Y Galdrist Rithiol – un o blanhigion prinnaf Prydain

Galdrist Rithiol Swydd Henffordd, 2009.

Map yn dangos dosbarthiad y Galdrist Rithiol ym Mhrydain (pob cofnod: data trwy garedigrwydd Cymdeithas Fotanegol Ynysoedd Prydain 2013).

Eleanor Vachell, tua 1930

Y Galdrist Rithiol a gasglwyd gan Rex Graham, 1953

Y Galdrist Rithiol o Swydd Henffordd 1982, wedi’i chadw mewn fformalin.

Mae gan y Llysieufa Genedlaethol yn Amgueddfa Cymru gasgliad bychan – ond hynod werthfawr – o’r Galdrist Rithiol (Epipogium aphyllum Sw.) neu Degeirian y Cysgod. A ddylem fod yn falch o hynny, neu a ddylent fod wedi’u gadael yn y gwyllt? Mae’r ateb yng nghasgliad yr Amgueddfa, a gan wlithod...

Mae’r Galdrist Rithiol ymhlith planhigion prinnaf gwledydd Prydain. Fe’u canfuwyd mewn tua 11 safle yn ardaloedd y Chilterns a gorllewin canolbarth Lloegr, ond gan eu bod mor brin a’u lleoliad mor gyfrinachol, mae’n anodd gwybod sawl safle sydd yna’n union.

Planhigyn diflanedig

Cafodd y Galdrist Rithiol ei darganfod ym Mhrydain am y tro cyntaf ym 1854, ond dim ond un ar ddeg o weithiau y’i gwelwyd cyn y 1950au. Fe’i gwelwyd yn rheolaidd yma a thraw yn y Chilterns rhwng 1953 ac 1987, ond yna diflannodd, ac fe’i hystyriwyd yn ddiflanedig nes i un planhigyn gael ei ddarganfod yn 2009. Dim ond unwaith y’i gwelwyd yn y mwyafrif o safleoedd, ac yn anaml iawn am fwy na deng mlynedd.

Y Galdrist Rithiol – golygfa brin dan gysgod tywyll y goedwig.

Mae’r planhigyn lliw gwyn hufen i frown pincaidd hwn yn tyfu mewn coedwigoedd tywyll a chysgodol a dyna sy’n egluro’i enw. Diffyg cloroffyl sy’n gyfrifol am ei liw gan ei fod yn barasit ffyngau sy’n gysylltiedig â gwreiddiau coed, ac nid oes angen iddo gael ei fwyd ei hun trwy ffotosynthesis. Mae’n treulio’r rhan fwyaf o’i oes fel rhisom (cyffion tanddaearol) ym mhridd neu ddeiliach coetiroedd, a dim ond ambell dro y gwelir blagur blodau uwchlaw’r ddaear. Hyd yn oed wedyn, mae ei maint bychan (llai na 15cm fel arfer, a phrin yn cyrraedd 23cm) a’u hymddangosiad anwadal rhwng mis Mehefin a mis Hydref yn golygu mai anaml iawn y gwelir y Galdrist Rithiol.

Tan yn ddiweddar, darn o risom a gasglwyd ar gyfer Eleanor Vachell ym 1926 oedd yr unig sbesimen Prydeinig yn nwylo Amgueddfa Cymru. Ei llysieufa hi yw un o’r rhai mwyaf cynhwysfawr gan fotanegydd o Brydain, a chyflwynodd ei chasgliad i’r Amgueddfa pan fu farw ym 1949. Mae ei dyddiadur botanegol yn adrodd hanes darganfod y Galdrist Rithiol:

"28 May 1926. The telephone bell summoned Mr [Francis] Druce to receive a message from Mr Wilmott of the British Museum. Epipogium aphyllum had been found in Oxfordshire by a young girl and had been shown to Dr [George Claridge] Druce and Mrs Wedgwood. Now Mr Wilmott had found out the name of the wood and was ready to give all information!!! Excitement knew no bounds. Mr Druce rang up Elsie Knowling inviting her to join the search and a taxi was hurriedly summoned to take E.V. [=Eleanor Vachell] and Mr Druce to the British Museum to collect the particulars from Mr Wilmott. The little party walked to the wood where the single specimen had been found and searched diligently that part of the wood marked in the map lent by Mr Wilmott but without success, though they spread out widely in both directions... Completely baffled, the trio, at E.V.'s suggestion, returned to the town to search for the finder. After many enquiries had been made they were directed to a nice house, the home of Mrs I. ?, who was fortunately in when they called. E.V. acted spokesman. Mrs I. was most kind and after giving them a small sketch of the flower told them the name of the street where the girl who had found it lived. Off they started once more. The girl too was at home and there in a vase was another flower of Epipogium! In vain did Mr Druce plead with her to part with it but she was adamant! Before long however she had promised to show the place to which she had lead Dr Druce and Mrs Wedgwood and from which the two specimens had been gathered. Off again. This time straight to the right place, but there was nothing to be seen of Epipogium! 2 June 1926. A day to spare! Why not have one more hunt for Epipogium? Arriving at the wood, E.V. crept stealthily to the exact spot from which the specimen had been taken and kneeling down carefully, with their fingers they removed a little soil, exposing the stem of the orchid, to which were attached tiny tuberous rootlets! Undoubtedly the stem of Dr Druce's specimen! Making careful measurements for Mr Druce, they replaced the earth, covered the tiny hole with twigs and leaf-mould and fled home triumphant, possessed of a secret that they were forbidden to share with anyone except Mr Druce and Mr Wilmott. A few days later E.V. received from Mr Druce an excited letter of thanks and a box of earth containing a tiny rootlet that he had found in the exact spot they had indicated." [Ffynhonnell: Forty, M. & Rich, T. C. G., eds. (2006). The botanist. The botanical diary of Eleanor Vachell (1879-1948). Amgueddfa Genedlaethol Cymru, Caerdydd]

Rhannodd Eleanor ei gwreiddiosyn â’i chyfaill mynwesol Elsie Knowling, a oedd hefyd yn cadw llysieufa. Trwy gyd-ddigwyddiad lwcus, mae’r ddau ddarn bellach gyda’i gilydd yn yr Amgueddfa ar ôl bod ar wahân am 84 o flynyddoedd.

Ym 1953, daeth Rex Graham, mab Elsie, ar draws 22 Galdrist Rithiol mewn coedwig yn Swydd Buckingham, sef y gytref fwyaf erioed yng ngwledydd Prydain (Graham 1953). Dyma’r tro cyntaf i’r Galdrist Rithiol gael ei gweld ers ugain mlynedd, a hawliodd sylw’r wasg Brydeinig. Dim ond tri sbesimen gasglodd Rex ar y pryd, ond aeth ati i gasglu rhagor dros y blynyddoedd dilynol pan welodd fod gwlithod yn eu bwyta. Ymhen hir a hwyr, roedd gan Rex bedwar sbesimen ar gyfer ei lysieufa ei hun, i’w hychwanegu at y darn yn llysieufa ei fam. Roedd y Galdrist Rithiol ymhlith trysorau llysieufa Graham & Harley, a roddwyd i Amgueddfa Cymru yn 2010.

Y trydydd casgliad yw’r unig sbesimen yn yr Amgueddfa sy’n cael ei gadw mewn gwirod (yn hytrach na’i wasgu a’i sychu) er mwyn dangos strwythur tri dimensiwn y blodyn. Darganfuwyd gan y Dr Valerie Richards (Coombs gynt) ym 1982, a’i roi trwy garedigrwydd i’r Amgueddfa yn 2013.

I waith caled a greddf Mark Jannink, yn ogystal â gwlithen lwglyd arall, y mae’r diolch am y pedwerydd casgliad a’r olaf. Dechreuodd Mark ystyried a oedd y Galdrist Rithiol yn blodeuo’n amlach ar ôl gaeafau oer. Ymchwiliodd i’r holl ddarganfyddiadau blaenorol o’r Galdrist Rithiol – ei hoff gynefin, tymor blodeuo a phatrymau’r tywydd – yna dechrau gwylio deg safle posib yng ngorllewin canolbarth Lloegr, ac ymweld â nhw bob pythefnos gydol haf 2009, ar ôl un o’r gaeafau oeraf ers blynyddoedd lawer. O’r diwedd, ym mis Medi, daeth ar draws un sbesimen bach. Roedd yn destun cryn gyffro i fotanegwyr, gan fod y Galdrist Rithiol wedi’i dynodi’n ddiflanedig yn swyddogol yn 2005. Dychwelodd Mark yno sawl tro yn ystod y dyddiau nesaf, wrth i’r planhigyn bylu a ‘brownio’ yn araf, hyd nes bod y gwlithod wedi cnoi drwy’r coesyn. Cafodd y gweddillion eu casglu a’u gwasgu, a’u cyfrannu i’n llysieufa ni yn fuan wedyn.

Felly, cafodd pump o’r saith Galdrist Rithiol o Brydain sydd yn Amgueddfa Cymru, eu casglu yn sgil gwlithod, sy’n fwy o fygythiad na botanegwyr. Mae’r Galdrist Rithiol wedi’i diogelu’n llawn gan y gyfraith, dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981, ond dyw’r gwlithod ddim callach!

Mae gennym wyth sbesimen o Ewrop hefyd, lle mae’r Galdrist Rithiol yn fwy cyffredin, ond eto’n brin. Cafodd un o’n sbesimenau gorau ei gasglu gan W. A. Sledge yn y Swistir.

Mae croeso i chi ddod draw i weld y Galdrist Rithiol yn Llysieufa Genedlaethol Cymru, ond peidiwch â disgwyl i ni ddatgelu o ble y daethant! A da chi, gadewch eich gwlithod gartref.

Darn o wreiddiosyn y Galdrist Rithiol yn llysieufa Eleanor Vachell. Mae hefyd yn cynnwys cyfeiriad y Dr George Claridge Druce (1924) ato yn Gardeners Chronicle cyfres 3 cyfrol 76, tudalen 114 a dau fraslun bach gan Miss Baumgartner.

Galdrist Rithiol o’r Swistir a gasglwyd gan W. A. Sledge ym 1955.

Galdrist Rithiol Swydd Henffordd, 2009