Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn parhau i aros gartref ac aros yn ddiogel yma yng Nghymru. Yn ystod wythnos y Sulgwyn mae rhai ohonoch yn gwersylla yn yr ardd neu'n mwynhau aros yn y garafán ar y dreif. Efallai bod eraill yn hiraethu am wersylla neu garafanio yn Eisteddfod yr Urdd dros y blynyddoedd, neu anturiaethau i rai o'ch hoff fannau gwyliau ar hyd ein harfordir. Felly, i’n helpu ni i gyd gydag ychydig hiraeth am wyliau wrth i ni aros gartref, dyma Ian Smith, Curadur Amgueddfa Genedlaethol y Glannau gydag ychydig o’r hanes y tu ôl i’r llun hwn:

Tynnwyd y llun hwn tua 1951. Ynddo, gwelir y teulu Dodds a oedd yn byw yng Nghaerdydd. Comisiynodd Mr Dodds y garafán ym 1950 i'w hadeiladu a'i gosod gan Louis Blow & Co yn Nhreganna, Caerdydd. Costiodd y fan £ 600.00 - ffortiwn fach yn y dyddiau hynny.

Aeth y teulu ar daith ledled De Cymru ynddi er i'r fan gael ei gadael yn barhaol ar gae ffermwr ger Casnewydd yn Sir Benfro yn y pen draw. Yno, cafodd y teulu eu holl wyliau haf tan 2009.

Y teulu creodd y cynllun a oedd yn cynnwys pethau fel top cwpwrdd arbennig y byddai crud cario'r babi yn ffitio'n berffaith iddo; gwely dwbl plygu i lawr ar gyfer Mam a Thad a sgrin rhannu derw oedd yn llithro i’w le, a oedd i bob pwrpas yn ffurfio dwy ystafell wely. Roedd cegin fach gyda stôf nwy a sinc gyda thap pwmp troed i ddarparu dŵr golchi. Roedd yn rhaid casglu dŵr yfed mewn canistr alwminiwm mawr - gwaith da i'r plant os oedd angen eu blino allan cyn mynd i’w gwely! Roedd yr adlen yn dyblu maint y lle byw ac yn darparu ardal i gadw pethau'n sych.

Yn 2009 cynigiwyd y garafán i'r amgueddfa gan Michael Dodds, a oedd erbyn hynny yn ei 70au. Mike yw'r bachgen hŷn yng nghefn y grŵp yn y llun. Mae’r garafán yn cael ei harddangos yn Amgueddfa Hanes Cenedlaethol Sain Ffagan, yn Oriel ‘Byw a Bod’.

 

 

 

 

 

 

 

Last week, we launched an online questionnaire asking for your experiences and feelings of living in Wales during the coronavirus pandemic. From the responses we’ve received so far, it seems that a number of you are finding comfort and peace of mind through making – from quilts to facemasks, scrub bags to small embroideries. The connection between making and improved mental health is of course widely-known, with studies showing that craft and the visual arts can help to alleviate anxiety and stress in some people.

The textile collection at St Fagans includes several pieces which reveal the historic interplay between craft and mental health. These include needlework stitched by sailors on long voyages away from home, to more formal forms of occupational therapy made by convalescing patients. In all cases, we can only assume that the repetitive rhythm of the making process, and the focus required to complete the task, must have benefitted the makers in some way. I say ‘assume’ because the voices of these makers are usually missing from the narrative, which makes documenting current experiences of crafting through the pandemic even more important.

One of the most poignant pieces in the collection is a tablecloth made at Whitchurch Hospital, embroidered with the signatures of a group of soldier-patients and staff in 1917. During the First World War, the Cardiff City Mental Hospital (as Whitchurch was then called) was ceded to the military and became known as the Welsh Metropolitan War Hospital (1915-19). Civilian psychiatric patients were moved to other institutions, while injured soldiers returning from the frontline occupied their beds. From 1917 until 1919, the hospital specialized in both orthopaedic and mental health conditions.   

The signatures embroidered on the tablecloth include two important figures in the history of psychiatric care in Wales – Dr Edwin Goodall and Matron Florence Raynes. Goodall, an eminent psychiatrist who trained at Guy’s Hospital in London, was appointed the first Medical Superintendent of Whitchurch in 1906, two years before the hospital opened. He was awarded a CBE in 1919 for his pioneering treatment of shell-shock. Florence Raynes was also a trailblazer in her own right, being the first woman to have overall responsibility for the hospital's entire nursing staff. 

The exact reasons for creating the tablecloth are unknown. Was it made as a form of occupational or diversional therapy for the soldiers? Could it have been an exhibition piece or a fund-raiser? Or perhaps initiated as a memento for a patient, nurse or doctor? Despite several attempts in recent years to unravel its history, the tablecloth remains a mystery. 

In general, the feelings and intentions of makers are frustratingly absent from our records, and we know very little about the emotions of the people who crafted the historic objects in our care. How did they feel about making in times of crisis, ill-health or confinement? What did the creative process give them? If you're finding solace in your sewing machine or knitting needles during these difficult days, please consider sharing your lockdown crafting experience with us through the questionnaire. We want to hear your story to ensure that the wellbeing benefits of making in the present do not go untold. 

 

Cyn dyfeisio’r trên locomotif, cyflymder a nerth y ceffyl oedd pinacl trafnidiaeth ar y tir. Newidiodd trenau stêm y cysyniad o gyflymdra’n llwyr, a gallai llawer mwy o nwyddau a phobl gael eu symud ymhellach, yn gynt ac yn rhatach.

Gweddnewidiwyd sawl agwedd o fywyd pobl gyffredin gan ddyfodiad yr oes stêm. Mewn llai na chenhedlaeth, tyfodd rheilffyrdd o fod yn ddyfeisiadau hynod i fod yn rhan ganolog o fywyd.

Dechreuodd y chwyldro ym Merthyr Tudful ar 21 Chwefror 1804 gyda’r cofnod cyntaf o daith ar gledrau dan bŵer stêm. Y dynion yng ngofal y fenter oedd y peiriannydd o Gernyw Richard Trevithick a Samuel Homfray, perchennog Gweithfeydd Haearn Penydarren.

Ffwrneisi a melinau rholio Gweithfeydd Haearn Penydarren, gyda’r ffwrneisi chwyth i’r chwith yn y cefndir. O flaen yr adeiladau ar y dde mae ceffyl yn tynnu tri llwyth o haearn bar – dechrau’r daith i Abercynon lle byddai’n cael ei lwytho ar fad i’w gludo ar hyd Camlas Morgannwg i’r porthladd yng Ngaerdydd. Llwyth o’r fath a gludwyd yn llwyddiannus gan locomotif Trevithick. Ysgythriad gan John George Wood ar gyfer ei lyfr “The Principal Rivers of Wales”, 1812.

Roedd Trevithick wedi datblygu injan stêm gwasgedd uchel gryno, llonydd, allai gael ei hadeiladu’n rhatach ac oedd yn cynhyrchu mwy o bŵer na cynlluniau tebyg o’r un maint. Cytunodd Homfray a Trevithick ar bartneriaeth i gynhyrchu injanau stêm llonydd. Yn 1801 ac 1803 roedd Trevithick wedi adeiladu a phrofi cerbydau stêm arbrofol ar y ffordd, ond heb fagu diddordeb y cyhoedd. Roedd de Cymru ar y pryd yn frith o dramffyrdd yn gwasanaethu’r  gweithfeydd dur, y chwareli a’r pyllau glo – pob un gyda cheffylau yn tynnu cerbydau ar gledrau haearn. Gobeithiodd y byddai marchnad ehangach ar gyfer ei injanau stêm pwerus petai’n gallu profi eu gwerth ar y rheilffyrdd. Yn y gobaith o ehangu ei fusnes adeiladu injanau ei hun, cytunodd Homfray i ariannu’r gwaith o adeiladu locomotif stêm.

Llwyddodd y locomotif i dynnu pum wagen yn carrio deg tunnell o haearn, a 70 o ddynion oedd wedi bachu lle ar y wageni am y daith 9¾ milltir. Dros yr wythnosau canlynol gwnaeth y locomotif sawl taith o un pen y tramffordd i’r llall.

Cafodd y locomotif gryn dipyn o gyhoeddusrwydd yng Nghymru a thu hwnt.

Gan y byddai’r cledrau brau yn torri’n aml gan y locomotif trwm, cafodd ei throi’n injan llonydd ymhen ychydig fisoedd. Adeiladodd Trevithick ddwy injan arall yn Lloegr ym 1905 a 1908, ond methodd â chanfod cefnogaeth ariannol.

Tren Cyflym y Glowyr, Rheilffordd Saundersfoot, 1900s. Gwasanaeth sylfaenol oedd efallai yn flas o’r daith gyntaf honno ar deithiau cynnar locomotif Penydarren ym 1804, pan fachodd 70 o weithwyr ar y cyfle i fwynhau’r daith ar y pum wagen. Cyflwynwyd gwasanaeth Rheilffordd Saundersfoot ym 1900 i gludo glowyr o Cilgeti i Lofa Bonville’s Court. Bathwyd yr enw eironig gan gyhoeddwr y cerdyn post.

Er bod injanau Trevithick yn fethiant masnachol, roedd y tân wedi’i gynnau. Adeiladodd peiriannwyr yng ngogledd Lloegr – Timothy Hackworth a George Stephenson yn bennaf – gyfres o injanau locomotif dibynadwy yn y 1810au i gludo wageni glo o’r pyllau i’r dociau. Arweiniodd hyn at benderfyniad Rheilffordd Stockton & Darlington i ddefnyddio trenau stêm ar ei hagor ym 1825, a’r rheilffordd stêm hir gyntaf rhwng Lerpwl a Manceinion ym 1830.

Chwarter canrif yn ddiweddarach, nid arbrawf oedd y trên stêm ond grym dibynadwy. Ymhen rhai degawdau roedd trenau stêm i’w gweld ar reilffyrdd ym mhob cyfandir.

Yr ailgread o locomotif Penydarren yn Oriel Rhwydweithiau Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe.      

Gellir gweld ailgread o locomotif arloesol Penydarren gan Richard Richard Trevithick yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe, lle bydd hi i’w gweld yn codi stêm o hyd ar adegau.

Efallai y bydd y ffilm yma o ddiddordeb i chi hefyd:

https://museum.wales/articles/2008-12-15/Richard-Trevithicks-steam-locomotive  

 

At this moment in time, museums across the world are launching initiatives to collect objects and personal stories relating to COVID-19.

This pandemic has raised a raft of questions for all museums, especially in relation to how they collect the current crisis in meaningful, ethical and sensitive ways. At Amgueddfa Cymru, we routinely collect the here and now (think Brexit, the Women's March etc.), but the enormity of this pandemic – its impact on individuals and communities across Wales – is unlike any other national event we have documented in recent decades.

Today, we launched a digital questionnaire as a first step towards creating a national COVID-19 collection at Amgueddfa Cymru, to be archived at St Fagans National Museum of History. With your help, through the questionnaire, we hope to collect personal stories (written testimony, photographs and films) from across the country to create a comprehensive picture of life in Wales during the lockdown and beyond. We will also use the responses to identify and collect objects which could, in the future, represent the 3D memory of COVID-19 in Wales.

By doing this, we are revisiting a collecting methodology which is rooted in the Museum’s history, and is indicative of the early collecting practices of Dr Iorwerth Peate – the first curator of St Fagans. In December 1937, Dr Peate, who at the time was based at the National Museum of Wales in Cathays Park, published a questionnaire which was sent to 493 respondents across Wales. Launched in a decade largely defined by economic hardship and unemployment, it asked participants to provide information about the domestic, public and cultural life of their local area. Although developed by Iorwerth Peate, the questionnaire’s introduction was penned by the Museum’s Director, Cyril Fox:

This questionnaire has been prepared in the hope that persons in each parish in Wales will study the life of that parish on the lines indicated therein… The pamphlet indicates the direction in which the Welsh public can help in the work of this Department and its National Museum… Photographs and drawings will be gladly received… It is hoped, moreover, that correspondents, once they have established contact, will keep in constant touch with the Museum so that the Department is kept well-informed of any developments which are relevant to its work.

In preparing the questionnaire, the Museum was effectively asking the people taking part to become regular informants, to use their community knowledge to assist with developing a collection which would later form the basis for the creation of the Welsh Folk Museum at St Fagans in 1948. 

Questionnaires and blank ‘answer books’ requesting information on a range of subject areas were in regular use by the Museum up until the 1980s, and today the responses received (almost 800 in total) form a significant part of the archive collection at St Fagans.

Another collecting method pioneered by the Museum under the direction of Iorwerth Peate was the collecting of oral testimony. Following a public appeal launched on BBC radio in March 1958, St Fagans embarked on the systematic collecting of oral traditions and dialects. The funds raised allowed the Museum to buy recording equipment to undertake the work, including an EMI TR51 portable recorder, and a DC/AC converter, with two acid batteries and yards of cable, to record people in remote areas without electricity. A Land Rover was also purchased, fitted-out with wooden units made by the Museum’s carpenter to house the recording equipment.

Today, we have over 12,000 recordings in the archive, and in recent years we have become a repository for oral histories collected by community groups and organisations across Wales – from Mencap Cymru to Merched y Wawr.

The Land Rover may be long gone, but recording people’s lived experiences is still an important part of the collecting work we do, now more than ever. We very much hope that the COVID-19 questionnaire, the first to be launched by the Museum in the digital age, will enable people experiencing the pandemic in Wales to share their own stories in their own words, and provide future generations with personal, first-hand accounts of this chapter in our history.

 

Tra bod Cymru yn gweithio'n galed i hyrwyddo agenda hinsawdd gadarnhaol, gyda tharged o 100% o drydan adnewyddadwy erbyn 2035, mae ein gorffennol diwydiannol yn taflu cysgod amgylcheddol hir. Yma mae Jennifer Protheroe-Jones, Prif Guradur Diwydiant, yn edrych ar ein hanes diwydiannol a'i effaith. 

Cyfrannodd Cymru yn gynnar ac yn ddiarwybod at newid yn yr hinsawdd. 

Dangosodd Cyfrifiad 1851 mai Cymru oedd y wlad gyntaf i fod â mwy o bobl yn cael eu cyflogi mewn diwydiant nag mewn amaethyddiaeth. Digwyddodd y newid pwysig hwn tua chanol i ddiwedd y 1840au yn ôl pob tebyg. 

Roedd Cymru yn ganolfan ddiwydiant rhyngwladol nodedig yng nghanol y 19eg ganrif, gan ei bod yn un o'r cenhedloedd cynhyrchu haearn pwysicaf, ac yn ganolbwynt diwydiannau copr a thunplat y byd. Roedd glo – gâi ei fwyngloddio ar raddfa anferth yng Nghymru – yn sail i'r holl ddiwydiannau hyn, yn tanio ffwrneisi, yn pweru’r injans stêm a oedd yn gyrru peiriannau, a’r locomotifau a oedd yn tynnu deunyddiau crai a chynhyrchion gorffenedig. 

Môr o wagenni rheilffordd wedi'u llwytho â glo mewn seidins ger Doc y Rhath, Caerdydd, yn aros i'w cludo ym mis Mawrth 1927. Mae'r llythrennau cyntaf ar y wagenni yn nodi ystod o brif gwmnïau'r pyllau glo: Burnyeat, Brown & Co Ltd; D.Davis & Sons Ltd; Nixon’s Navigation Coal Co Ltd; United Collieries Ltd.

Roedd glo ager o Gymru yn ddelfrydol ar gyfer codi ager. Mae'n llosgi heb lawer o fwg, yn creu ychydig o ludw ac yn cynhyrchu llawer iawn o wres. Wrth iddo losgi, mae glo ager yn agennu ond nid yw'n hollti’n ddarnau bach. Mae'r agennau yn caniatáu i'r glo losgi o'r tu mewn yn ogystal ag o'r tu allan, sydd yn cynyddu’r gwres yn sylweddol ac felly’n cynyddu priodweddau codi ager y tanwydd. Oherwydd nad yw’n torri'n ddarnau bach wrth losgi, mae'n eistedd ar ben y bariau tân, yn hytrach na disgyn trwy'r bariau fel darnau bach o lo heb eu llosgi a fyddai'n mynd yn wastraff ymysg y lludw. Mae'r nodwedd hon yn arbennig o berthnasol i danwydd a ddefnyddir mewn locomotifau, oherwydd mae dirgryniad y locomotif wrth iddo symud ar hyd y trac yn tueddu i wneud i danwydd o ansawdd is i dorri'n ddarnau bach sy'n cael eu gwastraffu pan fyddant yn syrthio trwy'r bariau tân i mewn i’r pwll lludw. Roedd y rhinwedd hwn yn golygu bod galw mawr am lo stêm Cymru.

Golygfa o'r awyr yn edrych i'r de-ddwyrain dros Waith Dur Caerdydd (East Moors) tua 1960.

Ychydig ddegawdau yn ddiweddarach, roedd symiau enfawr o lo yn cael eu defnyddio gan ddiwydiannau yng Nghymru, ond roedd mwy fyth yn cael ei allforio. Erbyn dechrau'r ugeinfed ganrif, de Cymru oedd maes glo pwysicaf y byd o ran allforio glo , gan gyflenwi glo stêm yn rhyngwladol. O ran ynni, roedd Môr Hafren ar yr adeg hon yn cyfateb i Gwlff Persia ganrif yn ddiweddarach. Os mai tanwydd o ansawdd uchel a fedrai bweru ystod eang o beiriannau oedd ei angen, yna porthladdoedd glo de Cymru oedd y lle i'w gael.

Yn y 19eg ganrif roedd gweld mwg o bentyrrau simneiau gweithfeydd yn cael ei ystyried yn arwydd o ffyniant. Erbyn dechrau'r 20fed ganrif roedd mwg o losgi glo yn cael ei gydnabod fwyfwy fel niwsans, ond hefyd fel rhywbeth anochel. Dim ond ar ôl yr Ail Ryfel Byd y dechreuwyd gwneud ymdrechion difrifol i leihau’r mwg o ddiwydiannau ac o danau glo mewn cartrefi – ac erbyn hynny roedd olew wedi datblygu’n ffynhonnell ynni pwysicach na glo ar draws y byd.

Mae llosgi glo, olew a nwy naturiol yn rhyddhau carbon deuocsid a nwyon tŷ gwydr eraill sy'n achosi newid yn yr hinsawdd. Yn rhyngwladol, caiff glo ei ddefnyddio’n bennaf wrth gynhyrchu trydan, cynhyrchu sment ac wrth wneud dur. Rhoddwyd y gorau i ddefnyddio glo yn y diwydiant cynhyrchu trydan yng Nghymru ym mis Mawrth 2020; mae’n parhau i gael ei ddefnyddio yn y diwydiannau dur a sment.

Arllwys llond wagen o lo yn Nociau Caerdydd, dechrau'r 20fed ganrif. Roedd rhai mathau o lo yn tueddu i dorri'n fân, felly, yn lle tipio'r wagenni yn uniongyrchol i grombil llongau o uchder sylweddol, roedd y glo yn cael ei dywallt i 'flwch gorchuddio' patent Lewis Hunter (sydd i'w weld o dan y llwch glo helaeth) gâi wedyn ei godi gan graen ar ochr y doc ar y chwith, a'i ostwng i howld y llong llong, gan leihau'r uchder gollwng.

Cloddiwyd meysydd glo Cymru yn ddwys yn y 19eg ganrif a chyrhaeddodd y diwydiant ei uchafbwynt ym 1913, gan ddirywio wedi hynny wrth i’r glo brinhau. Yr allbwn ym 1913 oedd 60 miliwn o dunelli, ac allforiwyd ei hanner; yn 2018 roedd allbwn i lawr i 1.1 miliwn o dunelli. Roedd allbwn glo Cymru eisoes wedi dirywio'n sylweddol erbyn i newid hinsawdd gael ei gydnabod yn eang fel mater o bwys byd-eang. Bob blwyddyn mae'r byd yn cynhyrchu dros ganwaith cymaint o lo ag y gwnaeth Cymru ym 1913, pan oedd diwydiant glo Cymru ar ei anterth. Hyd yn oed yn ôl ym 1913, dim ond tua 5% o allbwn glo'r byd yr oedd Cymru yn ei gynhyrchu – ei bwysigrwydd ar y pryd oedd bod ei hanner yn cael ei allforio a'i fod yn cael ei ystyried yn danwydd premiwm ei amser.

Mae esboniad o’r rhwydwaith cymhleth o gyfathrebu a alluogodd fasnach lo ryngwladol Cymru i’w weld yn oriel y Glo, Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe.