Y celc o’r Oes Efydd Ddiweddar o Drefddyn: Stori am Fwyeill a Phicellau
Celc Trefddyn, Torfaen
Llafn uchaf y fwyell De Cymru oedd wedi torri.
Dychmygwch yr olygfa. Rydych allan yn cerdded mewn cae. Rydych yn sgubo’ch datgelydd metel ffyddlon yn ôl a blaen dros y ddaear o’ch blaen wrth gerdded. Fe glywch bipian rhythmig y peiriant gyda phob cam a gymerwch. Yn sydyn, mae’r bipian yn cyflymu. Mae rhywbeth yn y ddaear. Rydych yn dechrau cloddio, i weld beth sydd yno. Wrth gloddio, daw pen bwyell hynafol i’r golwg…
Dyna oedd hanes Gareth Wileman a’i ddatgelydd metel ym mis Tachwedd 2014. Dros gyfnod o ryw bythefnos, datgelodd Gareth gelc o’r Oes Efydd Ddiweddar oedd yn cynnwys tri phen bwyell socedog efydd a dau flaen picell efydd yn agos iawn at ei gilydd yng nghymuned Trefddyn, Torfaen.
Roedd Gareth yn sylweddoli pa mor arwyddocaol oedd ei ganfyddiad ac fe gysylltodd yn syth â Mark Lodwick, Cydlynydd Darganfyddiadau Cynllun Henebion Cludadwy Cymru, a aeth ati i archwilio man darganfod y celc.
Claddwyd y celc tua 3000 o flynyddoedd yn ôl (rhwng 950 ac 800 CC) yn yr Oes Efydd Ddiweddar. Yn ystod y cyfnod hwn, cafodd celciau o lawer o offer metel, yn cynnwys arfau a thŵls, eu claddu mewn gwahanol fannau.
Beth sydd yn y celc?
Er y gellir dosbarthu eitemau’r celc yn fras fel ‘pennau bwyeill’ a ‘phennau picellau’, mae pob un yn perthyn i ddosbarth penodol y gallwn eu defnyddio i’n helpu i ddeall sut y câi gwahanol bethau eu masnachu yn yr Oes Efydd.
Un peth diddorol iawn yw soced yn perthyn i fwyell socedog ‘De Cymru’ a gladdwyd yn y celc. Cafodd yr ymyl dorri ei thynnu’n fwriadol yn yr Oes Efydd. Mae un o’r bwyeill eraill wedi’i difrodi’n fwriadol hefyd. Mae i’r bwyeill hyn dair asen fertigol ar y ddau wyneb ac maent yn arbennig o gyffredin yn … ie, rydych chi’n iawn, De Cymru!
Ar y llaw arall, mae un pen picell yn eithaf prin. Cyfeirir ato fel ‘pen picell lafn lloerfwlch’ gan fod dau dwll hanner crwn yng nghanol y llafn. Mae blaen y pen picell hwn a rhan o’r soced wedi'u torri i ffwrdd, a gallai hynny fod yn fwriadol hefyd.
Pam y mae’r celc yn bwysig?
Daethpwyd o hyd i gelc Trefddyn mewn ardal lle na wyddem o’r blaen am weithgarwch pobl yn yr Oes Efydd. Mae’n ychwanegu at swm cynyddol o ddeunydd o’r Oes Efydd Ddiweddar a ganfuwyd ledled Cymru. Roedd casglu neu gelcio pethau a’u claddu yn draddodiad eang yn yr Oes Efydd Ddiweddar, ond nid ydym yn siŵr pam roedd pobl yn gwneud hyn.
Mae cyfuniadau o arfau, fel picellau, a thŵls, fel bwyeill, yn gyffredin mewn celciau o’r Oes Efydd Ddiweddar. Ond gall eitem berthyn i fwy nag un dosbarth – gall bwyell fod yn arf peryglus hefyd a gallai rhai pennau picellau fod yn eitemau seremonïol. Mae’n bosib mai casgliad un person yw'r cyfuniad o wahanol bethau sydd mewn celc. Neu efallai bod nifer o bobl wedi dod ynghyd i gladdu pethau a oedd yn bwysig i ardal benodol.
Mae’n fwy na thebyg na fyddwn ni fyth yn gwybod beth y mae celf Trefddyn yn ei gynrychioli.
Y pen picell ‘lafn lloerfwlch’ prin.
Yr unig fwyell gyflawn yn y celc.
Daethpwyd o hyd i un fwyell wedi torri, a llawer o ddarnau llai.
Roedd datgladdu’r celc yn waith mwdlyd iawn!§
Torri neu Beidio â Thorri
Mae llafnau dwy o’r bwyeill yng nghelc Trefddyn fel pe baent wedi’u tynnu’n fwriadol. Mae difrod bwriadol tebyg i’w weld ar y pennau picellau. Fodd bynnag, gadawyd y drydedd fwyell yn gyfan. Pam oedd hyn? A lle mae’r darnau coll?
Mae’n bosib bod y darnau yn dal yn y ddaear, yn disgwyl cael eu darganfod. Fodd bynnag, roedd difrodi eitemau cyn eu claddu mewn celc yn beth cyffredin i’w wneud. Roedd rhai darnau o eitemau’n cael eu dewis i’w claddu – yn yr achos hwn – pennau soced y bwyeill – ac roedd darnau eraill yn cael eu heithrio (y llafnau torri). Weithiau, mewn celciau eraill, dim ond llafnau’r bwyeill a gawn, heb y socedi. Efallai bod y rhan o’r eitem a gladdwyd yn bwysig.
Mae arwyddocâd i gynnwys eitemau cyflawn hefyd. Yn Nhrefddyn, roedd y fwyell gyflawn wedi’i hogi ac mae’n debyg ei bod wedi’i defnyddio cyn ei chladdu. Byddai’n dal yn ddefnyddiol, felly pam fyddai rhywun yn claddu eitem y gellid ei defnyddio? Efallai bod y fwyell wedi’i defnyddio ers blynyddoedd a bod iddi arwyddocâd arbennig i'w pherchnogion, gan ei gwneud yn addas i'w chladdu.
Mae’n bwysig meddwl am yr eitemau hyn fel pethau defnyddiol a symbolaidd.
Deall yr Oes Efydd
Diben archaeoleg yw dod i ddeall pobl y gorffennol. Mae celc Trefddyn yn rhoi cipolwg gwerthfawr i ni ar yr Oes Efydd yn y rhan hon o Gymru, lle na chanfuwyd deunyddiau cynhanesyddol o’r blaen. Mae’n dangos fod yno gymunedau yn yr Oes Efydd a’u bod yn ymwneud ag eitemau mewn ffyrdd dirgel na allwn ni ddim ond dyfalu beth oeddent. Mae pob darganfyddiad yn ein helpu i ddeall y darlun ehangach ac mae celc Trefddyn yn gam pwysig tuag at wneud hyn.
Nodiadau a Diolchiadau
Bu darganfyddwr y celc hwn yn ddigon cyfrifol i’w gyflwyno trwy Gynllun Henebion Cludadwy Cymru ac erbyn hyn rydym yn falch o gael ei arddangos yn Amgueddfa Pont-y-pŵl lle gall y cyhoedd ei fwynhau. Cafodd ei gaffael â chyllid gan y Prosiect Hel Trysor: Hel Straeon. Cewch weld rhagor o fanylion am waith ymchwilio’r celc, a sgwrs gyda’r darganfyddwr, Gareth Wileman, yma.
Diolch i Adam Gwilt (Prif Guradur: Cynhanes yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru) a Mark Lodwick (Cydlynydd Darganfyddiadau: PAS Cymru) am ganiatáu i mi weld adroddiad oedd heb ei gyhoeddi am y celc.
sylw - (3)
There’s loads to show you about Trevethin been looking for years got interesting photos to show you I think Trevethin to blaenavon was defence point for silures and cactacus cactacus had the dry stone wall constructed that stretched miles look at Trevethin from Abergavenny road it as natural defence steep mountain bank any army would struggle to attack on otherside Trevethin side is where a wall system dry stone walls 6 feet tall in some places four foot wide it would took army to build it I think cactacus new what was coming he had all ready fought Romans’ Trevethin would been stronghold of the silures I think the wearing of deer antlers by silure to scared the superstitious Romans’
I have photos on google look up kingarthwys or lyndonwhite9 Twitter
Hi Ashley,
Thank you for your questions – they are important points you raise. As you correctly stated, the objects were all found by the metal-detectorist.
Following discoveries such as the Trevethin hoard, archaeologists will often go out with the finder to investigate the findspot by opening a small excavation trench. There are several aims to this: firstly, to verify exactly where the objects were recovered from; secondly, to search for any objects (including non-metal objects!) that might still be buried; thirdly to locate any possible feature into which the objects were buried. In the past, archaeologists have found more objects or identified prehistoric pits in which objects were buried. We can gain important environmental information from the surrounding soil as well as determining if there might have once been organic objects (e.g. leather bags, wooden hafts etc.) that have since decayed. Finally, we also use these opportunities to explore the overall landscape context to see if there are any features that might have influenced the burial of the objects (e.g. proximity to hilltops, rivers, coastlines etc.).
At Trevethin, archaeologists found the metal-detectorist pit from which the objects were dug, confirmed by the presence of a spearhead socket fragment. This fragment refitted with one of the spearheads (though is not pictured here) and was the only additional piece found. By determining the exact detectorist pit, we have been able to locate this into the Ordnance Survey grid, which can inform future archaeological investigations.
Unfortunately, no definite feature (e.g. a prehistoric pit) was found, but a later bank was identified; it is possible the original position of the objects was shifted while the bank was being constructed.
Although no feature was found, the archaeological investigation helped improve our knowledge of where and how the hoard was buried, with the assistance of the metal-detectorist. Investigations such as these are very important for verifying and obtaining information that might otherwise not be recorded.
I hope this answers your questions.
Matt