Y Llythyr yn y Lamp: Gorymdaith Newyn Glowyr y De

Y Llythyr

Daeth y rhoddwr o hyd i’r llythyr, dyddiedig 10 Ionawr 1928, wedi’i guddio yng nghap y lamp. Roedd wedi’i gyfeirio at Mr J. Hawes – perthynas i’r rhoddwr – a’i lofnodi gan D. Lloyd Davies o’r Maerdy, Cwm Rhondda. Yn y llythyr Saesneg, mae Mr Lloyd Davies yn ymddiheuro am oedi cyn anfon lamp glöwr at Mr Hawes oherwydd ei fod yn chwilio am lamp ‘of equal historical distinction for our friend the coroner’.

Mae’r llythyr yn nodi mai’r lamp, a oedd yn barod i’w hanfon at Mr Hawes, oedd un o’r ychydig i gael eu canfod wedi ffrwydrad echrydus Cilfynydd ym mis Mehefin 1894. Nodir hefyd yn y llythyr: ‘things continue very black in this Rhondda area and will confess that the last was the blackest Christmas I’ve ever spent.’

Roedd gan James Hawes, derbynnydd y llythyr, fusnesau angladdau mewn o leiaf pedwar lle yn Llundain. Gwyddwn fod gŵr o'r enw David ‘Dai’ Lloyd Davies yn swyddog yng Nghyfrinfa Glofa’r Maerdy oedd yn rhan o Ffederasiwn Glowyr De Cymru, tua’r adeg honno. Er nad yw’n sôn am hynny yn y llythyr, ymddengys mai Gorymdaith Newyn 1927 yw’r cysylltiad rhwng y ddau ddyn, pan gerddodd 270 o lowyr di-waith yr holl ffordd o dde Cymru i Lundain. Roedd David ‘Dai’ Lloyd Davies yn flaenllaw yn yr orymdaith.

Y llythyr, dyddiedig 10 Ionawr 1928. Roedd wedi’i gyfeirio at Mr J. Hawes a’i lofnodi gan D. Lloyd Davies o’r Maerdy, Cwm Rhondda.

Gorymdaith Newyn 1927

Un o amcanion Gorymdaith Newyn 1927 o gymoedd y De oedd tynnu sylw at drallod y di-waith yn ardal y meysydd glo, a phyllau’n cael eu cau’n gyson, a oedd yn gwaethygu’r tlodi o’r diweithdra ymhellach.

Penderfynodd llawer o lowyr di-waith orymdeithio o’u gwirfodd, ond roedd y rhai a recriwtiwyd i orymdeithio yn ddynion y gwrthodwyd budd-daliadau’r ganolfan waith a chymorth cyfraith y tlodion iddynt. Er mwyn sicrhau digon o ddillad a sgidiau cadarn i bob dyn, cafodd arian a dillad eu casglu yn y pentrefi glofaol. Roedd pob gorymdeithiwr yn mynd i gario lamp glöwr wedi’i goleuo.

Dechreuodd yr orymdaith yn y Maerdy, ym mhen ucha’r Rhondda Fach, ar 8 Mawrth 1927, a chyrraedd Llundain lai na phythefnos wedyn, ar 20 Mawrth. Aethon nhw drwy sawl tref a phentref, gan gynnwys Bryste, Caerfaddon a Swindon, a chawsant eu cyfarch gan dorfeydd o gefnogwyr ar hyd y ffordd. Ar ôl cyrraedd Llundain, daeth miloedd at ei gilydd mewn glaw trwm, wrth i brotest enfawr gael ei chynnal yn Sgwâr Trafalgar fel arwydd o undod gyda’r glowyr di-waith.

Yn anffodus, bu farw dau löwr yn ystod yr orymdaith. Cafodd Mr Arthur Howe o Drealaw ei ladd mewn damwain ffordd a bu farw Mr John Supple o Donyrefail o niwmonia ar ôl cael ei wlychu at ei groen yn y rali yn Sgwâr Trafalgar.

Trefnwr angladdau oedd Mr Hawes, cyn-berchennog y lamp, ac mae’r llythyr yn cyfeirio at grwner: mae’n debyg eu bod nhw wedi cynorthwyo’r gorymdeithwyr yn ystod y digwyddiadau trist hynny.

Disgrifiodd Wal Hannington, un o arweinwyr y National Unemployed Workers Movement ar y pryd, y cyrff yn cael eu dychwelyd adref i’r De yn ei hunangofiant Unemployed Struggles, 1919-1936, EP Publishing, 1973.

Cafodd Mr Hawes ei lamp yn ôl maes o law, ac mae’r rhoddwr yn ei gofio’n trysori’r lamp am weddill ei oes.

Y Lamp

Lamp ddiogelwch math Cambrian

Digwyddodd ffrwydrad glofa’r Albion, Cilfynydd, ar 23 Mehefin 1894. Yn ôl yr amcangyfrifon, cafodd mwy na 290 o ddynion a bechgyn eu lladd (ni chadwyd cofnodion o’r rhai oedd yn gweithio danddaear), ychydig iawn a ddihangodd, ac o’r rheiny a lwyddodd i ffoi, bu farw’r rhan fwyaf ohonynt o’u hanafiadau.

Roedd nifer fawr o’r rhai a laddwyd yn hanu o’r Gogledd a’r Gorllewin, ac yn lletya yn y pentref er mwyn codi digon o arian i symud eu teuluoedd i lawr i Gilfynydd. Roedd cyfran fawr arall wedi dod o Aberpennar ac wedi dilyn rheolwr yr Albion, Mr Philip Jones, brodor o’r ardal honno. Ffrwydrad yr Albion oedd y trychineb glofaol mwyaf ond un yng Nghymru. Y mwyaf oedd ffrwydrad glofa’r Universal, Senghennydd, a laddodd 439 o fechgyn a dynion.

Lamp ddiogelwch math Cambrian yw hi, yr un math â’r rhai oedd mewn defnydd yng nglofa’r Albion, Cilfynydd, adeg y trychineb. Mae’n ymddangos bod glowyr yr Albion yn prynu eu lampau eu hunain bryd hynny, yn hytrach nag yn eu cael gan y cwmni, ac mae’n debyg bod llawer wedi anwybyddu’r rheol oedd yn gwahardd y dynion rhag mynd â’r lampau gartref.

Yr unig farc adnabod ar y lamp yw ‘A 10C3’ wedi’i stampio ar dop y llestr olew, a’r un rhif ar y plât i’r dde o’r clo plwg plwm. Er gwaethaf hyn, go brin y cawn ni fyth wybod pwy oedd perchennog y lamp hon. Mae cap y lamp wedi’i ddifrodi, gan achosi i’r wyneb rydu, ac mae crac mawr yn y gwydr. Does dim modd dweud a gafodd hyn ei achosi gan y trychineb neu a ddigwyddodd yn ddiweddarach. Fel arall, mae’r lamp yn gyflawn ac mewn cyflwr da.

Y cwestiwn mawr yw, o ble gafodd Mr Davies y lamp? Mae’n debyg bod lampau’r rhai a laddwyd wedi’u cymryd o’r gweithfeydd, ac wedi’u cario i’r wyneb wedi’r trychineb. Ar y llaw arall, gan mai eiddo’r glowyr eu hunain oedd y lampau hyn, mae’n bosibl y cafodd y lamp ei dychwelyd i ddwylo’r teulu. Mae hanes y lamp hon rhwng 1894 a 1928, a sut y daeth i ddwylo Mr Lloyd Davies, yn parhau’n ddirgelwch.