Amgueddfa Blog: Daereg

Dippy yw ein henw ni ar y sgerbwd deinosor hoff, ac rydyn ni’n gwybod fod ganddo hanes diddorol. Ond ai Diplodocus fu’r enw ar y ffosilau yma erioed? Wel, na, mae hynny'n annhebygol...

Rydyn ni wedi clywed sut y daeth 'Dippy' i Lundain ym 1905 yn gast plastr o'r esgyrn ffosil gwreiddiol yn Amgueddfa Carnegie, Pittsburgh. A, diolch i balaentolegwyr, gallwn ei ddychmygu'n anifail byw yn pori coedwigoedd Jwrasig, 145-150 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn diogelu ei hun rhag ysglyfaethwyr gyda'i gynffon chwip.

Ond beth am weddill y stori? O ble ddaeth y ffosilau hyn?

Ym 1898, diolch i'r diwydiant dur, Andrew Carnegie oedd un o'r dynion mwyaf cyfoethog yn y byd. Roedd yn brysur yn rhoi ei arian i lyfrgelloedd ac amgueddfeydd. Pan glywodd am y deinosoriaid anferth oedd yn cael eu darganfod yng ngorllewin America, dywedodd rywbeth fel “Dwi eisiau un o rheina!” ac anfonodd dîm o Amgueddfa Carnegie i chwilio am yr “anifail mwyaf anferth yma”.

Felly, ym 1899, yn nyddiau olaf Hen Orllewin America, cafodd sgerbwd Diplodocus ei ddarganfod yn Sheep Creek, Albany County, ar wastadeddau Wyoming. Y dyddiad, fel mae'n digwydd, oedd 4 Gorffennaf, Diwrnod Annibyniaeth America. Ac felly y cafodd y ffosil ei lysenw cyntaf gan dîm Carnegie, 'The Star Spangled Dinosaur'. Ond, ymhen hir a hwyr, cafodd y rhywogaeth newydd hon ei chyhoeddi yn swyddogol fel Diplodocus Carnegii.

Byddai safle'r cloddio wedi edrych yn debyg iawn i'r safle tebyg yma gerllaw yn Bone Cabin Quarry, yn yr un flwyddyn.

Mae'r lluniau yma o ddiwedd y 1800au o rannau eraill o Albany County, Wyoming, yn ein helpu i greu darlun (o Wikimedia Commons).

Enw cyntaf Dippy, 'Unkche ghila'

Ond beth am frodorion y gwastadeddau? Oni fyddai'r brodorion wedi darganfod ffosilau deinosor cyn y gwladychwyr Ewropeaidd? Yn ei llyfr, Fossil Legends of the First Americans, mae Adrienne Mayor yn dangos y gwnaethon nhw. Dychmygodd y brodorion ffurfiau gwreiddiol y ffosilau fel Madfallod Anferth, Adar y Taranau a Bwystfilod Dŵr, ac roedd sawl un o'r casglwyr deinosoriaid enwog yn dewis brodorion yn dywyswyr. Mae'r llyfr yma'n dangos fod y brodorion wedi sylwi ar y prosesau daearegol fel difodiant, llosgfynyddoedd a newid yn lefel y môr a’u bod yn sail i’w credoau am ffosilau.

( “Clear”, Pobl Lakota, 1900. Heyn & Matzen )

Y Lakota Sioux oedd brodorion y gwastadeddau lle cafwyd hyd i ffosilau Diplodocus. Ganwyd James LaPointe, pobl Lakota, ym 1893. Dyma hanes a glywodd pan yn fachgen:

“Roedd y Sioux yn galw'r creaduriaid hyn, sy'n cymharu'n fras â deinosoriaid, yn 'Unkche ghila'. Roedd y creaduriaid siâp rhyfedd yn crwydro'r tir mewn grwpiau mawr, ac yna'n diflannu. Mae esgyrn anferth y creaduriaid hyn, sydd bellach wedi diflannu, yn nhiroedd garw de a dwyrain y Bryniau Du. Dyw e ddim yn glir os wnaeth yr unkche ghila ddiflannu, ond mae daeareg y Sioux yn nodi eu bod yn dal i fod o gwmpas pan gododd y Bryniau Du o'r ddaear."

O lyfr James R. Walker, 1983, Lakota Myth.

Felly, trwy law Adrienne Mayor, dyma roi'r gair olaf i Wasanaeth Parciau Cenedlaethol yr UDA:

"Mae straeon a chwedlau'r brodorion yn cynnig persbectif unigryw i arwyddocâd ysbrydol traddodiadol ffosilau ac yn gyfle heb ei ail i ddangos y cysylltiad anhepgor rhwng pobl a natur." Jason Kenworthy a Vincent Santucci, A Preliminary Inventory of National Park Service Paleontological Resources in Cultural Resource Contexts.

Yn 2019 mae Tabl Cyfnodol yr Elfennau Cemegol yn 150 mlwydd oed (gweler UNESCO https://www.iypt2019.org/). Mae hyn yn gyfle i feddwl am wahanol agweddau’r tabl cyfnodol, gan gynnwys effeithiau cymdeithasol ac economaidd elfennau cemegol.

Sylffwr yw’r bumed elfen fwyaf cyffredin (yn ôl màs) ar y Ddaear, ac mae’n un o’r sylweddau cemegol gaiff ei ddefnyddio fwyaf. Ond mae sylffwr yn gyffredin tu hwnt i’r ddaear: mae gan Io – un o leuadau Galileaidd y blaned Iau – dros 400 o losgfynyddoedd byw sy’n lledaenu lafa llawn sylffwr, gymaint ohono nes bod arwyneb y lleuad yn felyn.

Alcemi

Câi halwynau sylffad haearn, copr ac alwminiwm eu galw’n “fitriol”, oedd yn ymddangos mewn rhestrau o fwynau a wnaed gan y Swmeriaid 4,000 o flynyddoedd yn ôl. Câi asid sylffwrig ei alw’n “olew fitriol”, term a fathwyd gan yr alcemydd Arabaidd Jabir ibn Hayyan yn yr 8fed ganrif. “Brwmstan” oedd yr hen enw am sylffwr yn llosgi, ac arweiniodd hyn at y gred fod Uffern yn arogli fel sylffwr.

Mwynoleg

Anaml iawn y gwelir sylffwr pur – mae fel arfer i’w ganfod fel mwynau sylffid a sylffad. Mae sylffwr elfennol i’w weld ger ffynhonnau poeth, daeardyllau hydrothermol ac mewn ardaloedd folcanig lle gellir ei fwyngloddio, ond prif ffynhonnell sylffwr ar gyfer diwydiant yw’r mwyn haearn sylffid, pyrit. Ymysg mwynau sylffwr pwysig eraill mae sinabar (mercwri sylffid), galena (plwm sylffid), sffalerit (sinc sylffid), stibnit (antimoni sylffid), gypswm (calsiwm sylffad), alwnit (potasiwm alwminiwm sylffad), a barit (bariwm sylffad). O ganlyniad, mae’r cofnod Mindat (cronfa ddata wych ar gyfer mwynau) ar gyfer sylffwr yn un go hir: https://www.mindat.org/min-3826.html.

Cemeg

Mae sylffwr yn un o gyfansoddion sylfaenol asid sylffwrig, gaiff ei alw’n ‘Frenin y Cemegau’ oherwydd ei fod mor ddefnyddiol fel deunydd crai neu gyfrwng prosesu. Asid sylffwrig yw’r cemegyn gaiff ei ddefnyddio amlaf yn y byd, ac mae’n ddefnyddiol yn bron bob diwydiant; gan gynnwys puro olew crai ac fel electrolyt mewn batris asid plwm. Caiff dros 230 miliwn tunnell o asid sylffwrig ei gynhyrchu bob blwyddyn dros y byd.

Rhyfel

Powdr gwn, cymysgedd o sylffwr, siarcol a photasiwm nitrad a ddyfeisiwyd yn Tsieina yn y 9fed ganrif, yw’r ffrwydryn cynharaf y gwyddom amdano. Sylwodd peirianwyr milwrol Tsieina ar botensial amlwg powdr gwn, ac erbyn OC 904 roeddent yn taflu lympiau o bowdr gwn ar dân gyda chatapyltiau yn ystod gwarchae. Mewn rhyfel cemegol 2,400 o flynyddoedd yn ôl, defnyddiodd y Spartiaid fwg sylffwr yn erbyn milwyr y gelyn. Mae sylffwr yn un o gyfansoddion pwysig nwy mwstard, sydd wedi bod yn cael ei ddefnyddio fel arf cemegol ers y Rhyfel Byd Cyntaf.

Fferylliaeth

Mae gan gyfansoddion sylffwrig bob math o ddefnydd therapiwtig, gan gynnwys trin microbau, llid, feirysau, clefyd siwgr, malaria, canser a chyflyrau eraill. Mae llawer o gyffuriau yn cynnwys sylffwr. Ymysg yr enghreifftiau cynnar mae sylffonamidau, “cyffuriau sylffa”. Mae sylffwr yn rhan o sawl gwrthfiotig, gan gynnwys penisilin, ceffalosborin a monolactam.

Bywydeg

Mae sylffwr yn un o elfennau hanfodol bywyd. Mae rhai asidau amino (cystein a methionin; asidau amino yw cyfansoddion strwythurol protein) a fitaminau (biotin a thiamin) yn gyfansoddion organosylffwr. Mae deusylffidau (bondiau sylffwr-sylffwr) yn rhoi cryfder mecanyddol ac anhydoddedd i’r protein ceratin (sydd mewn croen, gwallt a phlu). Mae gan lawer o gyfansoddion sylffwr arogl cryf: mae arogl grawnffrwyth a garlleg yn dod o’r cyfansoddion organosylffwr. Nwy hydrogen sylffid sy’n rhoi arogl cryf i wyau drwg.

Ffermio

Mae sylffwr yn un o’r prif faetholion ar gyfer tyfu cnydau. Mae sylffwr yn bwysig gydag ymlifiad maetholion, cynhyrchu cloroffyl a datblygiad hadau. Oherwydd hyn, mae asid sylffwrig yn cael ei ddefnyddio’n helaeth fel gwrtaith. Mae tua 60% o’r pyrit gaiff ei fwyngloddio yn cael ei ddefnyddio i gynhyrchu gwrtaith – gallech ddweud mai pyrit sy’n bwydo’r byd.

Yr Amgylchedd

Mae anfanteision i ddefnyddio sylffwr: mae llosgi glo ac olew yn creu sylffwr deuocsid, sy’n adweithio gyda dŵr yn yr atmosffer i greu asid sylffwrig, un o brif achosion glaw asid, sy’n troi llynnoedd a phridd yn asidig ac yn difrodi adeiladau. Mae draeniad asidig o fwyngloddiau, un o ganlyniadau ocsideiddio pyrit wrth fwyngloddio, yn broblem amgylcheddol fawr, ac yn lladd llawer o fywyd mewn afonydd ledled y byd. Yn ddiweddar, defnyddiwyd carreg galchaidd yn cynnwys llawer o pyrit fel ôl-lenwad ar gyfer stadau tai o gwmpas Dulyn. Achosodd hyn ddifrod i lawer o dai wrth i’r pyrit ocsideiddio. Cafodd yr achos ei ddatrys gan y “Pyrite Resolution Act 2013” a roddodd iawndal i berchnogion tai.

Cadwraeth Sbesimenau Amgueddfa

Oherwydd bod sylffidau haearn yn fwynau hynod adweithiol, mae’n anodd eu cadw mewn casgliadau amgueddfeydd. Am ein bod ni’n gofalu am ein casgliadau, sy’n cynnwys gwella arferion cadwraeth o hyd, rydym wastad yn chwilio am ffyrdd newydd o warchod mwynau bregus. Mae ein project diweddaraf, ar y cyd â Phrifysgol Rhydychen, yn cael ei gynnal gan ein myfyriwr ymchwil doethurol, Kathryn Royce. https://www.geog.ox.ac.uk/graduate/research/kroyce.html.

Dewch i’n gweld ni!

Os yw hyn wedi codi awydd arnoch i ddysgu mwy, dewch i weld ein sbesimenau sylffwr a pyrit yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. amgueddfa.cymru/caerdydd, neu gallwch ddysgu am fwyngloddio a diwydiannau tebyg yn Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru https://amgueddfa.cymru/bigpit/ ac Amgueddfa Lechi Cymru https://amgueddfa.cymru/llechi/.

Ymlaen â ni â blwyddyn ryngwladol tabl cyfnodol yr elfennau cemegol ac, ar gyfer mis Medi, rydym wedi dewis carbon. Gellir dadlau mai carbon - mewn glo - yw’r elfen a gafodd y dylanwad mwyaf ar dirwedd adeiledig a diwylliant Cymru.

Meysydd Glo Cymru

Am ryw ganrif a hanner, cafodd y diwydiant glo ddylanwad enfawr ar hanes diwydiannol, gwleidyddol a chymdeithasol Cymru. Erbyn 1911, roedd 2,400,000 o bobl yn byw yng Nghymru, sef dros bedair gwaith yn fwy na’r  587,000 oedd yn byw yma yn 1801. Dylanwad y diwydiant glo oedd yn gyfrifol am y cynnydd bron i gyd: naill ai’n uniongyrchol trwy greu swyddi yn y glofeydd neu drwy ddiwydiannau oedd yn dibynnu ar lo fel tanwydd (e.e. cynhyrchu dur).

Mae dau brif faes glo yng Nghymru, un yn y gogledd-ddwyrain a’r llall yn y de.  Glo anweddol iawn, sy’n rhwymo’n gryf neu’n weddol gryf, oedd yn cael ei gynhyrchu’n bennaf ym maes glo’r gogledd sydd â hanes maith o gynhyrchu glo. Erbyn 1913, roedd yn cynhyrchu tua 3,000,000 tunnell y flwyddyn ond bu dirywiad araf wedi hynny.  Caewyd glofa olaf yr ardal, y Parlwr Du, yn 1996.

Mae maes glo’r de yn helaethach nag un y gogledd.  Mae’n fasn synclin hir sy’n ymestyn o Bont-y-pŵl yn y dwyrain i Rydaman yn y gorllewin, gyda darn ar wahân yn Sir Benfro. Mae’n mesur tua 1,000 milltir sgwâr i gyd.

Mae maes glo’r de’n enwog am fod yno wahanol fathau o lo, yn amrywio o lo meddal i wneud golosg a nwy, glo stêm, glo stêm sych, a glo caled. Câi’r gwahanol fathau eu defnyddio at wahanol ddibenion: mewn cartrefi, cynhyrchu stêm, cynhyrchu nwy a golosg a mwyndoddi copr, haearn a dur.

Roedd toeau brau a rhai ag uniadau llac yn fwy cyffredin ym maes glo’r de nag ym meysydd eraill Prydain ac felly byddai damweiniau’n digwydd yn aml wrth i doeau ac ochrau gwympo. Mae’r gwythiennau dwfn yn ‘danllyd’ iawn hefyd gan arwain at drychinebau lu. Rhwng 1850 ac 1920, yng Nghymru y bu traean o holl farwolaethau diwydiant glo’r Deyrnas Unedig. Mewn cyfnod cymharol fyr, rhwng 1890 ac 1913, cafwyd 27 o drychinebau glofaol mawr yn y Deyrnas Unedig, 13 ohonynt yn y de, yn cynnwys y ffrwydrad yng Nglofa’r Universal, Senghenydd, lle bu farw 439 o ddynion – y nifer fwyaf i golli eu bywydau mewn trychineb lofaol yn y Deyrnas Unedig.  Ychydig o drychinebau mawr fu yn y gogledd ond, yn 1934, lladdwyd 266 o ddynion mewn ffrwydrad yng Nglofa Gresffordd, y trychineb gwaethaf ond dau yn hanes y diwydiant glo yng Nghymru.

Mae glo stêm a glo caled o dde Cymru’n wahanol i lo o wythiennau eraill am fod partins (’slipiau’) yn digwydd yn aml ar ongl o ryw 45 gradd rhwng y llawr a’r to.  Roedd hyn yn golygu bod y glo’n eithaf hawdd i’w gloddio am ei fod yn syrthio mewn blociau mawr.  Fodd bynnag, roedd y glo mawr wedi’i orchuddio â llwch mân, sef prif achos niwmoconiosis neu glefyd y llwch, a oedd yn fwy cyffredin ym maes glo’r de nag yn unrhyw faes glo arall yn y Deyrnas Unedig. Yn 1962, roedd 40.7% o holl lowyr y de yn dioddef o’r clefyd.

Datblygodd perthynas glòs rhwng y diwydiant glo a’r gymuned leol.  Mewn llawer o bentrefi roedd bron bawb yn gweithio yn y pwll glo. Ym Morgannwg a Sir Fynwy, roedd hanner yr holl ddynion oedd yn gweithio yn ymwneud yn uniongyrchol â’r diwydiant glo ac mewn mannau fel y Rhondda a Maesteg gallai’r ganran fod mor uchel â 75%.

Oherwydd daeareg a daearyddiaeth neilltuol yr ardal, roedd glowyr y de yn araf i ymuno ag undeb. Fodd bynnag, ar ôl methiant digalon streic 1898, daeth angen am undod ac, erbyn 1914, Ffederasiwn Glowyr De Cymru (“y Ffed”) oedd yr undeb llafur mwyaf, â bron 200,000 o aelodau.

O ddechrau’r 1920au tan yr Ail Ryfel Byd, aeth meysydd glo Cymru trwy ddirwasgiad maith gan fod llongau wedi dechrau defnyddio olew a bod meysydd glo wedi’u datblygu dramor. Cwympodd nifer y glowyr o 270,000 i 130,000. Cafodd y diwydiant ei wladoli ar ôl y rhyfel a gwelwyd newidiadau enfawr wrth i dechnegau ac offer newydd gael eu cyflwyno. Roedd mwy o bwyslais ar ddiogelwch erbyn hyn ond roedd y meysydd glo’n dal yn fannau peryglus. Yn 1960, bu farw 45 o ddynion yng Nglofa’r Six Bells, bu farw 31 yng Nglofa’r Cambrian yn 1965 ac efallai mai’r drychineb fwyaf oedd colli 144 o bobl, yn cynnwys 116 o blant, pan lithrodd tomen lo yn Aberfan.

Erbyn yr 1980au, roedd bygythiad y byddai llawer o’r pyllau’n cau. Ym mis Mawrth 1984, dechreuodd y streic fawr olaf gan bara am 12 mis. Ar ôl i Undeb Cenedlaethol y Glowyr gael ei drechu, roedd pyllau glo’n cau yn rheolaidd. Erbyn canol yr 1990au, roedd mwy o amgueddfeydd glofaol nag o byllau glo dwfn gweithiol yng Nghymru.  Caewyd y pwll dwfn olaf, Glofa’r Tŵr, ym mis Ionawr 2008. Daeth un o’r dylanwadau pwysicaf ar fywyd cymdeithasol, diwydiannol a gwleidyddol Cymru i ben.

On the 22nd June our new summer exhibition opened. This family friendly exhibition runs until September and delves into the captivating life of snakes, helping you to find out more about these extraordinary and misunderstood creatures. We are hoping to feature more detailed stories about all of the things mentioned below in a series of blogs running through July and August so keep tuning in to find out more.

Snakes is a touring exhibition created by a company called Blue Tokay with added bonus content generated by our team. Work began on bringing together all of this way back in September 2018 and since then we have been busy researching, writing text and preparing some great specimens for you all to enjoy.

The main exhibition covers all aspects of the lives of snakes, so we focused our efforts on highlighting our collections at the museum. We hold over 3.5 million natural history specimens here, and as you can imagine, not everything is on display. We hold a small collection of 500 reptiles from all over the world. These are mostly preserved in alcohol and stored in jars, but we also have skeletons, skins and eggs. We chose 32 of our best snakes to go out on display. Each of these were carefully rehoused and conserved as many of the specimens were old and in need of work.

But it’s not just snakes in jars. We have also displayed some fantastic casts of 49 million years old fossil snakes, and 3D printed the vertebra of Titanoboa, the largest snake that ever lived.

One of my favourite features of the exhibit are our objects dealing with snake folklore and mythology, featuring a 13^th century manuscript showing how snakes were used in medicinal remedies. Also some fantastic ‘snakestones’, actually fossil ammonites with snake heads carved on to the top.

You may also recognise the statue of Perseus that has long been displayed in our main hall. Perseus is enjoying his new surroundings, with Medusa’s snake ridden head looking positively sinister with the new lighting.

The exhibition features six live snakes and as I’m sure you can imagine, bringing live animals into a museum requires a LOT of preparation. We have done a great deal of work to ensure that their time with us is spent in 5 star accommodation. Their ‘vivaria’ are purpose built to ensure our snakes are well cared for, including warm and cool spots, as well as a water feature for a bathe. We have a fantastic (and very brave) set of staff who are volunteering their time to looking after them including changing water bowls, and clearing up their poo! Dr Rhys Jones (Cardiff University) has been fantastic with helping throughout this whole process, including coming in every week to feed them. The snakes are all provided by a company called Bugs n Stuff, you can see a video of them installing the live snakes here.

Finally, our fantastic learning department, design team and technicians have worked hard to add some fun activities for all to enjoy. Our Spot the Snake pit features, amongst other things, two beautifully conserved models of a cobra and a rattlesnake that date back to 1903, and a real freeze-dried adder! We also have a snake expert quiz, a world map of snakes, and drawing and colouring stations. Volunteers will be in the gallery periodically across the summer with snake handling specimens including a real full length skin of an African Rock Python.

The exhibition runs till 15th September 2019, entry charges do apply, and all your contributions go towards bringing you even bigger and better exhibitions in the future. Please note that there is no live handling of the snakes within the exhibition, there will be a series of bookable handling sessions throughout the summer as well as a Venom themed Open Day in August. To find out more about all of this, go to our What's On page.

Mae’n fis Mehefin ac rydym wedi dewis silicon i fod yn elfen y mis. Efallai na fyddai rhywun yn meddwl yn syth bod i silicon arwyddocâd arbennig i Gymru, ond mae iddo hanes diddorol.

Mae silicon (symbol cemegol – Si, rhif atomig – 14) yn solid crisialog caled ond brau, sydd â sglein metalig llwydlas. Silicon yw’r elfen fwyaf cyffredin ond un (tua 28% o ran màs) yng nghramen y Ddaear. Ocsigen yw’r elfen fwyaf cyffredin ac mae i’r ddwy elfen affinedd cryf. O ganlyniad i hynny, cymerodd tan 1823 i wyddonydd – Jöns Jakob Berzelius – baratoi silicon yn ei ffurf bur.

Yng Nghymru, mae silicon i’w gael ym mhobman bron ar ryw ffurf neu’i gilydd: o gwarts (silicon deuocsid, SiO₂) mewn tywodfeini, amryfeini a cherrig silt gwaddodol; i silicadau cymhlyg mewn creigiau igneaidd a metamorffig; a gwaddodion mewn priddoedd.

Bu silica (silicon deuocsid, neu gwarts) yn cael ei gloddio’n helaeth yn ardal Pontneddfechan, de Powys, o ddiwdd y 18^fed ganrif tan 1964 a’i ddefnyddio i wneud brics tân ar gyfer odynau a ffwrneisi. Mae’n digwydd ar ffurf deunydd pur iawn o ddwysedd uchel mewn cwartsit mewn uned ddaearegol o’r enw Grutfaen Gwaelodol neu Dywodfaen Twrch. Wrth i’r cwartsid gael ei hindreulio a’i erydu, gadawyd dyddodion o dywod silica a gafodd ei gloddio'n helaeth i wneud brics tân gwrthsafol ar gyfer y diwydiannau mwyndoddi.

Yn y gogledd, bu masnach weddol ddi-nod mewn creigrisial – math di-liw, tryloyw o grisial cwarts – yn Eryri yn ystod y 18^fed ganrif a’r 19^eg ganrif wedi’i chanoli o gwmpas pentref Beddgelert. Mae T. H. Parry-Williams yn cyfeirio at hyn yn un o’i Ysgrifau.  Roedd mwynwyr a thywyswyr mynydd yn chwilota am wythiennau cwarts yn y mynyddoedd ac yn casglu crisialau i’w gwerthu i dwristiaid. Mae’n bosib bod rhai wedi'u defnyddio i wneud canwyllyrau crisial. Yn ddiweddarach, câi crisialau eu canfod yn achlysurol yn y chwareli llechi enfawr neu wrth fynd ati ar raddfa fawr i greu lonydd ar dir fforestri yn yr 1960au.

Mae silicon, ar ffurf silica (enw arall am silicon deuocsid) yn bwysig i rai organebau hefyd, yn enwedig ddiatomau a sbyngau.

Algâu microscopig ungellog sydd â chellfur cymhlyg wedi'i wneud o silica yw diatomau. Maent i’w cael yn helaeth ym mhob math o ddŵr, maent yn cynhyrchu ocsigen a chânt eu bwyta gan organebau eraill yn y dŵr. Yn aml, defnyddir diatomau i fonitro ansawdd dŵr.

Mae sbyngau’n adeiladu eu sgerbydau o fframwaith o elfennau bychan, bach o’r enw sbigylau. Yn y rhan fwyaf o grwpiau o sbyngau, gwneir y rhain o silica.  Ymhlith yr enghreifftiau harddaf mae sbwng gwydraidd Cawell Gwener, sy’n byw wedi’i angori wrth wely’r dyfnfor ger y Philipinau.  Mae pâr o berdys yn byw y tu mewn i’r sbwng, gan baru y tu mewn a threulio’u holl fywyd wedi’u gwarchod oddi mewn i’r waliau gwydraidd cain.  Diolch i’r berthynas symbiotig anghyffredin hon, mae sgerbydau marw Cewyll Gwener yn anrheg briodas boblogaidd yn Japan.

Sbyngau yw’r math mwyaf cyntefig o anifail ar y Ddaear, ac mae eu sbigylau gwydn yn ymddangos fel ffosilau yn dyddio o hyd at 580 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Yn ogystal, mae silica’n chwarae rhan bwysig yn gwarchod mathau eraill o ffosilau.  Pan gleddir anifeiliaid neu blanhigion marw, gall silica o ddŵr daear lenwi’r mandyllau a mannau gweigion eraill mewn pren, esgyrn neu gregyn, a/neu gall gymryd lle’r deunyddiau gwreiddiol wrth iddynt bydru neu hydoddi.   Mae hyn yn digwydd amlaf mewn ardaloedd lle mae llawer o silica yn y dŵr daear, oherwydd gweithgaredd folcanig neu am fod creigiau ac ynddynt lawer o silica wedi erydu.   Mae’r olion organig yn ganolbwynt ar gyfer ffurfio deunyddiau silica, ac yn aml mae’r graig sydd o gwmpas y ffosilau wedi’i gwneud o fwynau gwahanol.  Er enghraifft, wrth i gregyn a wnaed yn wreiddiol o galsiwm carbonad hydoddi, gall silica gymryd lle’r calsiwm carbonad, a chânt eu ffosileiddio mewn calchfaen (calsiwm carbonad).  Mae’n hawdd tynnu’r ffosilau trwy roi’r graig mewn asid a disgwyl iddi hydoddi, gan adael y ffosilau a siliceiddiwyd ar ôl.  Yng nghasgliadau ffosilau’r Amgueddfa, ceir llawer o gregyn wedi’u siliceiddio – braciopodau, amonitau, bryosoaid a chreaduriaid morol eraill.

Un o’r mathau mwyaf trawiadol o ffosil a siliceiddiwyd yw ‘pren petraidd’.  Daeth silica i gymryd lle celloedd gwreiddiol y pren wrth iddo bydru ac i lenwi unrhyw fylchau, gan ei ‘droi’n garreg’ yn llythrennol.  Mewn rhai mannau, yn cynnwys Patagonia a'r Unol Daleithiau, gwelir bonion coed cyfan lle disodlwyd y pren gan silica yn yr hyn a elwir yn ‘fforestydd petraidd’.  Ceir planhigion eraill, fel conau, wedi’u ffosileiddio fel hyn hefyd.

Craig a wneir o grisialau bach iawn o silica yw cornfaen neu siert.  Ffurfiwyd llawer o ddyddodion cornfaen mawr ar waelod cefnforoedd hynafol o ‘forlaid silicaidd’, a wnaed o sgerbydau miliynau o organebau bach iawn yn cynnwys diatomau a rheiddiolion (plancton ungellog).  Gall cnepynnau cornfaen ffurfio oddi mewn i greigiau eraill hefyd trwy brosesau cemegol.   

Gelwir cornfaen sydd mewn sialc yn fflint, a bu’n ddeunydd pwysig iawn ar gyfer gwneud tŵls yn y cyfnod Cynhanesyddol. Gwneir y tŵls trwy naddu’r fflint, hynny yw trwy daro ymyl y fflint sydd wedi’i baratoi, neu lwyfan taro, â charreg galetach er mwyn rhyddhau darnau o’r enw naddion neu lafnau.  Yna, gellir addasu’r naddion neu’r llafnau hyn ac, yn wir, y craidd y cânt eu taro ohono a’u gwneud yn dŵls cywrain. Ymhlith y rhai mwyaf cywrain mae pennau saethau main, yn cynnwys y rhain o fedd o’r Oes Efydd yn Breach Farm, Bro Morgannwg. Gan amlaf, fflint oedd y dewis cyntaf ar gyfer gwneud offer torri miniog am fod ei raen mor fân a’i fod yn hollti’n gregynnaidd ac yn lân i roi ymyl dorri finiog iawn. Yn wir, i’r fath raddau nes bod straeon am lawfeddygon y llygad yn defnyddio llafn fflint newydd ei dorri i drin llygaid cleifion weithiau!

Gan fod graen mân iawn i gornfaen a’i fod yn galed iawn, gall ddal ffosilau o bethau bach iawn o gyfnod pell iawn yn ôl yn hanes ein planed.  Credir mai mewn cornfeini y ceir y ffosilau hynaf ar y Ddaear, ac maent yn cynnwys olion posibl bacteria dros 3 biliwn o flynyddoedd oed.  Mae ffosilau iau, o Gornfaen Rhynie o ogledd yr Alban, yn rhoi cipolwg i ni ar un o’r cymunedau cynharaf ar dir, 400 miliwn o flynyddoedd yn ôl.  Cadwyd manylion cywrain planhigion ac anifeiliaid syml, yn cynnwys creaduriaid cyntefig tebyg i gorynnod, a sgorpionau, diolch i ddŵr llawn silica o ffynhonnau folcanig poeth.

Math hydradol o silica yw opal, sy’n golygu ei fod yn cynnwys rhwng 3 a 21% o ddŵr.  Yn wahanol i silica arferol, nid oes iddo ffurf crisialog penodol, ond mae rhai o’i ffurfiau’n diffreithio goleuni, gan greu effaith symudliw hardd mewn nifer o wahanol liwiau.  Am y rheswm hwn, mae opal wedi’i werthfawrogi ers canrifoedd fel gem ar gyfer gwneud tlysau crog, modrwyau a mathau eraill o emwaith.  O Awstralia y daw llawer o opal y byd, ac fe geir yno ffosilau prin ac ysblennydd wedi’u hopaleiddio hefyd.  Daeth opal i gymryd lle cregyn infertebratau fel belemnitau (creaduriaid cynhanesyddol tebyg i fôr-lewys [squid]), a hyd yn oed esgyrn deinosoriaid, gan greu sbesimenau lliwgar iawn mewn byd lle mai llwyd neu frown yw ffosilau gan amlaf.