Seren Wib!

Ydych chi wedi gweld lluniau o bêl tân y feteoryn a deithiodd trwy ein hatmosffer ar 28 Chwefror? Mae ein tîm wedi bod yn gweithio i helpu gwyddonwyr i ddod o hyd i’r man y glaniodd oflaen cartref ger Caerloyw! Er 2019, mae Amgueddfa Cymru wedi bod yn rhan o rwydwaith SCAMP (System of Asteroid and Meteorite Paths) y DU, rhan o Gynghrair Pêl Dân y DU sy'n canfod, yn olrhain ac yn helpu i ddod o hyd i gwympiadau meteor. Dyma Jana Horak, ein Pennaeth Mwynoleg a Phetroleg, yn esbonio sut, ac yn eich gwahodd i ymuno â hi a rhai o'i chydweithwyr curadurol ar gyfer taith ar-lein y tu ôl i'r llenni o'n casgliad meteoryn yn ystod ein penwythnos Serydda Syfrdanol ar 20-21 Mawrth.

Bob blwyddyn mae curaduron yn yr Amgueddfa yn archwilio nifer o samplau o feteorynnau posib y mae'r cyhoedd yn eu darganfod. Mae gwyddonwyr yn amcangyfrif bod tua 44,000 cilogram o graig yn cwympo o'r gofod ac yn glanio ar y Ddaear bob dydd, gall hyn swnio'n faint mawr, ond mae’n cyfateb i giwb dim ond 2.3 metr ar draws. Yn y DU yn unig, amcangyfrifir bod 10-20 meteoryn y flwyddyn yn cyrraedd y ddaear, er i’r un olaf i'w ddarganfod yn Swydd Caergrawnt syrthio yn 1991. Yng Nghymru, dim ond dau feteoryn sydd wedi'u casglu hyd yma, gan fod y ddau wedi cwympo'n agos (neu trwy!) drigfan ddynol, y ddau yng Ngogledd Cymru. Edrychwch ar ein tudalennau Mwnyddiaeth Cymru i gael mwy o wybodaeth.

Ond os na welwn feteoryn yn cwympo, sut ydyn ni'n gwybod ble i chwilio amdanyn nhw? Mewn rhanbarthau cras, fel Anialwch y Sahara, mae haen allanol dywyll gwibfaen yn cyferbynnu ag arwyneb anialwch caregog gwelw, gan wneud y gwibfaen yn gymharol hawdd i'w weld. Yng Nghymru, fodd bynnag, mae ein hinsawdd dymherus yn cynhyrchu gorchudd pridd a llystyfiant datblygedig, felly mae'n hawdd colli carreg sy'n cwympo.

Camera SCAMP ar Do’r Amgueddfa yng Nghaerdydd, sy'n cofnodi gweithgaredd peli tân. Fe recordiodd belen dân Caerloyw (28ain Chwefror 2021) ac mae wedi cyfrannu at helpu i ddod o hyd i samplau.

Pan fydd craig ofod yn teithio tuag at y Ddaear, wedi’i thynnu gan ddisgyrchiant y Ddaear, mae llewyrch y bêl dân neu’r ‘seren wib’ yn ein rhybuddio am y tresmaswr hwn. Os gallwn gofnodi cyfeiriad (neu lwybr) y bêl dân, efallai y byddwn yn gallu nodi lle mae'r meteoryn yn cwympo. Ers 2019, mae Amgueddfa Cymru wedi bod yn rhan o rwydwaith SCAMP (https://www.ukfall.org.uk/) sy'n gwneud yn union hynny. Mae camera arbennig ar do Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, yn cofnodi unrhyw belen dân sy'n pasio. O'r data hwn gellir pennu cyfradd a chyfeiriad teithio, a thrwy gyfuno gwybodaeth o gamerâu eraill y DU, gallant gyfrifo'r lleoliad lle mae'r gwibfaen yn taro'r ddaear.

Ers i’r camera gael ei osod, rydym wedi recordio sawl pelen dân, ond dim ond dau o rhain arweinoodd at gwymp meteoryn. Ystyriwyd bod y cyntaf, ger Salisbury ym mis Tachwedd 2020, yn rhy fach i geisio’i ddarganfod, ond bydd yr un mwy diweddar ger Caerloyw (28ain Chwefror 2021) yn brawf o'r system, gan yr amcangyfrifir ei fod yn cynnwys darn maint oren. Pe byddech chi'n dod ar draws meteoryn sydd wedi cwympo'n ddiweddar, mae'n well ei lapio mewn rhywfaint o ffoil alwminiwm glân neu ei roi mewn bag heb ei drafod. Mae'n bwysig iawn peidio â'i brofi â magnet oherwydd gallai hyn ddinistrio gwybodaeth werthfawr. Gallwch gysylltu â ni yma yn yr Amgueddfa i gadarnhau unrhyw beth a ddarganfyddwch.

Sampl o feteoryn Chelyabinsk a ddisgynnodd yn y Ffederasiwn Rwseg ym mis Chwefror 2013.

 

Felly sut allwch chi wybod os ydych wedi dod o hyd i feteoryn, heb ei weld yn syrthio? Er y gall gwead mewnol meteorynnau amrywio, y peth mwyaf nodweddiadol ohonynt yw cramen wedi’i doddi. Dyma'r haen allanol dywyll, ychydig filimetrau o drwch, a gynhyrchir trwy ffrithiant yn toddi‘r graig wrth iddi wyro trwy'r awyrgylch. Pan fydd hi'n boeth ac yn teithio'n gyflym, mae'r haen doddi yn cael ei dynnu i ffwrdd, gan leihau maint y graig, a llyfnhau ei amlinell. Wrth iddo arafu, oeri a stopio disgleirio mae'r haen doddi yn oeri ac yn solidoli, i gynhyrchu’r wyneb allanol tywyll a llyfn nodweddiadol, y gall cyfres o graciau bach ei groesi. Mae gan y gwibfaen Chelyabinsk a ddisgynnodd yng ngorllewin Siberia, ym mis Chwefror 2013, gramen doddi ffres a datblygedig iawn.

Y sbesimenau mwyaf cyffredin a welwn a allai gael eu drysu â meteorau yw; hematite, yn enwedig pan fod ganddo ffurf llyfn swmpus, modwlau marcasite o Sialc de Lloegr, a samplau o slag, cynnyrch o orffennol diwydiannol Cymru ’. Yn gyffredin mae gan Slag geudodau swigen nwy crwn ar yr wyneb, rhywbeth sy'n anghyffredin neu'n absennol o gramennau meteoryn.

Os credwch eich bod wedi dod o hyd i feteoryn, cysylltwch ag Adran y Gwyddorau Naturiol.

Serydda Syfrdanol 20 - 21 Mawrth 2021

Gwybodaeth lawn am ein penwythnos o Serydda Syfrdanol yma