Celc arian Llanfaches
Yn 2006, daeth un o'r casgliadau gorau o geiniogau arian o Brydain Rufeinig yr ail ganrif i'r wyneb ger Llanfaches, Casnewydd.
Darganfuwyd celc o 599 denarii arian wedi'u cuddio mewn llestr coginio a wnaed yn lleol. Maen nhw'n cael eu harddangos yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru bellach.
Saif Llanfaches rhwng caer yr ail lynges Awgwstaidd yng Nghaerllion a phencadlys y llwythi lleol, Venta Silurum, yng Nghaerwent.
Mae'r 599 denarii arian, sy'n dangos Ymerawdwyr Rhufeinig fel Hadrian a Nero, yn dyddio'n ôl i OC 160, a chyhoeddwyd eu bod yn drysor ym mis Gorffennaf 2007.
Y Denarius, neu Denarii (lluosog), yw'r darn arian Rhufeinig enwocaf, mwy na thebyg. Dyma'r llythyren 'd' a oedd yn rhan o hen system arian '£-s-d' Prydain. Roedd 1 denarius rywbeth tebyg i gyflog diwrnod ar y pryd, i weithiwr cyffredin (meddyliwch am ddameg y winllan yn y Beibl) neu lengfilwr Rhufeinig. Roedd y denarius, felly, yn ddarn gwerthfawr o arian.
Byddai 600 denarii yn swm aruthrol - tybed faint o amser fyddai hi'n ei gymryd i chi gynilo gwerth dwy flynedd o gyflog gros, tybed?
Cliciwch ar y mân-luniau isod i bori trwy ddetholiad o'r celc arian.
Celc ceiniogau Llanfaches
Ffugiad o Hadrian — mae'r ochr arall yn copïo ceiniog Trajan
Ffugiad o Hadrian
Pietas yn offrymu ger allor [Diva Faustina I]
Portread oes o Faustina I
Hadrian, portread pen noeth
Pax (heddwch) yn rhoi arfau ar dân [Trajan]
Dwylo wedi'u plethu: ymerawdwr a'r fyddin [Nerva]
Bwystfil estron [Titus]
Hwch a moch bach [Vespasian] - yn cyfeirio at chwedl y sefydlu
Antoninus Pius (138-61); wedi'i fabwysiadu fel ail olynydd i Hadrian
Fortuna ('ffawd') [Trajan]
Antoninus Pius (138-61)
Hadrian (117-38)
Felicitas ('hapusrwydd') [Trajan]
Liberalitas — haelioni'r ymerawdwr [Hadrian]
Concordia [Antoninus Pius]
Clementia ('trugaredd') [Antoninus Pius]
Italia - talaith arall wedi'i hymgnawdoli [Antoninus Pius]
Sabina, gwraig Hadrian
Vesta, duwies yr aelwyd [Sabina]
L. Aelius (136-8); penodwyd yn olynydd i Hadrian, ond bu farw'n gyntaf
Hadrian fel 'adferwr' Gâl
Faustina II, merch Antoninus Pius, gwraig Marcus
Faustina I, gwraig Antoninus (m.141); argraffiad coffa ('Diva')
Offer offeiriadol [Marcus Aurelius Caesar]
Marcus Aurelius fel Cesar o dan A Pius (139-61)
Taranfollt ar gadair [Antoninus Pius]
Aegyptos - un o'r taleithiau niferus a ymgnawdolir ar geiniogau Hadrian
Aequitas ('fair dealing') or Moneta (the mint) [Antoninus Pius]
Pietas ('ffyddlondeb, dyletswydd') [Hadrian]
Victoria: duwies buddugoliaeth [Hadrian]
Fides publica: 'diffuantrwydd' y wladwriaeth (!) [Hadrian]
Moneta - ymgnawdoliad o'r bathdy a'r arian bath [Hadrian]
Adventus ('cyrraedd') - Hadrian yn cael ei gyfarch gan Roma
Neifion, duw dŵr/y môr [Hadrian]
Iustitia ('cyfiawnder) [Hadrian]
Hercules a'i bastwn [Hadrian]
Salus ('Iechyd'/'lles') [Hadrian]
Diana, duwies hela a ffrwythlondeb [Hadrian]
Libertas ('rhyddid') [Hadrian]
Providentia ('rhagweld') [Hadrian]
Hilaritas ('gorfoledd') [Hadrian]
Hadrian (117-38)
Hadrian (117-38)
Roma - duwies/ymgnawdoliad o'r ddinas [Hadrian]
Hadrian fel gubernator (llywiwr) y Byd
Oceanus, ymgnawdoliad o'r afon sy'n amgylchynu'r ddaear [Hadrian]
Hadrian (117-38)
Virtus ('gwroldeb') [Trajan]
Hadrian yn cael ei fabwysiadu fel etifedd Trajan [Hadrian]
Felicitas ('hapusrwydd') [Trajan]
Anrhydeddu tad Trajan
Colofn Trajan, Rhufain - sy'n dal i sefyll heddiw
Llumanau milwrol [Trajan]
Cerflun marchog o Trajan
Trajan mewn gorymdaith orfoleddus
Ymgnawdoliad o dalaith Arabia, gyda chamel [Trajan]
Tlws o arfau [Trajan]
Ceres, duwies amaethyddiaeth [Trajan]
Dacian wedi'i drechu [Trajan]
Tlws o arfau a Dacian wedi'i ddal [Trajan]
Via Traiana, ffordd newydd yn ne'r Eidal [Trajan]
Spes ('gobaith') yn dal blodyn [Trajan]
Mawrth, duw rhyfel [Trajan]
Concwest Dacia [Trajan]
Tragwyddoldeb, yn dal yr haul a'r lloer [Trajan]
Trajan (98-117)
Hercules, yn gwisgo croen llew ac yn dal pastwn [Trajan]
Nerva (96-8)
Minerva [Domitian Augustus]
'Cytgord y byddinoedd' [Nerva]
Domitian, Augustus (81-96)
Julia Titi, merch Titus a chariad Domitian
Titus, Augustus (79-81)
Venus [Titus Augustus]
Blaidd gyda Romulus a Remus [Domitian Caesar]
Pegasus [Domitian Caesar]
Iau [Vespasian]
Vespasian
Vespasian
Judaea - atal y gwrthryfel Iddewig [Vespasian]
Vespasian (69-79), cyn-gadlywydd Legio II Augusta
Vitellius (OC 69)
Vitellius (OC 69)
Otho (OC 69) a'i wig drawiadol
Iau, Pennaeth y Duwiau [Nero]
Nero (OC 54-68)
Pegasus
Pennau
Yn wahanol i'n darnau arian ni heddiw - sydd ag un llywodraethwr yn unig arnynt ac ychydig iawn o gynlluniau gwahanol - roedd arian bath ymerodraeth Rhufain yr ail ganrif yn llawn amrywiaeth: mae celc Llanfaches yn cynnwys ceiniogau â llun 12 ymerawdwr gwahanol a phedair o'u gwragedd neu gariadon.
Cynffonnau
Roedd dwsinau o gynlluniau gwahanol ar gefnau'r ceiniogau - a oedd fel cronicl o amcanion, gwerthoedd a llwyddiannau ymerodrol (i'r rhai a oedd yn ddigon brwd neu lythrennog hyd yn oed, i'w deall). Roeddynt yn cynnwys: hanes a chwedloniaeth, yr ymerawdwr a'i orchestion, y fyddin, yr ymerodraeth, duwiau Rhufeinig, ymgnawdoliad o gysyniadau haniaethol, a'r byd naturiol hyd yn oed.
Felly, dyma gyfle i ddod i adnabod y llywodraethwyr Rhufeinig, eu gwragedd a'u cariadon yn well, a deall y negeseuon y tu ôl i rai o'r ceiniogau mwyaf diddorol yn y casgliad.
Y cyd-destun ehangach
Mae'n ymddangos mai arian wedi'i gynilo oedd celc Llanfaches (yn hytrach nag arian nad oedd mewn defnydd ar y pryd) - felly ai rhan o gynilion gorfodol a dewisol ychwanegol milwr Rhufeinig oedden nhw? Neu gynilion yn sgil oes o fasnachu yn nhref gyfagos Caerwent? Beth bynnag oedden nhw, roedd cyflog milwrol yn hollbwysig i wasgaru'r arian bath newydd; mae wyth celc o gyfnod Antoninus Pius (138-61 OC) wedi'u darganfod yma yng Nghymru, a chelc Llanfaches yw'r mwyaf o bell ffordd.
sylw - (1)
Diolch yn Fawr,
Trefor