Cofeb Ryfel Genedlaethol Cymru

Sbardunwyd yr ymgyrch i sefydlu cofeb genedlaethol yng Nghaerdydd gan y Western Mail ym mis Hydref 1919. Sefydlwyd pwyllgor i oruchwylio’r project dan arweiniad yr Arglwydd Faer ar y pryd, G. F. Forsdike. Caeodd y gronfa ym 1921 wedi codi £27,500 a chynigiwyd comisiwn i Syr Thomas Brock ddylunio’r gofeb – ef oedd wedi dylunio cofeb Fictoria tu allan i Balas Buckingham. Fodd bynnag, er bod y dyluniad yn “brydferth ac urddasol” [1], roedd yn rhy ddrud a bu farw Brock cyn iddo allu cyflwyno cynnig arall. Felly, ym 1924 gwahoddwyd grŵp dethol o benseiri i gyflwyno dyluniadau. Yr enillydd oedd Ninian J. Comper, gaiff ei ystyried heddiw yn un o benseiri mawr olaf yr Adfywiad Gothig [2].

Roedd y pwyllgor eisiau gosod y gofeb ar ddarn crwn o dir o flaen Neuadd y Ddinas. Mae gan y Llyfrgell ddarluniau gwreiddiol yn dangos y safle hwn. Maent wedi’u llofnodi gan A. Dunbar Smith, a ddyluniodd Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd gyda’i bartner Cecil Brewer.

Bu rhywun wrthi’n ddyfal yn cynhyrchu collage sy’n dangos i ni sut y byddai’r gofeb wedi edrych yn y lleoliad hwn. Mae gennym nifer o ffotograffau maint A3 o’r olygfa o flaen Neuadd y Ddinas, gyda llun model o’r gofeb wedi’i dorri allan a’i osod ar y llun mwy. Wyddom ni ddim pwy wnaeth hyn, ond mae’n amlwg bod y lluniau wedi apelio, gan mai’r cam nesaf oedd creu ffrâm maint-llawn o’r gofeb yn ei lle.

Mae gennym ffotograffau yn dangos y ffrâm yn ei lle gyda chynfas drosti. Fodd bynnag, gwrthwynebwyd y cynllun gan yr Amgueddfa a Neuadd y Ddinas [3]. Hawdd yw deall pam, o weld pa mor agos fyddai’r gofeb fawr wedi bod i’r ddau adeilad.

Felly roedd rhaid mynd ati i greu collage arall yn dangos y gofeb mewn lleoliad gwahanol. Yn y ffotograff hwn, sydd wedi’i dynnu ar Heol y Frenhines yn edrych tuag at Barc Cathays, mae’r model wedi’i osod yng Ngerddi’r Brodordy. Yn anffodus, gwrthodwyd y lleoliad hwn gan Ardalydd Bute, gan ei fod wedi nodi wrth drosglwyddo Parc Cathays i ofal y ddinas na ddylid codi adeiladau ar y safle hwnnw [4].

Yn ffodus, erbyn Awst 1925 roedd safle wedi’i ddewis ar gyfer y gofeb, sef Gerddi Alexandra, a chafodd Comper fwrw ymlaen â’r gwaith o’r diwedd. Bu wrthi o fis Mawrth 1926 tan ddechrau 1928, gyda’r gwaith adeiladu dan ofal E. Turner a’i Feibion.

Yn ôl papurau newydd o’r cyfnod, daeth Tywysog Cymru i ddadorchuddio a chysegru’r gofeb o flaen bron i 50,000 o bobl, ar 12 Mehefin 1928. Yn ôl un adroddiad, cafodd y Tywysog wers Gymraeg gan David Lloyd George ar y trên o Lundain, er mwyn iddo draddodi rhan o’i araith yn Gymraeg [5].

Llun: Trwy garedigrwydd gan y Western Mail

Mae mwy o eitemau diddorol ynglŷn â’r gofeb a’r Rhyfel Byd Cyntaf i’w gweld yma.