyda’r gymuned fel rhan o’r broses ymgysylltu ar gyfer ailddatblygu’r Amgueddfa Lechi, creuwyd Gwyneth Robaits, gwraig weddw sy'n byw yn tŷ 1969 Fron Haul.  Mae Gwyneth yn ceisio cefnogi ei mhab i fynd i'r Coleg i barhau a'i addysg gan fod y Chwarel wedi cau yn ystod Haf y flwyddyn honno! Newid byd ar y gymdeithas leol! 

A nawr mae cymeriad newydd eto - ond mewn lleoliad tra wahanol y tro hwn - sef MARGARET Y MÊTRON. Mae Margaret  i'w darganfod yn Ybsyty'r  Chwarel, jesd uwchben yr Amgueddfa ym Mharc Padarn. Mae Margaret yn son am y math o anafiadau a salwch sy’n cael eu trin yno ynghyd a hanes y Doctoriaid sy’n gweithio yno fel yr enwog R.H. Mills Roberts. Mae hefyd yn son am y gwaith y mae hi a’r staff eraill yn ei wneud o ddydd i ddydd, ac wrth gwrs pa mor flaengar ydi’r Ysbyty fach Gymunedol yma yn defnyddio Pelydr X a 'Lister spray'! 

Dywedodd Elen Roberts, Pennaeth Amgueddfa Lechi Cymru: 

“Mae bod yn actor amgueddfa yn rôl anodd i'w chyflawni! Mae dyfnder yr wybodaeth y mae'n rhaid iddyn nhw ei chasglu yn enfawr oherwydd bod y cwestiynau y gellir eu gofyn yn eang iawn – o bethau sylfaenol fel sut mae haearn yn cynhesu ar y tân i faterion mwy cymhleth fel ffigurau gwleidyddol y dydd a'r gynulleidfa. O’r herwydd, mae ein hactorion yn ychwanegu cymaint at brofiad yr amgueddfa ac yn galluogi ein hymwelwyr i fwynhau ein stori mewn ffordd ymgollol a rhyngweithiol.”

Dewch i glywed hanes Margaret draw yn Ysbyty'r Chwarel bob dydd Iau drwy gydol yr Haf. Cewch fwy o wybodaeth yma.