Caer Rufeinig Brynbuga

Cloddio'r ysguboriau ym Mrynbuga. Y llinellau llorweddol sy'n croesi'r llun yw sylfeini'r ysguboriau pren, ac yng ngwaelod y ffosydd gwelir tyllau ar gyfer pyst fertigol. Ar yr ochr chwith, gellir gweld pydew diweddarach yn torri drwy un o ffosydd y sylfeini. Llefydd na chafodd eu cloddio yw'r llinellau fertigol.

Adluniad o'r Porth Dwyreiniol, Brynbuga (gan Martin Dugdale). Roedd y porth, a godwyd o bren yn yr un ffordd â gweddill y gaer, yn cynnwys dau dŵr y naill ochr a'r llall i lôn ddwbl, oedd wedi'u cysylltu â thramwyfa uwchlaw'r ffordd.

Adluniad o'r tair ysgubor fawr ym Mrynbuga (gan Martin Dugdale). Roedd lloriau'r adeiladau hyn uwchlaw'r ddaear er mwyn atal tamprwydd, llygod a phryfetach rhag cyrraedd y grawn a bwydydd eraill a gâi eu storio ynddynt.

Cedwir darganfyddiadau'r cloddiadau ym Mrynbuga yn Amgueddfa'r Lleng Rufeinig yng Nghaerllion.

Datgelodd cloddiadau yn y 1960au gaer oedd unwaith yn gartref i Ugeinfed Leng Rhufain.

William Camden (1551-1623) oedd y cyntaf i gofnodi'r cysylltiad rhwng y Rhufeiniaid a Brynbuga (Sir Fynwy), gan gyfeirio at y dref fel safle Burrium. Fodd bynnag, dim ond ar ddiwedd y 1960au y daethpwyd o hyd i leng-gaer gynnar o dan ran ddeheuol y dref.

Yn ôl pob tebyg, fe'i codwyd tua OC55 gan yr Ugeinfed Leng fel canolfan ar gyfer goresgyniad de Cymru, ac fe'i lleolwyd i reoli'r llwybrau i'r gwastadeddau arfordirol tua'r de ac i fryniau a mynyddoedd Brycheiniog tua'r gogledd.

Arwynebedd y gaer oedd 19.5 hectar (48 erw) a châi ei hamddiffyn gan ffos allanol ar ffurf V, a rhagfur o glai a thywyrch â ffesin o bren. Ar ben y rhagfur roedd llwybr, ambell i dŵr pren a phorth ar y naill ochr a'r llall.

Datgelodd cloddiadau helaeth rhwng 1965 a 1976 ddau grŵp o ysguboriau - a ddefnyddiwyd i storio'r nwyddau angenrheidiol i fwydo byddin fawr y goresgyniad - gweithdy a rhan o dŷ swyddog, i gyd wedi'u codi o bren. Awgryma gwaith mwy diweddar efallai fod catrawd o farchfilwyr cynorthwyol (a elwid yn ala) wedi'i lleoli yma gyda milwyr y lleng.

Yn dilyn ad-drefnu'r fyddin Rufeinig yn OC66 neu 67, trosglwyddwyd yr Ugeinfed Leng o Frynbuga i Wroxeter (Sir Amwythig). Sefydlodd y symudiad hwn linell o gaerau yn ymestyn o Gaer-wysg i Lincoln, ac o ganlyniad disodlwyd y gaer ym Mrynbuga.

Fodd bynnag, roedd Brynbuga yn nwylo a than ofal garsiwn bach tan OC74-75, pan sefydlwyd lleng-gaer newydd wyth milltir i lawr y dyffryn yng Nghaerllion (Casnewydd) - man oedd yn llai tebygol o ddioddef llifogydd ac yn haws i'w gyflenwi o'r môr. Hyd yn oed wedyn, ni chefnodd y Rhufeiniaid yn gyfan gwbl ar Frynbuga, ac ar safle'r gaer sefydlwyd caer atodol/uned waith fach. Daeth oes y gaer i ben cyn diwedd y ganrif gyntaf OC, ond mae'n ymddangos y bu'r uned waith yn weithredol dros gyfnod hirach o lawer.

Heddiw, nid oes unrhyw ran o'r gaer wedi goroesi uwchlaw'r ddaear i ddynodi'r rhan y chwaraeai'r dref fach hon yng ngoresgyniad Cymru. Cafodd y gaer ei ddatgymalu'n systematig gan y Rhufeiniaid ac mae unrhyw ddarnau o bren a adawyd ar ôl wedi hen bydru a diflannu.

Darllen Cefndir

Report on the Excavations at Usk 1965-1976: The Fortress Excavations 1968-71 gan W. H. Manning. Gwasg Prifysgol Cymru (1981).

Report on the Excavations at Usk 1965-1976: The Fortress Excavations 1972-74 and Minor Excavations on the Fortress and Flavian Fort gan W. H. Manning. Gwasg Prifysgol Cymru (1989).