Pwy oedd y Celtiaid?
Llun o ryfelwyr yn ymladd. Mae’r llun hwn yn nodweddiadol o’r darlun clasurol o Geltiaid fel ymladdwyr ffyrnig.
Ychydig iawn oedd y Celtiaid cynnar yn ysgrifennu am eu hunain. I’r Groegiaid, y Keltoi, Keltai neu’r Galatai oeddent. Roedd y Rhufeiniaid yn eu galw yn Celti, Celtae a Galli.
Y Groegiaid oedd y cyntaf i sôn am y Celtiaid, rhwng 540 CC a 424 CC. Ond tystiolaeth y Rhufeiniaid sydd fwyaf defnyddiol. Wrth i’r Rhufeiniaid ymestyn eu tiriogaeth, daethant ar draws y Celtiaid yn y gogledd. Fodd bynnag, mae’r testunau clasurol yn anghyflawn gan eu bod wedi cael eu copïo ymhell ar ôl y cyfnod. Felly darlun pytiog sydd gennym o’r Celtiaid.
Mae haneswyr yn credu bod y Celtiaid yn gasgliad o lwythau o ganolbarth Ewrop yn wreiddiol. Er eu bod yn perthyn i wahanol lwythau, roedd ganddynt rywfaint yn gyffredin o ran diwylliant, traddodiadau, credoau ac iaith.
Beth oedd y Celtiaid yn galw eu hunain?
Dydyn ni ddim yn gwybod beth oedd y Celtiaid yn galw eu hunain. Rydyn ni’n defnyddio’r enw ‘Celtiaid’ heddiw i ddisgrifio nifer o lwythau oedd yn byw yn ystod Oes yr Haearn. Nid yw’r testunau Clasurol yn cyfeirio at bobl Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid. Casgliad o lwythau oedd y Celtiaid, ac roeddent yn tueddu i gael eu nabod yn ôl enw’r llwyth penodol yn hytrach na fel un genedl neu ymerodraeth fawr.
O ble oedd y Celtiaid yn dod?
Un o geiniogau Gweriniaeth Rhufain yn dangos pen Galiad gyda gwallt gwyngalchog. Mae’r hanesydd Rhufeinig Diodorus Siculus yn disgrifio’r traddodiad hwn. Mae ffynonellau o’r fath yn cynnig cipolwg camarweiniol o’r Celtiaid.
Mae ffynonellau cynnar yn dweud bod y Celtiaid yn byw yng ngorllewin Ewrop a hefyd yn y canolbarth, o gwmpas tarddle’r afon Donaw (Danube). Roedd eu tiriogaeth yn ymestyn ar draws canol a dwyrain Ffrainc, de’r Almaen a’r Weriniaeth Tsiec.
Yn 279 CC, gwyddom fod y Celtiaid wedi ysbeilio Delphi, un o lefydd sanctaidd y Groegiaid. Cofnododd Strabo (daearyddwr Groegaidd) gyfarfod rhwng y Celtiaid ac Alecsander Fawr yn y Balcanau yn 335 CC. Yn ôl testunau Clasurol, symudodd llawer o’r Celtiaid o ganol Ewrop i ogledd yr Eidal a dwyrain Ewrop ar ôl 400 CC.
Y Celtiaid ym Mhrydain
Mae’n debyg bod y Celtiaid wedi cyrraedd Prydain tua 1,000 CC, ac wedi byw yma yn ystod Oes yr Haearn, Oes y Rhufeiniaid a’r cyfnod ar ôl y Rhufeiniaid. Mae dylanwad y Celtiaid yn dal yn gryf heddiw, ac i’w weld yn ein iaith, diwylliant a thraddodiadau.
Celtiaid Cymru
Rydyn ni’n ystyried Cymru yn wlad Geltaidd heddiw, ac mae bod yn Geltiaid yn rhan o hunaniaeth fodern Cymru. Ddwy fil o flynyddoedd yn ôl, fodd bynnag, llwythau ac arweinwyr penodol oedd yn bwysig. Erbyn i’r Rhufeiniaid oresgyn Prydain, roedd pedwar llwyth yn byw yn nhiroedd Cymru:
- Ordoficiaid (gogledd-orllewin)
- Deceangli (gogledd-ddwyrain)
- Demetae (de-orllewin)
- Silwriaid (de-ddwyrain)
I ddeall sut y cafodd y Celtiaid eu cysylltu â Chymru, rhaid i ni edrych ar ddatblygiad yr ieithoedd Celtaidd.
Pa ieithoedd oedd y Celtiaid yn eu siarad?
Archaeologia Britannica Edward Lhuyd (1707). Astudiaeth arloesol a arweiniodd at gydnabod dau deulu o ieithoedd Celtaidd.
Mae olrhain dechreuadau ieithoedd Celtaidd yn anodd. Mae’r rhan fwyaf yn cytuno eu bod yn deillio o iaith gynharach o’r enw ‘proto-Indo-Ewropeg’. Mae’n debyg i’r iaith hon gyrraedd gorllewin Ewrop rhwng 6000 CC a 2000 CC, wrth i bobl symud o ganol Asia. Ond ni wyddom yn iawn pryd yn union y digwyddodd hyn, a phryd a sut y datblygodd yr ieithoedd Celtaidd.
Rydyn ni’n credu fod yr ieithoedd Celtaidd wedi datblygu ryw bryd yn y cyfnod 6000 CC i 600 CC. Cafodd yr arysgrif cynharaf mewn iaith Geltaidd ei ddarganfod yng ngogledd yr Eidal, ac mae’n dyddio i’r 6ed ganrif CC.
Awgrymodd George Buchanon, ysgolhaig o’r 16eg ganrif, bod pobl cyfandir Ewrop ar un adeg yn siarad casgliad o ieithoedd Galaidd cysylltiedig. Gan fod Cymraeg, Gwyddeleg a Gaeleg yr Alban yn debyg i’r ieithoedd hynafol hyn, y ddadl oedd bod pobl Prydain wedi dod o Ffrainc a Sbaen yn wreiddiol.
Datgelodd gwaith ymchwil arloesol Edward Lhuyd ym 1707 fod dau deulu o ieithoedd Celtaidd: Celteg P neu Frythoneg (Cymraeg, Llydaweg, Cernyweg); a Chelteg Q neu Goideleg (Gwyddeleg, Gaeleg yr Alban, Manaweg). Tybiwyd fod yr ieithoedd Brythoneg yn dod o Gâl (Ffrainc), a’r ieithoedd Goedeleg o Iberia (Sbaen a Phortiwgal).
Yn ystod y 18fed ganrif, câi siaradwyr ieithoedd Celtaidd eu hystyried yn Geltiaid. Felly daeth pobl Cymru i gael eu nabod fel Celtiaid.
Ieithoedd Celtaidd
Mae’r Gymraeg – iaith frodorol Cymru – yn cael ei siarad gan tua 20% o boblogaeth Cymru, a gan filoedd o bobl eraill ar hyd a lled y byd. Bu farw siaradwyr brodorol olaf y Gernyweg yn y 19eg ganrif, ond cafwyd adfywiad yn y 20eg ganrif ac erbyn hyn mae ychydig gannoedd yn ei siarad. Mae miloedd yn siarad Llydaweg, ond mae’r iaith dan fygythiad mawr.
Mae Gaeleg yr Alban yn dal i gael ei siarad hefyd, ond mae ganddi lawer llai o siaradwyr na’r Gymraeg. Mae gan Gaeleg yr Alban sianel deledu, sef BBC Alba, a sefydlwyd yn 2008.
Sut oedd y Celtiaid yn edrych?
Yn ôl y Rhufeiniaid, roedd y Celtiaid yn gwisgo dillad llachar, ac roedd rhai yn defnyddio lliw y planhigyn glaslys i baentio patrymau ar eu cyrff.
Beth oedd y Celtiaid yn wisgo?
Mae’r Celtiaid yn adnabyddus am wisgo dillad gwlân lliwgar, a phatrymau sydd yn dal i’w gweld yn nillad Tartan yr Alban. I’r Celtiaid roedd dillad yn arwydd o statws a phwysigrwydd o fewn y llwyth. Byddai gwisg arferol yn cynnwys tiwnig a belt, yn ogystal â chlogyn hir a throwsus gâi eu clymu gyda ‘ffibwla’ – math o fwcl. Yn wir, yn ôl haneswyr, roedd y Celtiaid ymysg y bobl gyntaf yn Ewrop i wisgo trowsusau.
Beth oedd y Celtiaid yn ei fwyta?
Doedd dim siopau yn oes y Celtiaid – byddent yn tyfu planhigion, ac yn ffermio a hela anifeiliaid i’w bwyta.
Byddent yn bwyta bwydydd gwyllt fel madarch, aeron, danadl poethion, garlleg gwyllt ac afalau, yn ogystal â sbigoglys, cennin, moron, pannas, mwyar duon, eirin Mair a llus. Roedd cnau cyll a chnau Ffrengig yn rhan o’u diet, yn ogystal â grawn i wneud bara ac uwd.
Byddent yn hela carw, llwynog, afanc, baedd gwyllt ac arth; yn ffermio ieir, geifr, defaid, moch a gwartheg; ac yn pysgota eog, brithyll a macrell. Roedd yr ieir yn dodwy wyau, a byddent hefyd yn bwyta wyau adar gwyllt, ynghyd â thrychfilod a mêl gan wenyn.
Mae mwy o wybodaeth am fwyd y Celtiaid yn ystod Oes yr Haearn yn ein hadnodd addysg Bywyd Bob Dydd y Celtiaid.
Celf ac Archaeoleg y Celtiaid
Manylyn trisgell, tua 11cm (4.3 modfedd) ar draws, ar blac o Lyn Cerrig Bach (Ynys Môn). Mae’r enghraifft drawiadol hon o gelf La Tène yn cael ei hystyried yn dystiolaeth o draddodiad celfyddydol y Celtiaid.
Datblygodd arddull newydd o gelf yn ystod y 5ed ganrif CC, ac ymledodd ar draws Ewrop. Mae llawer o archaeolegwyr wedi dehongli hyn fel tystiolaeth o ddiwylliant neu hunaniaeth Geltaidd unedig.
Cafodd celf Geltaidd ei chydnabod a’i henwi gan ysgolheigion Prydeinig tua chanol y 19eg ganrif. Ym 1910-14, cafodd y gwrthrychau cynharaf i gael eu haddurno yn yr arddull hon eu holrhain i un ardal ddiwylliannol yng ngogledd-ddwyrain Ffrainc, de’r Almaen a Gweriniaeth Tsiec.
Cafodd ei enwi yn ddiwylliant La Tène, ar ôl casgliad pwysig o waith metel addurnedig gafodd ei ddarganfod ar lan Llyn Neuchâtel yn y Swistir. Am gyfnod hir, câi lledaeniad celf La Tène ar draws Ewrop, gan gynnwys Prydain ac Iwerddon, ei ddehongli fel goresgyniad gan bobl Geltaidd.
Yn fwy diweddar, mae archaeolegwyr Prydeinig wedi bod yn cwestiynu’r syniad o Geltiaid yn goresgyn Prydain, ac o ‘gymdeithas Geltaidd’ oedd yn rhannu iaith, celf, credoau a hunaniaeth. Ychydig o dystiolaeth archaeolegol gadarn sydd i ddangos fod pobl wedi cyrraedd ar raddfa eang o’r cyfandir.
Mae archaeoleg Oes yr Haearn ym Mhrydain yn awgrymu clytwaith o gymdeithasau rhanbarthol, bob un â’i hunaniaeth unigryw. Mae hyn yn gwbl groes i’r syniad o un diwylliant Celtaidd.
Mae archaeolegwyr erbyn hyn yn cwestiynu mwy ar eu tybiaethau eu hunain wrth ddehongli safleoedd Oes yr Haearn. Nid yw celf La Tène yng Nghymru o reidrwydd yn dystiolaeth o Geltiaid yn goresgyn. Gallai hefyd ddangos lledaeniad ffasiwn ar draws cymdeithasau, neu gallai fod yn awgrym o gysylltiadau a chyfnewid rhwng llefydd pell. Rydyn ni hefyd yn gwybod fod arddull benodol Brydeinig i lawer o gelf La Tène ddiweddarach, a’i bod yn absennol o gyfandir Ewrop.
Crynodeb
Mae’r Celtiaid wedi bod yn bwnc dadleuol ers i ysgolheigion ddechrau ei astudio, ac mae’r dadlau’n parhau.
Mae’n bosibl y gall astudiaethau genetig o DNA pobl hynafol a modern wella ein dealltwriaeth o’r pwnc. Ond mae astudiaethau hyd yma wedi tueddu i ddefnyddio samplau hynod fach o bobl a hen dybiaethau ynghylch iaith ac archaeoleg, gan arwain at gasgliadau annhebygol.
Darllen pellach
Exploring the World of the Celts gan S. James. Thames & Hudson (1993).
The Celts: Origins, Myths and Inventions gan J. Collis. Tempus Publishing Ltd (2003).
The Ancient Celts gan B. Cunliffe. Oxford University Press (1997).
sylw - (12)
I'm from Anglesey originally [ been living on the Isle of Skye since 1988 ] , both parents were Welsh speakers and naturally I grew up with the Welsh language - having lived on Skye for nearly 34 years I am familiar with Scots Gaelic too and am fascinated by how language originates , spreads , develops and [ in a lot of cases ] suppressed . It was only during these past 20 years that I discovered that Welsh [ or a form of Welsh ] was spoken as far up as Dunbarton [ or Dumbarton ] - apparently the first language of the Scottish Princes was Welsh though I'm unsure of the timeline or whether the information is in fact true .
There are many place-names up here in Scotland that are obviously Welsh in origin , Ecclefechan is the first to spring to mind - Eglwys Fechan would have been the original name [ small church ] , the Eglwys part would have been changed to Eccle by the Vikings or some other Scandinavian people . Edinburgh was once called Din Eidyn , the Scots Gaelic is Dun Eideann .
There are many place-names in Northern England which were Welsh in their origin , Catterick was once called ' Catraeth ' - in Northumberland [ pre-Viking ] we had the ' Gododdin ' which the Romans re-named the ' Votadini ' - before the Anglo Saxons re-named it Bernicia [ though that does sound suspiciously Roman - Latin ] the area in Northumberland was called Bryneich or maybe Bryn Eich - look up ' Yr Hen Ogledd ' , it's fascinating .
DNA suggests that Welsh people are the most Ancient in the UK - no wonder I feel old .
https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-18489735
...And, they were navigator,s that is the meaning of the Celtic cross, a navigation instrument!...and, no blue yes!
We're as follows %40 Irish Scottish and Welsh and %60 English the shaded area of Britain seemed to be mainly in the Irish sea including the isle of man the tip of Cornwall North Wales and the western lowlands of Scotland
Am I of Celtic origins
Regards Roberta Chadwick
Not everything passes like the sun in its travels. Many things went from west to east. I.e., Clement says the Druids taught Pythagoras, and the same is said of the Magi. In fact, one Druid came to Grecian lands regarding the oracle. Even Biblically, the Chronicon of Hippolytus says, "10:57. Gomer from whom are the Cappadocians, 58. Magog from whom are the Celts and Galatians... 71. Tarshish from whom are the Iberians and the Tyrrhenians..." etc. Which means the Magog-Celts are Irish, just as their histories claim.
But the Welsh Cymry are of Tarshish from whom are the Iberians and the Tyrrhenians (Etruscans). The third tribe of Cymry is Lloegrwys which came up the Ligur from the Liguria-Etruria hills. These same 'Zeus and the Oak' people came from Grecian lands and moved to Etruria, had the Nemeton by Marsailles which Rome burned, and had lived in Iberia before the Iberians. Ligurians were at Tartessos. Pelasgians of Asia Minor and Greece and Crete, and Ligurians and Silures are all sea peoples.
Linear A, Minoan Crete has the same word order as Welsh. The Britons were described as having worn a ring around their narrow waists, just as the priest-king and his followers in Crete wear. The bull-leaping in Crete could easliy have become the bull-fight in Spain. The Cretan Maze is on Glastonbury Tor... and in Sicily with Daedalus... and in Galitia's NW Spain. The line of evidence is longer still than this.
The first Germanics came over without their wives and kids, and they must have learned the language of the indigenes. And when they brought their families, their wives continued on teaching their kids Germanic, thus making Britain into England. The same thing happened with body types, when the Germans bred with indigenous women... the Germanic type was submerged into the vast numbers of the indigenes... until the Saxons brought wives and kids... and even still, the indigenous dark hair and eyes overwhelms.
But what language did the indigenes speak? We're told that the first islanders were Iberian (DNA and Tacitus-Solinus descriptions) and wouldn't that mean that at least some of the ancient Iberians spoke Celtic as their mother tongue? If not, where are the Spanish-named mountains and rivers of Britain? If not, where did the Celtic language come from? since it's plainly not an Indo-European language.
Therefore, my conclusion has to be that the small dark indigenous people were the Celtic-speakers... in both England and Europe. But Celts, by the time of Caesar, were any people who spoke the Celtic language, from tall blonde Germans to small dark Silurians. But to the Silurians it was their mother tongue. The first Druids were the Silurian indigenes, even according to Rhys, along with a bunch more authors who are also dragged kicking and screaming to the same conclusion.
Since language is learned by people to whom it is not their mother tongue, and since the Vikings heavily settled Ireland and Scotland, I would guess this accounts for the differences between p-celt and q-celt. And since the Irish have some history showing advents from several sources... from Scythia and Egypt to Greece and Spain... that further muddies their water. But the Cymry have been carrying there own baggage from Cimmeria and Cimbri which are Germanic lands... which would seem to suggest that the Cymry are not Silurians. What part of the triads and Welsh history belongs to the non-indigenes is anybody's guess.
Boyd Dawkins says the Welsh are small dark people, and that Britain owes whatever it is to them.
Hi Ceri,
Thank you for your comment. I have passed it on to our Social and Cultural History department to advise further. Just so you're aware, a number of our staff are currently on furlough, so it may take a little longer than usual for us to get back to you.
Many thanks,
Nia
(Digital team)