Geirfa
Canllaw i gyfnodau cynhanesyddol a hanesyddol
Cynhanes – Y cyfnod cynnar nad oes gennym gofnodion ysgrifenedig wedi goroesi ohono, h.y. o’r amserau cynharaf hyd at gyfnod y Rhufeiniaid (y ganrif 1af i’r 5ed ganrif OC).
Palaeolithig – O tua 500,000 i tua 8,300 CC.
Mesolithig – O tua 8,300 i tua 4,000 CC.
Neolithig – O tua 4,000 i tua 2,500 CC.
Calcolithig / Yr Oes Gopr – O tua 2,500 i tua 2,200/2,100 CC.
Yr Oes Efydd – O tua 2,500 i tua 800 CC.
Yr Oes Haearn – O tua 800 CC i ganol neu ddiwedd y ganrif gynta OC.
Rhufeinig – Yn draddodiadol, disgrifir y cyfnod Rhufeinig ym Mhrydain fel y cyfnod rhwng y goresgyniad yn 43 OC a 410 OC. Fodd bynnag, yng Nghymru, ni ddechreuodd y Rhufeiniaid reoli tan tuag 80 OC.
Y Canoloesoedd Cynnar – O 410 OC tan oresgyniad y Normaniaid yn 1066.
Y Canoloesoedd – O oresgyniad y Normaniaid yn 1066 tan tua 1500.
Y Cyfnod Ôl-ganoloesol – O’r 1540au tan ganol y 18fed ganrif.
Termau eraill
- Arian wedi’i ddarnio
Darnau bach o eitemau arian wedi’u malu. Gellid eu toddi i wneud eitemau eraill neu eu defnyddio i dalu am bethau. - Arian wedi’i oreuro
Arian â haen o aur drosto i’w harddu ac atal tarneisio. - Bwyell socedog
Math o ben bwyell efydd a ddatblygwyd yn yr Oes Efydd Ddiweddar. Roedd iddo soced agored i gynnwys coes bren. - Bylchgrwn
Fe'i defnyddir yn aml i ddisgrifio broetsh ar ffurf cylch anghyflawn, a ddefnyddid i gau dillad rhwng yr Oes Haearn a'r Canoloesoedd Cynnar. - Celc
Grŵp o eitemau a gladdwyd gyda’i gilydd ar yr un pryd. (Nid yw’r term yn cynnwys eitemau sy’n gysylltiedig â beddau). - Creirgell
Blwch bychan, wedi’i wneud o fetalau gwerthfawr a’i addurno’n gain gan amlaf, yn cynnwys creiriau sant (fel darnau o asgwrn, pren neu liain). - (Y) Diwygiad Protestannaidd
Cyfnod, a ddechreuodd yn yr 1530au ym Mhrydain, pryd y gadawodd rhannau o Ewrop yr eglwys Babyddol a sefydlu eglwysi Protestannaidd annibynnol. - Eiconograffig
Yn cynnwys delwedd grefyddol. - Ingot
Metal wedi’i gastio, yn aml i faint neu bwysau safonol, y gellir ei ddefnyddio wedyn i wneud pethau eraill. - Intaglio
Carreg wastad a osodwyd mewn modrwy a ysgythrwyd â dyfais neu ddelwedd fel y gellir ei defnyddio fel selnod. - Lledfa
Y rhan o fodrwy sydd yn y golwg. Gall fod wedi’i siapio, gall gynnwys carreg, neu gall fod wedi’i ysgythru. - Naddu fflint
Celfyddyd a gwyddor siapio taclau fflint. - Neddyf (bwyell gam)
Teclyn i dorri a siapio pren. Tebyg i fwyell, ond bod yr ymyl dorri yn unionsgwar â’r goes. - Niwmismateg
Astudio darnau arian, tocins a medalau. - Palstaf
Math o ben bwyell efydd a ddefnyddid yn yr Oes Efydd Ganol. Roedd cantelau uchel yn ei ddal yn sownd wrth y goes. - Tomen sbwriel
Lle i daflu sbwriel. Roedd rhai'n fach, ar gyfer sbwriel teuluoedd, ac eraill yn fwy lle teflid gweddillion gwleddoedd mawr neu weithgareddau cymunedol.